Η στρατηγική αντιστάθμισης υπό το πρίσμα του εξοπλιστικού προγράμματος του Βιετνάμ

του Σαϊνίδη Αλέξανδρου

Το Βιετνάμ συνιστά κράτος με κομβικό στρατηγικό ρόλο στη χερσόνησο της Ινδοκίνας και ισχυρή οικονομική παρουσία, κάτι το οποίο έχει τις βάσεις του στην εφαρμογή της πολιτικής του “doi moi” από το 1986[1]. Η σχετική οικονομική του ισχύς, βέβαια, σαφώς δεν μπορεί να συγκριθεί με της Κίνας και της Ινδίας. Οι δύο οικονομικοί γίγαντες αποτελούν καίριους αποδέκτες εξαγωγών ρωσικών οπλικών συστημάτων, με τον τελευταίο να υποχωρεί σταδιακά, εκδηλώνοντας την επιθυμία διαφοροποίησης εισαγωγικού προφίλ[2]. Παραδόξως, όμως, κατά την χρονική περίοδο 2010 – 2016, το Βιετνάμ απορρόφησε το 10% των συνολικών εξαγωγών οπλικών συστημάτων της Ρωσίας[3]. Κατά τέτοιον τρόπο, η οικονομία του Βιετνάμ αποκτά κοινό σημείο αναφοράς με τους ασιατικούς οικονομικούς γίγαντες. Μολαταύτα, το σύνολο των εισαγωγών που προέρχεται από τη Ρωσία δεν αντιπροσωπεύει εξ ολοκλήρου το φάσμα των εμπορικών σχέσεων, αναφορικά με το εξοπλιστικό πρόγραμμα του Βιετνάμ. Αντίθετα, διαπιστώνεται ολοένα εντατικότερη παρουσία της Δύσης αλλά και δυτικών συμμάχων της Ασίας[4].

Το μέγεθος των εισαγωγών εξαρτάται από τη ζήτηση για ένα προϊόν, η οποία καλύπτεται χάρη στο διεθνές εμπόριο, από το σημείο εκείνο όπου αύξηση του κόστους ευκαιρίας της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας υπερβαίνει τα οφέλη. Η ζήτηση για εξοπλισμούς, και γενικότερα αγαθά αμυντικής φύσεως[5], εύλογα προκύπτει από την ανασφάλεια του κράτους και τις απειλές που αντιμετωπίζει η κοινωνία, η κυβέρνηση και η κρατική υπόσταση. Η αντίληψη απειλών, ωστόσο είναι εντοπισμένη τόσο σε ιστορικούς παράγοντες όσο και σε σύγχρονους γεωπολιτικούς,  συνδιαμορφώνοντας την «ιδιοσυγκρασία» του βιετναμέζικου κράτους.

Ιστορικά, το Βιετνάμ διατηρεί τη φήμη του ως διεθνής δρων, ο οποίος διαμόρφωσε τη σύγχρονη πολιτική του εικόνα συναρτήσει δυνάμεων της Δύσης: υπήρξε γαλλική αποικία[6] η οποία εξηγέρθη κατά των επικυρίαρχών της και ενεπλάκη σε έναν μακροχρόνιο πόλεμο με την υπερδύναμη, τις ΗΠΑ. Παρά ταύτα, η άνοδος της Κίνας φέρνει στην επιφάνεια της βιβλιογραφίας γεγονότα πριν και μετά τα γεγονότα του πολέμου του Βιετνάμ. Ο χώρος του Βιετνάμ έχει υποστεί επιθέσεις ανέκαθεν από την Κίνα των Δυναστειών το 938 μ. Χ. , το 1285 μ. Χ. και το 1287 μ. Χ. Κρίσεις και ένθερμες συγκρούσεις κλιμακώθηκαν με την Κίνα και μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ, είτε άμεσα από το 1979[7], είτε έμμεσα, με την κινεζική υποστήριξη του Khmer Rouge στην Καμπότζη[8] εις βάρος της οικονομικής προσπάθειας του Βιετνάμ για ανάκαμψη.

Ενώ η ήττα των ΗΠΑ άφησε σημάδι απογοήτευσης στην ιστορία και στην κουλτούρα της υπερδύναμης[9], παρέμεινε στη συνείδηση ως ένα αμιγώς αμερικανικό ζήτημα - μια ήττα των ΗΠΑ και όχι νίκη του Βιετνάμ. Αντίθετα, παρά το γεγονός ότι το Βιετνάμ αποκαλεί την Κίνα στρατηγικό εταίρο από το 1990 άτυπα και θεσμοθετημένα από το 2008[10], οι εντάσεις συνεχίζονται, με την εμφάνιση επεισοδίων όπως στις διαμαρτυρίες κατά των Κινέζων εργαζομένων το 2014 με αφορμή  την τοποθέτηση μιας εξέδρας άντλησης πετρελαίου σε ύδατα της Νοτίου Σινικής Θάλασσας που διεκδικεί το Βιετνάμ[11].

Η Κίνα όχι μόνο επενδύει στη ναυτική της ισχύ, εκδηλώνοντας στοιχεία της σκέψης της στρατηγικής προσωπικότητας του Alfred Mahan[12], αλλά παράλληλα διεκδικεί όλο και πιο  σθεναρά τα ύδατα της Νοτίου Σινικής Θάλασσας. Οι κυβερνήσεις της Κίνας διαχρονικά αξιώνουν το ιστορικό δικαίωμα στον έλεγχο του μεγαλύτερου τμήματος της Νοτίου Σινικής Θάλασσας, το οποίο τοποθετείται πάνω στον χάρτη με τη μορφή της «γραμμής με τις 9 παύλες» (9 Dash Line)[13]. Η γραμμή των σινικών διεκδικήσεων περιλαμβάνει τέσσερις ομάδες νήσων, συμπεριλαμβάνοντας τα βιετναμέζικα νησιά Σπράτλυ και Πάρασελ[14].

