Η επίσκεψη του Βλάντιμιρ Πούτιν στα κράτη της Κεντρικής Ασίας

της Μουχαμέτσινα Αλιγιά

Ο Ρώσος πρόεδρος πραγματοποίησε σειρά επισκέψεων στα κράτη της Κεντρικής Ασίας. Συγκεκριμένα, ο Βλαντίμιρ Πούτιν επισκέφθηκε το Καζακστάν, το Τατζικιστάν και την Κιργιζία στις 27 και 28 Φεβρουαρίου αντίστοιχα. Επιπλέον, ανακοινώθηκε ότι σύντομα θα πραγματοποιήσει μια επίσκεψη στο Τουρκμενιστάν που είναι πιθανό να προσπαθήσει να την συνδυάσει με μια επίσκεψη στο Ουζμπεκιστάν[1].

Η συνάντηση στην Τασκένδη και το Ασγκαμπάτ δεν έχουν πραγματοποιηθεί, λόγω του σφιχτού προγράμματος της επίσκεψης στην Κεντρική Ασία. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι οι διαπραγματεύσεις με τον Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ έλαβαν χώρα στην νότια πρωτεύουσα του Καζακστάν- Αλμάτι, που στην πραγματικότητα, επέτρεψε στον Βλαντίμιρ Πούτιν να μειώσει την διαδρομή της πτήσης του και να επισκεφτεί τρεις χώρες σε δύο μέρες. Η Κεντρική Ασία αποτελεί μόνιμα περιοχή προτεραιότητας για την Ρωσία, καθώς μόλις πέρσι, ο Πούτιν επισκέφθηκε δυο φορές το Ουζμπεκιστάν και το Καζακστάν, ενώ υποδέχθηκε στην Μόσχα τον πρόεδρο του Τουρκμενιστάν, της Κιργιζίας και του Καζακστάν.

Τα νέα για τις συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν κατά την διάρκεια των επισκέψεων του ρώσου προέδρου είναι περιορισμένα, καθώς αναφέρονται μόνο σε πρωτόκολλο που τηρήθηκε, ενώ δεν έχουν υπογραφεί κάποια σημαντικά διακυβερνητικά έγγραφα. Το ερώτημα που προκύπτει είναι ποιος είναι ο σκοπός τελικά μιας τέτοιας σύντομης επίσκεψης του Πούτιν στην Κεντρική Ασία. Η εξήγηση που μπορεί να δοθεί προκύπτει από την ανάλυση των επίσημων εκθέσεων σχετικά με το περιεχόμενο των διαπραγματεύσεων και των ερωτημάτων που παρουσιάστηκαν κατά την διάρκεια των συζητήσεων.

Αρχικά, και στις τρείς χώρες που επισκέφθηκε ο Ρώσος πρόεδρος, συζητήθηκαν προβλήματα οικονομικής φύσεως και ανθρωπιστικής συνεργασίας. Με την Κιργιζία και το Καζακστάν στα πλαίσια της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης (ΕΟΕ), ενώ το Τατζικιστάν στα πλαίσια των διμερών σχέσεων των δυο χωρών. Είναι ασφαλές να πούμε ότι και στο Ντουσανμπέ έγινε αναφορά στην ΕΟΕ, καθώς ενδιαφέρεται να ενταχθεί, χωρίς, ωστόσο, να έχει λάβει την τελική απόφαση.

Επιπλέον, και στις τρεις χώρες τέθηκαν ζητήματα ασφάλειας. Στην Κιργιζία και το Τατζικιστάν υπάρχουν ρωσικές στρατιωτικές βάσεις που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εξασφάλιση της ασφάλειας και της σταθερότητας σε ολόκληρη την περιοχή της Κεντρικής Ασίας.  Το Καζακστάν, από την άλλη είναι από μόνο του ένας σημαντικός παράγοντας για την διασφάλιση της στρατιωτικής και πολιτικής σταθερότητας στην Κεντρική Ασία[2].

