Οι γάμοι ανηλίκων ως παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η περίπτωση του Λιβάνου

της Χριστίνας Χαχαμίδη

 

Το φαινόμενο των παιδικών γάμων αποτελεί μία παγκόσμια μάστιγα με βαθιές θρησκευτικές και κοινωνικές ρίζες, παρόλο που δεν αναδεικνύεται ως κοινωνικό ζήτημα. Αν και υπάρχει η αντίληψη ότι οι γάμοι των ανηλίκων, σπανίζουν στον 21^ο αιώνα ή αφορούν μόνο συγκεκριμένες χώρες, κάτι τέτοιο αποδεικνύεται αναληθές με βάση τα πιο πρόσφατα στοιχεία της UNICEF. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ένα φαινόμενο αρκετά συχνό και ευρέως διαδεδομένο, ιδιαίτερα στις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, το οποίο έχει πολλές και διαφορετικές πτυχές.                          
Καταρχάς, είναι μείζονος σημασίας το γεγονός πως στην έννοια του «γάμου ανηλίκων[1]» συμπεριλαμβάνεται κάθε επίσημη, αλλά και άτυπη ένωση πριν την ηλικία των 18 ετών.  Η σημασία της «άτυπης ένωσης» έγκειται στο ότι δεν είναι απαραίτητη η επισημοποίηση του φαινομένου από το κράτος ή τη θρησκευτική αρχή για την ύπαρξη και την απόδειξή του. Παρόλο που η πλειοψηφία των περιπτώσεων αφορούν σε ανήλικα κορίτσια[2], τα οποία πέφτουν θύματα αναγκαστικών γάμων, δεν είναι λίγες και φορές κατά τις οποίες εξαναγκάζονται σε γάμο και αγόρια, καθιστώντας με αυτόν τον τρόπο μία μάστιγα, η οποία μοιάζει να μη γνωρίζει φύλο και λαούς, αντιθέτως όμως έχει έμφυλη διάσταση. Επιπλέον, είναι πολύ σημαντικό να αναφερθεί πως ο γάμος θεωρείται ως μία εκ των μορφών αναγκαστικού γάμου[3], καθώς λαμβάνει χώρα πριν την ηλικία συγκατάθεσης του παιδιού, η οποία προωθείται μέσα από τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (1989).                                                                      

 Σε ό,τι αφορά τα δεδομένα που υπάρχουν για την καταγραφή του φαινομένου, η UNICEF,  αναφέρει πως παγκοσμίως ένα στα επτά[4] κορίτσια (ηλικίας 15 -19 ετών) βρίσκεται είτε σε γάμο, είτε σε ένωση. Το αντίστοιχο ποσοστό για τις χώρες της Μέσης Ανατολής κυμαίνεται γύρω στο 14%, γεγονός που τις καθιστά χώρες υψηλού κινδύνου για τη συγκεκριμένη μάστιγα. Σχετικά με τα αγόρια  που βιώνουν αυτές τις συνθήκες ζωής, τα καταγεγραμμένα στοιχεία είναι πολύ λιγότερα, γεγονός που δυσχεραίνει τη σαφή απεικόνιση των περιπτώσεων. Ωστόσο, υπάρχουν δεδομένα για εννέα χώρες[5] σε παγκόσμιο επίπεδο, στις οποίες περισσότερο από το 10% των αγοριών υφίστανται τον αναγκαστικό γάμο.                        

   Έχοντας αυτά τα παγκόσμια και περιφερειακά στοιχεία ως βάση, οι καταγραφές των περιπτώσεων γάμων ή ένωσης ανηλίκων φαίνονται ελάχιστες με αποτέλεσμα να  δημιουργείται η εντύπωση πως δεν αποτελεί σημαντικό κοινωνικό  ζήτημα. Παρόλα αυτά, η αντίληψη αυτή απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Ο γάμος και η ένωση ανηλίκων αποτελούν μείζον ζήτημα για την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μολονότι η αντιμετώπιση τους από πολλές από τις κοινωνίες στις οποίες λαμβάνουν χώρα δεν είναι αντίστοιχη. Αφενός, μέσα από το φαινόμενο αυτό καταπατώνται όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως αυτό της ζωής και της ελευθερίας της βούλησης, αφού δεν υπάρχει αυτονομία των παιδιών σε κανένα επίπεδο. Στην πραγματικότητα μέσα από τη διαδικασία των παιδικών γάμων – ακόμα και αν τυπικά ένα παιδί 14 ετών «συμφωνήσει» με αυτή-, στην ουσία χάνεται το δικαίωμα της επιλογής του παιδιού πάνω στο σώμα του, γεγονός που καθιστά και τέτοιες πρακτικές αρκετά επικίνδυνες για τη ζωή των εμπλεκόμενων ανήλικων παιδιών.