Το Βιετνάμ αντιτίθεται στις διεκδικήσεις, διαχρονικά, με ιδιαίτερο σημείο αναφοράς μια ρηματική διακοίνωση στο πλαίσιο της Επιτροπής για την Οριοθέτηση της Υφαλοκρηπίδας:

«Τα αρχιπελάγη Hoang Sa (Paracels) και Truong Sa (Spratlys) αποτελούν μέρη της επικράτειας του Βιετνάμ. Οι αξιώσεις της Κίνας επί των νησιών και των επικείμενων υδάτων στην Ανατολική Θάλασσα (South China Sea) έτσι όπως εκδηλώθηκαν στον συνημμένο χάρτη προς τις ρηματικές διακοινώσεις  CML/17/2009 και CML/18/2009 δεν έχει ουδεμία νομική, ιστορική ή πραγματική βάση, και άρα ακυρώνονται[15].»

Με αυτόν τον τρόπο, ο όμορος γίγαντας της Κίνας προκαλεί τα συνταρακτικά κύματα κρίσεων τόσο κατά μήκος των χερσαίων συνόρων όσο και των υδάτινων. Αναφορικά με τη χερσαία διάσταση του θέματος, αξίζει να σημειωθεί η αυξανόμενη κινεζική οικονομική διείσδυση  στην επικράτεια του Λάος[16], ενός σημαντικού συμμάχου του Βιετνάμ. Η συμπεριφορά της Κίνας φέρει στοιχεία της εμπλοκής της στην Καμπότζη και αναμφίβολα προκαλεί δυσφορία στο Βιετνάμ[17].

Υπό τις παραπάνω διεθνείς συνθήκες, το Βιετνάμ φαίνεται να υιοθετεί μια στρατηγική αντιστάθμισης (hedging) σε αντιδιαστολή με την κλασική έννοια της εξισορρόπησης. Σύμφωνα με την Evelyn Goh, «η αντιστάθμιση είναι μια σειρά στρατηγικών, οι οποίες καλλιεργούν μια μέση στάση, η οποία προλαμβάνει ή αποφεύγει να διαλέξει τη μία πλευρά, ολοφάνερα εις βάρος μιας άλλης πλευράς και αναφέρεται σε κάθε συμπεριφορά μεταξύ της εξισορρόπησης (balancing) και της σύμπλευσης (bandwagoning)[18]».

Η λογική της αντιστάθμισης συμβαδίζει με την μετριοπαθή διπλωματία που ακολουθεί το Βιετνάμ[19]. Την βάση της βιετναμέζικης διπλωματίας αποτελεί η πολιτική των «τριών όχι»: όχι σε στρατιωτικές συμμαχίες, όχι στην ευθυγράμμιση πολιτικών με ένα κράτος κατά ενός τρίτου κράτους και όχι σε ξένες στρατιωτικές βάσεις πάνω στη γη του Βιετνάμ[20]. Η ισομερής απόσταση, την οποία προσπάθησε να δημιουργήσει το Βιετνάμ υπήρξε ακριβώς η αφετηρία της πολιτικής της αντιστάθμισης. Παρατηρούνται, ωστόσο, παραβιάσεις στην πολιτική των τριών όχι, καθώς οι μεγάλες δυνάμεις τις μεταβάλλουν τις μεταξύ τους αποστάσεις και διαφοροποιούν τα κριτήρια «στάθμισης»[21].

Παρότι μια σύγκρουση μεταξύ Βιετνάμ και Κίνας ενδέχεται να είναι χερσαία, ο κύριος χώρος ενδιαφέροντος των Μεγάλων Δυνάμεων είναι ο θαλάσσιος. Οι προαναφερθείσες αξιώσεις της Κίνας αφορούν στην εκμετάλλευση των πόρων της υφαλοκρηπίδας αλλά και στον έλεγχο της ροής του διεθνούς εμπορίου, μέσω υποδομών, όπως τεχνητά νησιά[22]. Πέραν, ωστόσο, του ελέγχου, ο οποίος διασφαλίζεται και με ειρηνικά μέσα με την πάροδο μιας μακροχρόνιας περιόδου, μια ένθερμη σύγκρουση ενέχει το ρίσκο υψηλής ζημίας στην αμερικανική οικονομία προερχόμενη από την κυριολεκτική διακοπή της εμπορικής οδού[23].  

Κατά συνέπεια, παρά το ιστορικό παρελθόν, οι ΗΠΑ ενδιαφέρονται ως για την ναυτική ασφάλεια του Βιετνάμ και εκ του αποτελέσματος, της ναυτικής εμπορικής οδού. Με τον τρόπο αυτό εξηγείται και η χαλάρωση του καθεστώτος εμπάργκο εξαγωγών οπλικών συστημάτων των ΗΠΑ στο Βιετνάμ από τα τέλη κυρίως του 2014 και μετά, ξεκινώντας από απλούστερο εξοπλισμό ναυτικής ασφάλειας, περιπολικά σκάφη και παράκτια ραντάρ[24]. Μάλιστα, στο πλαίσιο της φετινής (2019) Συνόδου, με τον εκπρόσωπο της Βορείου Κορέας, στο Ανόι, ο πρόεδρος των ΗΠΑ ανέφερε τη διάθεση των ΗΠΑ για πώληση περισσότερων οπλικών συστημάτων στο κράτος υποδοχής[25].

Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι το εμπόριο όπλων με τις ΗΠΑ αποτελεί αντικείμενο ενδιαφέροντος όχι μόνο από την οπτική του προϊόντος με το οποίο προμηθεύεται το Βιετνάμ αλλά και υπό το πρίσμα της γενικότερης διάβρωσης του καθεστώτος εμπάργκο. Το καθεστώς στηρίζεται βασίζεται στη συνθήκη ITAR (International Traffic in Arms Regulations). Η συμπερίληψη του Βιετνάμ με τη Συρία και τη Βόρεια Κορέα, αποτελεί από μόνη της κριτική της Ουάσινγκτον για τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της λειτουργίας του καθεστώτος του Βιετνάμ, και, επομένως υποβιβάζει τη διεθνή του νομιμοποίηση[26].

Παράλληλα, η αυξανόμενη εμπορική παρουσία των ΗΠΑ στον τομέα της ασφάλειας, εύλογα εντείνει τον ανταγωνισμό για τα ρωσικά αγαθά – όπλα. Μολαταύτα και παρά την χαλάρωση του εμπάργκο, είναι δυσμενές να ενσωματωθούν τα ακριβά οπλικά συστήματα των ΗΠΑ στα σοβιετικά μοντέλα μονάδων του βιετναμέζικου στόλου και στρατού. Αν και ενδέχεται οι ΗΠΑ να έχουν το συγκριτικό πλεονέκτημα στη αμυντική βιομηχανία, σε σχέση με τη Ρωσία, σε όρους απόλυτης τιμής, τα ρωσικά όπλα είναι πολύ φθηνότερα για το Βιετνάμ.

Ταυτόχρονα, όμως, ο ανταγωνισμός διαστρεβλώνεται εξαιτίας της ιστορικής συνέχειας της συμμαχίας του Βιετνάμ με τη Ρωσία[27]. Το εύρος των εξαγωγών, σε όρους είδους της περιλαμβάνει οπλικά συστήματα όπως η φρεγάτα κλάσης Gepard, το υποβρύχιο κλάσης Kilo, το αεροσκάφος Su-30MK, την τορπίλη TEST-71, και άλλα οπλικά συστήματα κατάλληλα για την αεροναυτική διάσταση της διεξαγωγής συγκρούσεων[28]. Ενδιαφέρουσα είναι και η πρόσφατη αγορά 30 μονάδων τανκς T-90S και T-90SK, ως αποτέλεσμα συμφωνίας του 2016, κίνηση η οποία δείχνει τη σημασία της χερσαίας άμυνας για το Βιετνάμ[29]. Βεβαίως, η ιστορική διάσταση της συμμαχίας Ρωσίας – Βιετνάμ, δεν περιορίζεται σε αυξημένη ροή εμπορίου όπλων. Η συνεργασία του Βιετνάμ με την ΕΣΣΔ οικοδόμησε εμπιστοσύνη, η οποία εξαργυρώνεται με αντάλλαγμα γεωστρατηγικού χαρακτήρα, υπέρ της Ρωσίας, τη ναυτική βάση στον βιετναμέζικο κόλπο Cam Ranh[30]. Συνεπώς, είναι πασιφανές ότι παραβιάζεται η πολιτική των τριών «Όχι», επηρεάζοντας την διαδικασία της αντιστάθμισης.

Άξια αναφοράς είναι και η άσκηση κυριαρχικών δικαιωμάτων εκμετάλλευσης φυσικών πόρων από τη Ρωσία σε περιοχές, τις οποίες διεκδικεί και η Κίνα. Το 2012, η κρατική εταιρεία Gazprom της Ρωσικής Ομοσπονδίας σύνηψε συμφωνία με τη κυβέρνηση του Βιετνάμ, εκκινώντας δύο πρότζεκτ τίτλων εκμετάλλευσης φυσικού αερίου Η κίνηση, αυτή του Gazprom προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από την Κίνα, περιπλέκοντας την ήδη σύνθετη κατάσταση[31].

Εν κατακλείδι, υπό συνθήκες όπου το Βιετνάμ έχει μειώσει τις αποστάσεις μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων, είναι επάξιο ενδιαφέροντος η θεώρηση της αντιστάθμισης ως ένα σύνθετο παίγνιο, με τη συμμετοχή πολλών δρώντων. Δεν είναι τυχαίο γεγονός ότι ο Kenneth Waltz θεωρούσε το διπολικό ψυχροπολεμικό σύστημα πιο σταθερό – Η εξισορρόπηση αφορούσε το συστημικό επίπεδο, με δύο αντιτιθέμενους δρώντες. Αντίθετα, στην αντιστάθμιση, η οποία αφορά στο περιφερειακό επίπεδο, η οπτική γωνία ανάλυσης φαίνεται να διαστρεβλώνει ευκολότερα την ταυτότητα μιας εξαρτημένης και μιας ανεξάρτητης μεταβλητής, εντείνοντας τον κίνδυνο ανάφλεξης μιας σύγκρουσης.