Εκτός αυτών, το 2016 η επιρροή της Αστάνα έχει εξαπλωθεί πολύ πέρα από την περιοχή. Οι συνομιλίες που πραγματοποιήθηκαν στην πρωτεύουσα του Καζακστάν για την επίλυση της κρίσης στην Συρία, για την εξασφάλιση της επιτυχίας των οποίων έπαιξε σημαντικό ρόλο ο Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ[3], κατέστησε το Καζακστάν σε έναν σημαντικό παγκόσμιο παίκτη στην διεθνή σκακιέρα.  Είναι σαφές ότι η επιρροή του για τις διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στην Μέση Ανατολή δεν μπορεί να συγκριθεί με εκείνη της Ρωσίας ή των ΗΠΑ, ωστόσο, είναι πολύ μεγαλύτερη από σειρά χωρών της ΕΕ (εκτός από την Γερμανία και την Γαλλία).

Επομένως, έχουμε δυο ζητήματα που απασχόλησαν την Μόσχα και τις πρωτεύουσες των χωρών της Κεντρικής Ασίας που είναι η περιφερειακή ασφάλεια και η οικονομική ολοκλήρωση της Ευρασίας.

Σχετικά με την περιφερειακή ασφάλεια είναι πιο σαφές το τοπίο. Παρά το γεγονός ότι από καιρό σε καιρό οι αρχές των χωρών προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν την παρουσία των ρωσικών στρατιωτικών βάσεων στο έδαφός τους σε αντάλλαγμα με οικονομικές απολαβές, ωστόσο είναι σαφές ότι η απόσυρση των ρωσικών στρατιωτικών βάσεων θα σήμαινε «αυτοκτονία» για τις χώρες που τις φιλοξενούν και το γνωρίζουν και οι ίδιες.

Συγκεκριμένα, η Κιργιζία και το Τατζικιστάν βρίσκονται στην πρώτη γραμμή χωρών που αντιμετωπίζουν άμεσα τον επιθετικό ισλαμικό φονταμενταλισμό, συχνά μέσω διακίνησης ναρκωτικών. Οι στρατιωτικές δυνάμεις των χωρών αυτών απέχουν πολύ από το μέγεθος της απειλής. Χωρίς την ρωσική στρατιωτική υποστήριξη, κινδυνεύουν να συνθλιβούν σχεδόν αμέσως. Το πόσο γρήγορα η ισλαμιστική επιθετικότητα καταστρέφει τις δομές ενός κράτους φαίνεται και από την ίδια την Συρία, η οποία ήταν πολύ πιο σταθερή από τα κράτη της Κεντρικής Ασίας. Ωστόσο, εδώ και πέντε χρόνια έχει εμφύλιο πόλεμο που περιπλέκεται από την ισλαμιστική επιθετικότητα. Στις χειρότερες περιόδους του πολέμου, η περιοχή που ελέγχεται από την Δαμασκό μειωνόταν σε λιγότερο από 20% της συνολικής έκτασης του κράτους. Η αντιστροφή αυτής της τάσης έγινε δυνατή μόνο με την βοήθεια των ρωσικών δυνάμεων. Την απειλή πτώσης της άμυνας της Κιργιζίας και του Τατζικιστάν φοβούνται στην Μόσχα και στο Καζακστάν, οι ένοπλες δυνάμεις του οποίου είναι επίσης ανεπαρκείς για την προστασία των νότιων συνόρων.

Σύμφωνα με τον Alexander Krilov, επικεφαλής του Κέντρου Μετά-σοβιετικών Σπουδών, IMEMO, στην συνέντευξή του στην «Pravda.Ru», για την Ρωσία είναι σημαντικό να επιτευχθεί η καλύτερη δυνατή συμφωνία με τα κράτη της Κεντρικής Ασίας: «Τα σύνορα των χωρών της περιοχής δεν καλύπτονται και δεν είναι σε θέση να ελέγχονται αποτελεσματικά από την τοπική κυβέρνηση. Υπό αυτές τις συνθήκες οι τρομοκρατικές ομάδες είναι σε θέση να διεισδύουν μέσω του εδάφους τους και να προχωρήσουν παραπέρα»[4].

Η πολυετής παρουσία των δυτικών, κυρίως αμερικανικών στρατευμάτων στο Αφγανιστάν δεν έχει ικανοποιητικά αποτελέσματα. Η ειρήνη και η σταθερότητα εδώ δεν υπήρχε και συνεχίζει να μην υπάρχει. Η εμφάνιση του ISIS και η αβεβαιότητα της στρατηγικής της νέας αμερικανικής κυβέρνησης ανάγκασαν τη Ρωσία και τους περιφερειακούς της γείτονες και συμμάχους να προχωρήσουν σε πρακτικές ενέργειες για να διασφαλίσουν την ασφάλειά τους από την πλευρά του  Αφγανιστάν.