 Αφετέρου, πέρα των θεμελιωδών δικαιωμάτων τα οποία παύουν να υφίστανται, τίθεται και το ζήτημα της έκθεσης σε κίνδυνο, εφόσον αρκετά συχνά το φαινόμενο των αναγκαστικών γάμων για τα κορίτσια έχει ως αποτέλεσμα πρώιμες εγκυμοσύνες, ιδιαίτερα επιβλαβείς για την υγεία των ανήλικων κοριτσιών ή και άλλα προβλήματα που επιβαρύνουν την υγεία, ενώ παράλληλα είναι σχεδόν βέβαιες οι σοβαρές επιπτώσεις στην εκπαίδευσή τους, καθώς τα περισσότερα κορίτσια δε συνεχίζουν το σχολείο. Τέλος, οι τεράστιες συνέπειες που έχει ο παιδικός γάμος στη ζωή των ανήλικων παιδιών τόσο σε ψυχικό, όσο και σε σωματικό επίπεδο, οδηγούν στη διαιώνιση πολλών ακόμα μεγαλύτερων κοινωνικών προβλημάτων, όπως για παράδειγμα της φτώχειας, η οποία σχετίζεται άμεσα και με την έλλειψη παιδείας και της γενικότερης υποβάθμισης του ρόλου των παιδιών μέσα από αυτές τις πρακτικές.                                                    

 Είναι απαραίτητο να επισημανθεί πως οι παιδικοί γάμοι τις περισσότερες φορές είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με τη θρησκεία και την κουλτούρα της περιοχής, ενώ άλλες φορές οι λόγοι είναι καθαρά οικονομικοί. Το συγκεκριμένο φαινόμενο, σε πολλές κοινωνίες θεωρείται κομμάτι της «παράδοσης»[6] μεταξύ των γενεών μιας οικογένειας, γεγονός που διαφαίνεται και μέσα από την αντιμετώπιση των παιδιών που οδηγούνται σε αναγκαστικό γάμο. Ωστόσο, στην πραγματικότητα πίσω αυτή τη φαινομενικά «παραδοσιακή» πρακτική, κρύβονται άλλοι λόγοι, βαθειά ριζωμένες αντιλήψεις και κοινωνικά στερεότυπα, κάτι το οποίο σχετίζεται κυρίως με τα κορίτσια – θύματα του φαινομένου.                          Στις περισσότερες από τις χώρες με υψηλά ποσοστά παιδικών γάμων, η θέση της γυναίκας μέσα στην κοινωνία είναι ιδιαιτέρως υποβαθμισμένη, λόγω της μη ύπαρξης της ισότητας μεταξύ των δύο φύλων. Οι περιπτώσεις στις οποίες οι γονείς οδήγησαν σε αναγκαστικό γάμο τα ανήλικα κορίτσια τους, εξαιτίας της ανασφάλειας που είχαν για την τύχη του παιδιού τους και της οικονομικής τους δυσχέρειας, είναι πάρα πολλές. Συγκριτικά με αυτό, δεν είναι τυχαία η αύξηση του αριθμού των παιδικών γάμων σε περιόδους ενόπλων συγκρούσεων, ανθρωπιστικών κρίσεων ή ακόμη και φυσικών καταστροφών.                                               

  Όσον αφορά την περίπτωση του Λιβάνου για τη συγκεκριμένη μάστιγα, υπάρχει μία ειδοποιός διαφορά σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες στις οποίες λαμβάνουν χώρα οι παιδικοί γάμοι. Αναλυτικότερα, η UNICEF[7] αναφέρει πως για το 2016, το 6% των κοριτσιών έως 18 ετών είναι θύματα αναγκαστικού γάμου, ενώ το 1% αναφέρεται στα θύματα παιδικού γάμου, τα οποία είναι μικρότερα των 15 ετών. Αν και το ποσοστό τέτοιου είδους περιστατικών στο Λίβανο είναι πολύ μικρότερο από άλλες χώρες, αυτό δε σημαίνει πως το φαινόμενο έχει εξαλειφθεί ή πως δεν επηρεάζει την κοινωνία. Βέβαια, στα συγκεκριμένα στοιχεία δεν περιλαμβάνεται το ποσοστό των Σύρων προσφύγων στο Λίβανο, οι οποίοι λόγω του φόβου οδήγησαν τα παιδιά τους σε αυτή την πρακτική.                                                