---

[1] Hiep, Le Hong, “Living next to the Giant”, Institute of South East Asian Studies, 2016, σελ. 41, [Online at: https://muse.jhu.edu/book/51025]   

[2] “Russian arms exports to India fell by 42 percent between 2014-18 and 2009-2013”, The Economic Times, 11 Μαρτίου 2019, [Online at: https://economictimes.indiatimes.com/news/defence/russian-arms-exports-to-india-fell-by-42-percent-between-2014-18-and-2009-13-report/articleshow/68352681.cms]

[3] Richard Connolly, Cecilie Sendstad, “Russia’s Role as an Arms Exporter”, Chatham House, 2017, p. 16, [Online at: https://www.chathamhouse.org/sites/default/files/publications/research/2017-03-20-russia-arms-exporter-connolly-sendstad.pdf]

[4] Thuy T. Do, ANU, “Vietnam’s moderate diplomacy successfully navigating difficult waters”, East Asia Forum, 16 Ιανουαρίου 2015, σελ. 1, [Online at: www.eastasiaforum.org]

[5] Μεταξύ των οποίων και άυλα, όπως άδειες κατασκευής όπλων σύμφωνα με πρότυπα εξωτερικού αλλά και πρακτικές – υπηρεσίες όπως στρατιωτικές ασκήσεις

[6] Mai Lan Gustafsson, “War and Shadows, the Haunting of Vietnam”, Cornell University Press, 2009, σελ. 64

[7] Supra n. 1, σελ. 54

[8] Elizabeth Becker, “When the war was over”, Public Affairs, 1998

[9] Adrian R. Lewis, “The American Culture of War”, Routledge, 2018, σελ. 301

[10] Alexander L. Vuving, “Living with China: Regional States and China through Crises and Turning Points”, Palgrave Macmillan, 2009, σελ. 229-245

[11] Kate Hodal, Jonathan Kaiman, “At least 21 dead in Vietnam protests over oil rig”, The Guardian, 15 Μαΐου 2014, [Online at: https://www.theguardian.com/world/2014/may/15/vietnam-anti-china-protests-oil-rig-dead-injured]

[12] David Lague, Benjamin Kang Lim, “Special Report: China’s vast fleet is tipping the balance in the Pacific”, 30 Απριλίου 2019, [Online at: https://www.reuters.com/article/us-china-army-navy-specialreport/special-report-chinas-vast-fleet-is-tipping-the-balance-in-the-pacific-idUSKCN1S612W]

[13] Κωνσταντίνος Καρανικόλας, «Η Θαλάσσια Στρατηγική της Κίνας και οι ανταγωνισμοί στην Νότια Κινεζική Θάλασσα», Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων, [Online at: http://www.idis.gr/?p=4548]

[14] Zhiguo Gao, Bing Bing Jia, “The Nine-Dash Line in the South China Sea: History, Status and Implications”American Society of International Law, 2013, σελ. 99, [Online at: https://doi.org/10.5305/amerjintelaw.107.1.0098]

[15] Ρηματική Διακοίνωση, No.86/HC-2009, από τη Μόνιμη Αποστολή της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του ΒιετΝαμ στον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ (8 Μαΐου 2009), [Online at: http://www.un.org/Depts/los/clcs_new/submissions_files/mysvnm33_09/

vnm_chn_2009re_mys_vnm_e.pdf.]

[16] Chris Horton, “Capital of Laos seeks stronger ties with China”, The New York Times, 25 Σεπτεμβρίου 2018, [Online at: https://www.nytimes.com/2018/09/25/business/vientiane-laos-china-investment.html]

[17] Joshua Kurlantzick, “A China – Vietnam Military Clash”, Council on Foreign Relations, 2015, σελ. 2, [Online at: https://www.cfr.org/project/contingency-planning-future-crises]

[18] Evelyn Goh, “Meeting the China Challenge”, East – West Center, 2005, σελ. viii, [Online at: www.eastwestcenterwashington.org/publications]

[19] Thuy T. Do. ANU, “Vietnam’s moderate diplomacy successfully navigating difficult waters”, East Asia Forum, 16 Ιανουαρίου 2015, [Online at: https://www.eastasiaforum.org/2015/01/16/vietnams-moderate-diplomacy-successfully-navigating-difficult-waters/]

[20] Επίσημο κρατικό έγγραφο της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Βιετνάμ, 1998, [Online at: http://www.mod.gov.vn/wps/wcm/connect/ae9e7ee6-0191-4541-9bdc-afd6ea70aa89/1998vie.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ae9e7ee6-0191-4541-9bdc-afd6ea70aa89]

[21] Derek Grossman, Dung Huynh, “Vietnam’s Defense Policy of ‘No’ Quietly Saves Room for ‘Yes’”, Rand, 19 Ιανουαρίου 2019, [Online at: https://www.rand.org/blog/2019/01/vietnams-defense-policy-of-no-quietly-saves-room-for.html]

[22] Katy Lee, “China is on a crazy mission to build artificial islands. What the hell is it up to”, Vox, 13 Μαρτίου 2015, [Online at: https://www.vox.com/2015/3/13/8203713/south-china-sea-explained]

[23] Supra n.17, σελ. 4

[24] Susan McEwen-Fial and Alexander Brand, “Navigating Stormy Waters: The Triangular Relationship between the United States, Vietnam and China and the South China Sea Disputes”, Springer, 2016, σελ. 251, [Online at: https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-26152-2_12#citeas]; SIPRI Arms Transfers Database, [Online at: http://armstrade.sipri.org/armstrade/page/trade_register.php]

[25] James Pearson, Jeff Mason, “Trump pitches U.S. arms exports in meeting with Vietnam”, Reuters, 27 Φεβρουαρίου 2019, [Online at: https://www.reuters.com/article/us-northkorea-usa-vietnam/trump-pitches-u-s-arms-exports-in-meeting-with-vietnam-idUSKCN1QG1HU]

[26] Bill Hayton, “Vietnam and the United States on emerging security partnership”, The United States Studies Center, 2015, p. 23, [Online at: www.ussc.edu.au/analysis/vietnam-and-the-united-states-an-emerging-security-partnership]

[27] Morley, James Wiliiams, “Vietnam Joins the world”, ME Sharpe, 1997, σελ. 155