Ο εμπειρογνώμονας Mars Sariev, σημείωσε ότι πάνω από πέντε χιλιάδες άτομα της Κεντρικής Ασίας που αγωνίζονται στη Συρία, είναι μέλη του ISIS. Σε περίπτωση παροχής μιας μόνιμης εκεχειρίας στη Συρία, οι τρομοκράτες θα μπορούσαν να αποσυρθούν στο Αφγανιστάν και να περάσουν προς την Κεντρική Ασία δημιουργώντας αστάθεια στην περιοχή. «Οι τρομοκράτες μπορούν να περάσουν από τα σύνορα του Τουρκμενιστάν που δεν ελέγχονται καλά και να μπουν στην περιοχή  Ακτάου. Στους τρομοκράτες μπορούν να διεισδύσουν και οι τοπικές ριζοσπαστικές ομάδες. Επιπλέον, ο Sariev σημείωσε ότι οι τρομοκράτες μπορούν να περάσουν μέσα από το Τατζικιστάν στην Κιργιζία και να πετύχουν την αποσταθεροποίηση στην κοιλάδα Φεργκάνα. «Η κοιλάδα Φεργκάνα είναι σαν ένα δοχείο που βράζει, το οποίο μπορεί να ξεχειλίσει οποιαδήποτε στιγμή, επειδή υπάρχουν πολλές ομάδες θρησκευτικού προσανατολισμού. Όταν οι τρομοκράτες φτάσουν στην Κιργιζία, οι ομάδες των 10-15 ανθρώπων οι οποίοι τώρα είναι σε κατάσταση αδράνειας θα «ενεργοποιηθούν», προκαλώντας αστάθεια στην περιοχή και στα σύνορα της Ρωσίας γεγονός το οποίο ανησυχεί ιδιαίτερα τον Βλαντίμιρ Πούτιν»[5].

Για την υλοποίηση μιας αποτελεσματικής πολιτικής για το Αφγανιστάν είναι απαραίτητο να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για τη σταθερότητα στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας. Παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια, η κατάσταση είναι κάπως βελτιωμένη, ωστόσο, φαίνεται ότι εξακολουθεί να απέχει πολύ από το επιθυμητό. Σε θέματα ασφάλειας η Ρωσία και οι χώρες της Κεντρικής Ασίας είναι διασυνδεδεμένες καθώς η ασφάλεια της μίας χώρας είναι ανέφικτη χωρίς την ασφάλεια της άλλης. Η επιβεβαίωση έρχεται και από το γεγονός της ένταξης των τεσσάρων χωρών στην Οργάνωση του Συμφώνου Συλλογικής Ασφάλειας  (ΟΣΣΑ).

Όσον αφορά στην οικονομική συνεργασία, υπάρχει ακόμα σειρά ζητημάτων που χρήζουν επίλυσης. Μετά τις πρώτες επιτυχίες της δημιουργίας της ΕΟΕ, τα μέλη βρέθηκαν αντιμέτωποι με μια διαφορετική πραγματικότητα. Η σωρευτική επίδραση της οικονομικής ολοκλήρωσης είναι μακριά από την αναμενόμενη κατάσταση. Η κίνηση του εμπορίου στο εσωτερικό της Ένωσης δεν αυξάνεται, αλλά αντιθέτως μειώνεται με την Κιργιζία να δηλώνει ότι η ΕΟΕ δεν έλυσε τα προβλήματά της. Το Τατζικιστάν όλο και περισσότερο αμφισβητεί την ΕΟΕ και την ένταξή του σε αυτήν, καθώς υπάρχουν ενδείξεις πως οι διμερείς συμφωνίες με την Ρωσία του προσφέρουν περισσότερες ευκαιρίες απ’ ότι μπορεί να του δώσει η ΕΟΕ.

Τα αποτελέσματα των συνομιλιών δείχνουν πως σε ευαίσθητα για την Κιργιζία και το Τατζικιστάν, οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα, η Ρωσία έκανε κάποιες υποχωρήσεις. Ειδικότερα, άλλαξε η συμφωνία για την παροχή τεχνικής βοήθειας προς την Κιργιζία στο πλαίσιο της προσχώρησης στην ΕΟΕ. Στο Τατζικιστάν υποσχέθηκε την διευκόλυνση της διέλευσης των ρωσικών συνόρων σε εκείνους τους πολίτες των οποίων η πρόσβαση στη ρωσική επικράτεια αυτή την στιγμή είναι δύσκολη, λόγω του περιορισμού της εισόδου για κάποιες διοικητικές παραβάσεις. Παράλληλα, υποσχέθηκε να κάνει μεταρρυθμίσεις στον εκπαιδευτικό τομέα παρέχοντας διευκολύνσεις σε φοιτητές από Τατζικιστάν[6].