 Η διαφορά του Λιβάνου με τις υπόλοιπες χώρες έγκειται στο γεγονός πως μέχρι στιγμής βάσει της νομοθεσίας της χώρας δεν υπάρχει κάποιο καθορισμένο όριο ηλικίας για την τέλεση του γάμου. Αντιθέτως, οι νόμοι των θρησκευτικών κοινοτήτων συχνά επιτρέπουν το γάμο παιδιών μικρότερων των 15 ετών. Παρόλα αυτά, οι πρόσφατες θετικές προσπάθειες που γίνονται για την αλλαγή στην εσωτερική νομοθεσία της χώρας, μέσω της εισαγωγής αντίστοιχου νομοσχεδίου[8] που προβλέπει την οριοθέτηση στα 18 έτη, μαρτυρά την πρόθεση για αντιμετώπιση του ζητήματος, ιδιαίτερα στις πολύ μικρές ηλικίες. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός πως παρόμοιες ενέργειες γίνονται και για την αντιμετώπιση των παιδικών γάμων και σε ό,τι αφορά τους Σύριους πρόσφυγες που βρίσκονται στη χώρα[9]. Παρά το γεγονός ότι παρόμοιοι νόμοι οι οποίοι ισχύουν στις υπόλοιπες χώρες της Μέσης Ανατολής δεν εφαρμόζονται εξ ολοκλήρου, είναι σημαντική η οριοθέτηση αυτή στο ζήτημα της νόμιμης ηλικίας, η οποία στο κατάλληλο ρυθμιστικό πλαίσιο και μαζί με τους αρμόδιους φορείς είναι δυνατό να αποτρέψει τη συνέχιση των παιδικών γάμων στις ηλικίες κάτω των 15 ετών, εξασφαλίζοντας την προστασία των παιδιών.                                 

Καταλήγοντας, το συγκεκριμένο φαινόμενο είναι αρκετά σημαντικό για τις κοινωνίες και χρήζει αντιμετώπισης, καθώς θίγει σε βάθος θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Το γεγονός ότι τα κράτη δεν μεριμνούν για την προστασία των παιδιών σε κάθε περίπτωση, αλλά επιτρέπουν τους γάμους ανηλίκων στο πλαίσιο της «παράδοσης», θέτει πολλά ζητήματα προς συζήτηση. Ταυτόχρονα, τη στιγμή που θα έπρεπε να εξασφαλίζεται μια καλή ποιότητα ζωής για όλους και προπαντός για τα παιδιά, οι χώρες της Μέσης Ανατολής δεν φροντίζουν ούτε για την προστασία των βασικών τους δικαιωμάτων, αποκλείοντάς τα από ένα καλύτερο μέλλον.

---

[1] UNICEF, Child Protection from Violence, Exploitation and Abuse, Child Marriage, (August, 2016), διαθέσιμο: https://www.unicef.org/protection/57929_58008.html [Ημ/νία πρόσβασης: 28/6/17].

[2] Το γεγονός πως οι περισσότερες περιπτώσεις αφορούν σε γάμους κοριτσιών, συχνά καθιστά το φαινόμενο ως ζήτημα παραβίασης των δικαιωμάτων των γυναικών, δίνοντας με αυτόν τον τρόπο μια έμφυλη διάσταση στο πλαίσιο της συνολικότερης καμπάνιας για την προώθηση των δικαιωμάτων γυναικών και κοριτσιών. UNICEF, Child Marriage and the Law, (January, 2008), διαθέσιμο: https://www.unicef.org/policyanalysis/files/Child_Marriage_and_the_Law(1).pdf [Ημ/νία πρόσβασης: 27/6/17].

[3]United Nations, UNWRA, Child Protection Framework,  διαθέσιμο: https://www.unrwa.org/sites/default/files/content/resources/child_protection_framework.pdf [Ημ/νία πρόσβασης: 29/6/17].

[4]UNICEF, UNICEF Data: Monitoring the Situation of Children and Women, Child Marriage, (February, 2017), διαθέσιμο: https://data.unicef.org/topic/child-protection/child-marriage/ [Ημ/νία Πρόσβασης: 28/6/17].

[5] Στις χώρες αυτές ανήκει η Κούβα, το Νεπάλ, η Μαδαγασκάρη κ.α. Ibid,

[6] Girls Not Brides, Why Does Child Marriage Happen?, διαθέσιμο: http://www.girlsnotbrides.org/why-does-it-happen/ [Ημ/νία Πρόσβασης: 27/6/17].

[7] Girls Not Brides, Child Marriage around the World: Lebanon, διαθέσιμο: http://www.girlsnotbrides.org/child-marriage/lebanon/ [Ημ/νία πρόσβασης: 29/6/17].

[8] HRW, Lebanon: Pass Bill to End Child Marriage, (April, 2017), διαθέσιμο: https://www.hrw.org/news/2017/04/12/lebanon-pass-bill-end-child-marriage [Ημ/νία πρόσβασης: 29/6/17].

[9] Ibid, Girls Not Brides, Child Marriage around the World: Lebanon.