[28] SIPRI Arms Transfers Database, [Online at: http://armstrade.sipri.org/armstrade/page/trade_register.php]

[29] Mark Episkopos, “Russia’s Deadly T-90S Tank is an export Hit (Here’s what it can do)”, The National Interest, 8 Ιανουαρίου 2019, [Online at: https://nationalinterest.org/blog/buzz/russias-deadly-t-90s-tank-export-hit-heres-what-it-can-do-40962]

[30] Anton Tsvetov, “After Crimea: Southeast Asia in Russia’s Foreign Policy Narrative”, Institute of South East Asia Studies, 2016, σελ. 66 [Online at: https://doi.org/10.1353/csa.2016.0003]

[31] Alexander Korolev, “Systemic Balancing and Regional Hedging: China-Russia Relations”, Oxford University, 2016, σελ. 17, [Online at: doi: 10.1093/cjip/pow013]

Διάβασε με

Η ασφάλεια και η διαχείριση των υδάτων στην Κεντρική Ασία

της Τσακάλου Κωνσταντίνας

Τα φιλόδοξα σχέδια της Κίνας για τον Νέο Δρόμο του Μεταξιού περιλαμβάνουν μια σειρά από έργα και υποδομές σε διάφορες χώρες του κόσμου. Μια περιοχή, στην οποία η Κίνα έχει θέσει τις ελπίδες της για την υλοποίηση του μεγαλόπνοου έργου της, είναι εκείνη της Κεντρικής Ασίας. Τα κράτη της Κεντρικής Ασίας, πλούσια σε φυσικούς πόρους, διαχρονικά, χαρακτηρίζονται από ζητήματα ασφάλειας ως προς την διαχείριση των συγκεκριμένων πόρων και κυρίως του νερού. 

Ο ανταγωνισμός για τη διαχείριση των υδάτινων πόρων στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας είναι ένα ζήτημα που ανάγεται σε βάθος χρόνων. Οι προσπάθειες που διεξάγονται για την ασφάλεια των υδάτων δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται μονοδιάστατα, εφόσον πρόκειται για ένα σύμπλεγμα ενεργειών που επηρεάζονται από τις περιβαλλοντολογικές συνθήκες, τα εκάστοτε οικονομικά συμφέροντα καθώς και τις στρατηγικές επιδιώξεις του κάθε κράτους. 

Εστιαζόμενοι στην Κεντρική Ασία, παρατηρούμε ότι οι υδάτινοι πόροι της περιοχής έχουν τεράστια στρατηγική σημασία, τόσο για τα κράτη που συνδέονται μαζί τους, όσο και για τις Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες επιδιώκουν μέσω αυτών να ασκήσουν επιρροή και να διατηρήσουν τον έλεγχο εντός της περιφέρειας.

Θέτοντας ως αφετηρία την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης, γίνεται αντιληπτό ότι η διαχείριση των υδάτων λαμβάνονταν ως ένα ζήτημα που έχριζε κοινής αντιμετώπισης και ελέγχονταν αποκλειστικά από την Κεντρική διοίκηση αλλά και από το αρμόδιο Υπουργείο που ήταν υπεύθυνο για την ανασύσταση του εδάφους και τους υδάτινους πόρους[1].

Βάσει αυτής της λογικής, την εποχή εκείνη χτίστηκαν δύο φράγματα, στο Kyrgyzstan και στο Tajikistan, για τις ανάγκες της άρδευσης και της παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας. Αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990 η υδροηλεκτρική ενέργεια αποτελούσε το 35% της συνολικής ενέργειας που παράγονταν στην Σοβιετική Ένωση[2].

Στο αυστηρά ελεγχόμενο σύστημα διανομής των υδάτων, το Kazakhstan, το Turkmenistan και το Uzbekistan λάμβαναν την πλειοψηφία της ποσότητας του νερού, κυρίως για λόγους άρδευσης, ενώ το Kyrgyzstan και το Tajikistan αποζημιώνονταν με ενεργειακά ανταλλάγματα[3].

Όταν διαλύθηκε η Σοβιετική Ένωση εμφανίστηκαν και τα προβλήματα για την διαχείριση των υδάτων, καθώς τα κράτη έπρεπε να διασφαλίσουν την βιωσιμότητα των εθνικών τους πόρων και ταυτόχρονα την προώθηση των εθνικών τους συμφερόντων[4]. Έτσι, ενώ μέχρι τότε υπήρχε κοινή αντίληψη για την διαχείριση του νερού, έκτοτε κάθε κράτος αντιλαμβάνονταν διαφορετικά την έννοια της ασφάλειας[5].

Το 1992 τα κράτη της Κεντρικής Ασίας επιχείρησαν να συνάψουν Συμφωνία μεταξύ τους, η οποία θα καθόριζε το καθεστώς ελέγχου των υδάτων. Η Συμφωνία Almaty προέβλεπε από κοινού διαχείριση των υδάτων και αναγνώριζε ίσα δικαιώματα  στα κράτη[6], υπό την προϋπόθεση να αποφευχθούν οι κρατικές παραβιάσεις, να διατηρηθεί η διανομή του νερού όπως είχε συμφωνηθεί και να πραγματοποιηθεί ανοιχτή ανταλλαγή πληροφοριών[7].

Ταυτόχρονα, συστάθηκαν θεσμικές δομές, οι οποίες αφορούσαν κατά κύριο λόγο την θάλασσα Aral και τους ποταμούς που συνδέονται μαζί της, Syr Darya και Amu Darya. Δυστυχώς, οι πολιτικές διαφορές, αλλά και η οικονομική δυσχέρεια κατέστησαν τα κράτη ανίκανα να τηρήσουν τις υποχρεώσεις τους και να εφαρμόσουν τα συμφωνηθέντα[8].