Το ιδανικό θα ήταν βέβαια να μην χρειαστεί να γίνουν παραχωρήσεις, ειδικά σε διμερή βάση και να επιλυθούν όλα τα προβλήματα στα πλαίσια πολυμερούς συνεργασίας. Αλλά η ΕΟΕ για την Μόσχα αποτελεί έργο θεμελιώδους ολοκλήρωσης και μεγάλης σημασίας. Σε περίπτωση της αποτυχίας της ΕΟΕ θα υπάρχει σειρά από αρνητικές επιπτώσεις, θα πέσει κατακόρυφα η επιρροή της Μόσχας στην Κεντρική Ασία (κυρίως στα νότια σύνορά της) και θα περιοριστεί η δυνατότητα της Ρωσίας για γεωπολιτικούς ελιγμούς. Ταυτόχρονα, πρέπει να θυμόμαστε πως η Κιργιζία και το Τατζικιστάν ενδιαφέρονται για την στρατιωτική υποστήριξη, την οποία η Ρωσία δεν μπορεί να σταματήσει χωρίς να βλάψει τα δικά της συμφέροντα. Τα ζητήματα οικονομικής συνεργασίας και ολοκλήρωσης έχουν ενδιαφέρον μόνο στο βαθμό που συμβάλλουν στην επίλυση των προβλημάτων ανεργίας των νέων  και εκ τούτου στην επίλυση κοινωνικών εντάσεων στο εσωτερικό των χωρών[7].

Στην πραγματικότητα, σήμερα, είναι σημαντικό να καταστεί η ΕΟΕ αποτελεσματική στην επίλυση των προβλημάτων της Κιργιζίας που έχει ήδη γίνει μέλος, για να προσελκύσει και με την σειρά της το Τατζικιστάν και παράλληλα να ξεκινήσουν οι συζητήσεις για την πλήρη οικονομική ολοκλήρωση όλης της Κεντρικής Ασίας. Η εξομάλυνση σε επίπεδο των εμπειρογνωμόνων είναι ανέφικτη. Έτσι, η επίλυση των πραγματικών προβλημάτων μπορεί να γίνει μόνο με άμεση επικοινωνία των προέδρων μεταξύ τους. «Σε όλες τις χώρες (Καζακστάν, Κιργιζία, Τατζικιστάν, Ουζμπεκιστάν, Τουρκμενιστάν κ.α.) η Ρωσία κατέχει την πρώτη θέση στο εμπόριο και, παρ’ όλες τις δυσκολίες, η θέση αυτή διατηρείται», - δήλωσε ο Πούτιν στο Μπισκέκ και κανείς δεν έκανε λάθος εισχωρώντας στην ΕΟΕ, τόνισε ο Ρώσος πρόεδρος, και η απόδειξη γι’ αυτό είναι η αύξηση των εξαγωγών των αγαθών και η αντίστοιχη αύξηση του  ΑΕΠ των χωρών που συμμετέχουν.

Έτσι, απαντώντας στο ερώτημα, γιατί ο Βλαντίμιρ Πούτιν πραγματοποίησε σειρά επισκέψεων στην Κεντρική Ασία μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι ο σκοπός του είναι να ξεκινήσει εάν νέο στάδιο στην ανάπτυξη των σχέσεων με τις χώρες της περιοχής για την διατήρηση σταθερότητας και οικονομικής συνεργασίας.