Οι ποταμοί Syr Darya και Amu Darya, οι οποίοι συνδέονται με την θάλασσα Aral, εμφανίζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, μιας και σχετίζονται και με τα πέντε κράτη της Κεντρικής Ασίας, για τα οποία γίνεται λόγος. Συγκεκριμένα, ο Syr Darya ξεκινάει από το Kyrgyzstan και διαπερνάει το Kazakhstan και το Uzbekistan. Αντίστοιχα, ο Amu Darya ξεκινάει από το Tajikistan και διέρχεται μέσα από το Turkmenistan και το Uzbekistan[9].

Το Kyrgyzstan και το Tajikistan, περιοχές πλούσιες σε φρέσκο νερό,[10] είναι γνωστό ότι πάσχουν από έλλειψη υδρογονανθράκων γι’ αυτό και χρειάζονται το νερό, για την παραγωγή  υδροηλεκτρικής ενέργειας[11]. Το Uzbekistan, το Turkmenistan και το Kazakhstan, γνωστά ως μεγάλοι καταναλωτές νερού[12], είναι κράτη πλούσια σε υδρογονάνθρακες[13].

Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι τα νερά της θάλασσας Aral πηγάζουν από το βουνό Tian Shan, το οποίο τα τελευταία 50 χρόνια έχει χάσει το 1/3 της μάζας του πάγου του[14], ενώ μέχρι το 2050 υπολογίζεται να έχει χάσει το 1/2 αυτής. Ο Tian Shan συνδέεται ταυτόχρονα και με την κοιλάδα Fergana, η οποία είναι γνωστή για τα αμφισβητούμενα σύνορά της, αλλά και για τον κίνδυνο ερημοποίησης που διαθέτει[15].

Από τις παραπάνω περιγραφές γίνεται κατανοητό ότι ο συνδυασμός της περίπλοκης φύσης των υδάτινων πόρων και της σύστασης των νέων κρατικών οντοτήτων έφερε στην επιφάνεια ανταγωνισμούς και προβλήματα συνεννόησης.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ασυνεννοησίας, ανταγωνισμού και εχθρικών σχέσεων σε διακρατικό επίπεδο, δεν είναι άλλο από το Tajikistan με το Uzbekistan. Oι υπόνοιες για ανάμειξη του Uzbekistan στον εμφύλιο πόλεμο του Tajikistan στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ήταν και μια εκ των παραγόντων που συνέβαλαν στις μετέπειτα κακές σχέσεις των δύο αυτών κρατών[16].

Ταυτόχρονα, ο εμφύλιος πόλεμος στο Tajikistan ήταν και ο λόγος, για τον οποίο ακυρώθηκαν τα σχέδια για την κατασκευή του φράγματος Rogum, το οποίο είχε τεθεί σε σχεδιασμό το 1982 ως έργο της Σοβιετικής Ένωσης. Οι φιλοδοξίες για την κατασκευή του φράγματος αναβίωσαν το 2004, όμως το 2007 το κράτος τερμάτισε τη συμφωνία με την εταιρεία Rusal, επειδή θεωρήθηκε ότι η ρώσικη εταιρεία προωθούσε τα συμφέροντα του Uzbekistan[17].

Η στάση του Uzbekistan επί κυβερνήσεως Islam Karimov θεωρείται ιδιαίτερα προκλητική και επιθετική. Το 2009 το κράτος έλαβε την απόφαση να πραγματοποιήσει ενεργειακή συμφωνία  με το Afghanistan, αφήνοντας το Tajikistan και το Kyrgyzstan[18] σε ενεργειακό ‘πάγωμα’. 

Το 2011 ξεκινάει ένας εμπορικός πόλεμος μεταξύ του Uzbekistan και του Tajikistan, ενώ το 2012 το Uzbekistan διακόπτει την παροχή φυσικού αερίου στο Tajikistan[19]. Την ίδια χρονιά ο Karimov προειδοποιεί ευθέως για πιθανότητα διεξαγωγής πολέμου με αφορμή το νερό[20].

Σήμερα, μετά από το θάνατο του Karimov, το Uzbekistan έχει προχωρήσει σε ορισμένες προσπάθειες εξομάλυνσης των σχέσεων τόσο με το Tajikistan, όσο και με το Kyrgyzstan. Το 2017 το Uzbekistan σύναψε συμφωνία με το Kyrgyzstan για την κατασκευή υδροηλεκτρικού σταθμού στον ποταμό Naryn[21], ενώ την ίδια χρονιά επιχειρήθηκε διευθέτηση του ζητήματος για την υδατοδεξαμενή Kasan Say, για την οποία στο παρελθόν τα δύο κράτη είχαν τοποθετήσει στρατεύματα στην εν λόγω περιοχή[22].

Δύο ποταμοί που εμφανίζουν επίσης αξιοσημείωτο ενδιαφέρον στην περιοχή είναι ο Illy και ο Irtush. Ο Illy συνδέεται με την λίμνη Balkash, από την οποία και προμηθεύεται το 80% του νερού και η οποία κινδυνεύει άμεσα από το φαινόμενο της ερημοποίησης[23]. Ο Irtush διέρχεται μέσα από το Kazakhstan και θεωρείται βασική πηγή νερού για το κράτος[24].

Ο λόγος για τον οποίο οι δύο ποταμοί θεωρούνται άξιοι μελέτης είναι διότι και οι δύο συνδέονται με την Κίνα, εφόσον διέρχονται μέσα από την επαρχία Xinjiang. Γι’ αυτό το λόγο η Κίνα έχει προχωρήσει σε μια σειρά από συμφωνίες με το Kazakhstan για την διαχείριση των υδάτων, αλλά και σε μια σειρά από επενδύσεις και υποδομές, από τις οποίες λαμβάνει ως αντάλλαγμα την παροχή ενέργειας. Μάλιστα, δεν είναι τυχαίο ότι το ¼ της παραγωγής πετρελαίου του Kazakhstan ανήκει στην Κίνα.

Οι επιδιώξεις της Κίνας στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας συνδέονται τόσο με τα σχέδια της χώρας για τον Νέο Δρόμο του Μεταξιού, όσο και με την ικανοποίηση γεωστρατηγικών συμφερόντων εντός της περιφέρειας.

Οι εταιρικές σχέσεις με τις χώρες της Κεντρικής Ασίας εξασφαλίζουν στην Κίνα τη σιγουριά ότι τα κράτη αυτά δεν θα προχωρήσουν σε βοήθεια προς τους  Ουιγούρους της Xinjiang, οι οποίοι επιζητούν απόσχιση[25].

Σημειωτέον, ότι το 80% του εμπορίου της Κίνας με τα κράτη της Κεντρικής Ασίας διεξάγεται μέσω της Xinjiang, η οποία λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος μεταξύ των δύο περιοχών[26].

Από το 2002 κιόλας η Κίνα είχε συνάψει στρατιωτική συμφωνία με το Kazakhstan αξίας $3εκατομμυρίων[27], ενώ το 2005 σχεδίαζε να αποκτήσει στρατιωτική παρουσία σε Uzbekistan και Kyrgyzstan[28].

Ταυτόχρονα, ένας επιπλέον λόγος για τον οποίο η Κίνα επιθυμεί να έχει αυξημένη παρουσία στην Κεντρική Ασία είναι επειδή θέλει να περιορίσει την παρουσία των ΗΠΑ στην περιοχή[29], η οποία μετά την 9/11 θεωρείται ιδιαίτερα αυξημένη.

Όσον αφορά στη Ρωσία, μιας και μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης η χώρα δεν είχε τη δυνατότητα να ασκεί άμεσο έλεγχο στη διαχείριση των υδάτων, έκτοτε περιορίστηκε στον ρόλο του διαμεσολαβητή μεταξύ των κρατών, κάθε φορά που προέκυπτε κάποια διαφορά[30].

Ασφαλώς και οι προκλητικές ενέργειες κρατών, όπως του Uzbekistan, έδιναν την ευκαιρία στη Ρωσία να λειτουργεί ως μέσο επίλυσης διαφορών, ενώ στην πραγματικότητα δεν έκανε τίποτα περισσότερο από το να εφαρμόζει την τακτική του διαίρει και βασίλευε.

Σήμερα, προβλήματα οικονομικής φύσεως, όπως είναι η πτώση της τιμής του πετρελαίου, αλλά και το καθεστώς κυρώσεων που υφίσταται η Ρωσία, τίθενται ως εμπόδια για τη χώρα και  τη δυσκολεύουν  να ασκήσει πλήρη έλεγχο στην περιοχή[31]. 

Το ζήτημα των υδάτων της Κεντρικής Ασίας έχει απασχολήσει σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο κρατικούς δρώντες, αλλά και Διεθνείς Οργανισμούς. Το Central Asia Energy and Water Program, συστάθηκε το 2009 από την Παγκόσμια Τράπεζα, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Ελβετία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ. Στόχος του προγράμματος είναι η προώθηση της ασφάλειας των υδάτων, αλλά και της ενέργειας, στα πέντε επωφελούμενα κράτη της Κεντρικής Ασίας. Το 2018, στα κράτη αυτά προστέθηκε και το Afghanistan, το οποίο θεωρείται μεγάλος καταναλωτής νερού και χρήστης των υδάτων της θάλασσας Aral[32].

Εν κατακλείδι, το ζήτημα της διαχείρισης και της ασφάλειας των υδάτινων πόρων στην Κεντρική Ασία συνδέεται πρωτίστως με φυσικούς παράγοντες και εν συνεχεία με την προσπάθεια ικανοποίησης εθνικών και οικονομικών συμφερόντων αλλά και με στρατηγικές επιδιώξεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Είναι εμφανές ότι όσο πιο περίπλοκη είναι η εκάστοτε περίπτωση, τόσο περισσότεροι κρατικοί και μη κρατικοί δρώντες θα επεμβαίνουν για την επίλυσή της.

---

[1] Papacosma, S. Victor; Kay, Sean; Sperling, James, “Limiting institutions?: The challenge of Eurasian security governance”, Manchester University Press, 2003, p.88.

[2] Papacosma, Ibid.

[3] Papacosma, ibid.

[4] Xenarios Stefanos & Shenhav, Ronan & Abdullaev, Iskandar & Mastellari, Alberto, “Water Security in Central Asia: an overview”, Water Solutions, 2018, p.73. [Online at: file:///C:/Users/User/Downloads/WS_02_2018_Publication_Xenarios%20(1).pdf ] 

[5] Xenarios Stefanos & Shenhav, Ronan & Abdullaev, Iskandar & Mastellari, Alberto, “Water Security in Central Asia: an overview”, Water Solutions, 2018, p.75. [Online at: file:///C:/Users/User/Downloads/WS_02_2018_Publication_Xenarios%20(1).pdf ] 

[6] “Water disputes in Central Asia Rising tension threatens regional stability”, European Parliament, 2015, p.2. [Online at: http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2015/571303/EPRS_BRI(2015)571303_EN.pdf ]

[7] Papacosma, S. Victor; Kay, Sean; Sperling, James, “Limiting institutions?: The challenge of Eurasian security governance”, Manchester University Press, 2003, p.89.

[8] Papacosma, ibid.

[9] “Central Asia: Water and Conflict”, International Crisis Group, 2002. [Online at: https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/central-asia/uzbekistan/central-asia-water-and-conflict ]

[10] “Issues of Water Security in the Central Asia and Ways of their Decision”, The Central Asian Regional Environmental Centre for the Kyrgyz Republic, 2007. [Online at: https://www.osce.org/eea/25151?download=true ] 

[11]“Water disputes in Central Asia Rising tension threatens regional stability”, European Parliament, 2015, p.3. [Online at: http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2015/571303/EPRS_BRI(2015)571303_EN.pdf ]

[12] “Central Asia: Water and Conflict”, International Crisis Group, 2002. [Online at: https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/central-asia/uzbekistan/central-asia-water-and-conflict ]

[13] Xenarios Stefanos & Shenhav, Ronan & Abdullaev, Iskandar & Mastellari, Alberto, “Water Security in Central Asia: an overview”, Water Solutions, 2018, p.73. [Online at: file:///C:/Users/User/Downloads/WS_02_2018_Publication_Xenarios%20(1).pdf ] 

[14] “Glacier melting and water security in Central Asia», Central Asia Water Blog. [Online at: https://centralasiawater.blog/ ]

[15] Mansur Mirovalev, “Are ‘water wars’ imminent in Central Asia?” Aljazeera, 23 March 2016. [Online at:  https://www.aljazeera.com/indepth/features/2016/03/water-wars-imminent-central-asia-160321064118684.html ]

[16] Shairbek Juraev, “Central Asia’s Cold War? WATER AND POLITICS IN UZBEK-TAJIK RELATIONS”, PONARS Eurasia, p.1. [Online at: http://www.ponarseurasia.org/sites/default/files/policy-memos-pdf/pepm_217_Juraev_Sept2012_0.pdf ]

[17] “Water disputes in Central Asia Rising tension threatens regional stability”, European Parliament, 2015, p.7. [Online at: http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2015/571303/EPRS_BRI(2015)571303_EN.pdf ]

[18] Nishtha Chugh, “Will Central Asia Water Wars Derail China’s Silk Road?” The Diplomat, 24 March 2017. [Online at: https://thediplomat.com/2017/03/will-central-asia-water-wars-derail-chinas-silk-road/ ] 

[19] Shairbek Juraev, “Central Asia’s Cold War? WATER AND POLITICS IN UZBEK-TAJIK RELATIONS”, PONARS Eurasia, p.2. [Online at: http://www.ponarseurasia.org/sites/default/files/policy-memos-pdf/pepm_217_Juraev_Sept2012_0.pdf ]

[20] David Trilling, “Water Wars in Central Asia”, Foreign Affairs, 24 August 2016. [Online at: https://www.foreignaffairs.com/gallerys/2016-08-24/water-wars-central-asia ]

[21] Alina Dalbaeva, “End the weaponisation of water in Central Asia”, International Crisis Group, 2018. [Online at: https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/central-asia/kazakhstan/end-weaponisation-water-central-asia  ]

[22] Umida Hashimova, “Uzbekistan and Kyrgyzstan Undertake Resolving their Water Disputes”, Eurasia Daily Monitor, 2017. [Online at: https://jamestown.org/program/uzbekistan-kyrgyzstan-undertake-resolving-water-disputes/ ]

[23] Zhang Hongzhou, “Can China Solve Central Asia’s Impending Water Crisis?” National Interest, 2 February 2017. [Online at: https://nationalinterest.org/blog/the-buzz/can-china-solve-central-asias-impending-water-crisis-19289 ]  

[24] Nishtha Chugh, “Will Central Asia Water Wars Derail China’s Silk Road?” The Diplomat, 24 March 2017. [Online at: https://thediplomat.com/2017/03/will-central-asia-water-wars-derail-chinas-silk-road/ ] 

[25] Malika Turkmadiyeva, “Xinjiang in China’s Foreign Policy toward Central Asia”, Partnership for Peace Consortium of Defense Academies and Security Studies Institutes, 2013, p.90. [Online at: https://www.jstor.org/stable/26326333?seq=1#metadata_info_tab_contents]  

[26] Malika Turkmadiyeva, ibid.

[27] “Central Asia: Militarization could come at cost of regional stability”, Eurasianet, 7 September 2002. [Online at: https://eurasianet.org/central-asia-militarization-could-come-at-cost-of-regional-stability ]

[28] Alex Berkofsky, “China’s Strategic Involvement in Central Asia- Strategies, Results and Obstacles”, Instituto Per Gli Studi di Politica Internationale, 2012, p.5. [Online at: https://www.ispionline.it/it/documents/Analysis_128_2012.pdf ]

[29] Malika Turkmadiyeva, “Xinjiang in China’s Foreign Policy toward Central Asia”, Partnership for Peace Consortium of Defense Academies and Security Studies Institutes, 2013, p.90. [Online at: https://www.jstor.org/stable/26326333?seq=1#metadata_info_tab_contents]

[30] Roy Sultan Khan Bhatty and Nazima Shaheen, “Russia: Indispensable for Central Asia”, Pakistan Horizon, p.60.

[31] Ekaterina Zolotova, “Central Asia Steps out of Russia’s Shadow”, Geopolitical Futures, 2018.[Online at: https://geopoliticalfutures.com/central-asia-steps-russias-shadow/ ]

[32] “Central Asia Energy-Water Program”, the World Bank. [Online at: http://www.worldbank.org/en/region/eca/brief/caewdp ]

Διάβασε με