---

[1] Mirzayan, G. “What was Putin doing in Central Asia?”, March 6, 2017 [Online at: http://rbth.com/international/2017/03/06/what-was-putin-doing-in-central-asia_714763]

[2] Ищенко, P. “Путин в Средней Азии: причины активности Кремля”, February 28, 2017 [Online at: https://ria.ru/analytics/20170228/1488964191.html]

[3] Хлебников, A. “Перспективы и проблемы сирийских переговоров в Астане”, March 3, 2017 [Online at: http://inosmi.ru/politic/20170326/238960399.html]

[4] Нерсесов, Д., “Зачем Путин ездил в Среднюю Азию”, March 1, 2017 [Online at: https://www.pravda.ru/world/asia/centralasia/01-03-2017/1326164-middle_asia-0/] 

[5] “Турне Путина по странам-союзникам в Средней Азии”,  March 3, 2017 [Online at: http://inosmi.ru/politic/20170303/238821782.html]

[6] Ищенко, P. “Путин в Средней Азии: причины активности Кремля”, February 28, 2017 [Online at: https://ria.ru/analytics/20170228/1488964191.html]

[7]КараМурза, B. “Что ищет Путин в Центральной Азии?”, February 27, 2017 [Online at: http://www.svoboda.org/a/28336628.html]

 

Διάβασε με

Παρουσίαση του βιβλίου του Κωνσταντίνου Φίλη ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ, ΕΥΡΩΠΗ,ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑ

Διάβασε με

Αγωγός EastMed: Προκλήσεις και Προοπτικές

του Μιχάλη Διακαντώνη

 

Η ανακάλυψη σημαντικών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στις αποκλειστικές οικονομικές ζώνες (ΑΟΖ) του Ισραήλ και της Κύπρου κατά τα τελευταία έτη, καθώς και η προσδοκία ανακάλυψης ανάλογων πόρων στην ελληνική ΑΟΖ, έχουν δημιουργήσει τις προϋποθέσεις μιας γόνιμης σύμπραξης των τριών αυτών χωρών στον ενεργειακό τομέα. Οι βασικές εναλλακτικές προτάσεις αξιοποίησης των ενεργειακών κοιτασμάτων αφορούν τις ακόλουθες επιλογές:

·           Την κατασκευή ενός αγωγού φυσικού αερίου που θα ξεκινάει απ’ την Κύπρο και θα διοχετεύει το φυσικό αέριο στην Τουρκία και από εκεί στην υπόλοιπη Ευρώπη.

·           Την κατασκευή ενός τερματικού σταθμού υγροποίησης του αερίου (LNG) στο Βασιλικό της Κύπρου και την περαιτέρω μεταφορά του σε άλλες χώρες μέσω πλωτών μέσων.

·           Την μεταφορά του αερίου με αγωγό προς τους δύο υπάρχοντες σταθμούς υγροποίησης LNG που διαθέτει η Αίγυπτος στο Idku και στην Damietta και της ακόλουθης εξαγωγής του με πλωτά μέσα.

·           Την κατασκευή ενός πλωτού σταθμού υγροποίησης του αερίου (FLNG) και της περαιτέρω μεταφόρτωσης του σε τάνκερ προς εξαγωγή ή την μεταφορά του αερίου σε συμπιεσμένη μορφή (CNG) με τη χρήση πλωτών μέσων.

·           Την κατασκευή ενός αγωγού που θα ενώνει Ισραήλ-Κύπρο-Ελλάδα-Ιταλία για να διοχετεύει το αέριο της Λεβαντίνης στην Ευρώπη (αγωγός Ανατολικής Μεσογείου-EastMed pipeline).

Σε σχέση με την τελευταία επιλογή, παρατηρείται έντονη κινητικότητα τους τελευταίους μήνες, τόσο εκ μέρους της ελληνο-κυπριακής και ισραηλινής πλευράς όσο και από την πλευρά της Ε.Ε.

Τα χαρακτηριστικά και το σχέδιο ανάπτυξης του EastMed

Ο αγωγός EastMed είναι ένας προτεινόμενος υποθαλάσσιος/χερσαίος αγωγός μήκους 1900 χιλιομέτρων και χωρητικότητας περίπου 16 δις m³/έτος που θα μεταφέρει το αέριο της Ανατολικής Μεσογείου στην Ευρώπη, ακολουθώντας τη διαδρομή Κύπρος-Κρήτη-Πελοπόνησσος-Δυτική Ελλάδα-Ιταλία. Αρχικά, το αέριο θα προέρχεται απ’ τα ισραηλινά και κυπριακά κοιτάσματα αερίου, αλλά σε δεύτερο στάδιο αναμένεται να μεταφέρει και το αέριο που πιθανότατα υπάρχει εντός της ελληνικής ΑΟΖ.  Ο αγωγός θα ενώνεται με τον αγωγό IGI Poseidon για να μεταφέρει το φυσικό αέριο στην Ιταλία, καθώς και με τον αγωγό IGB για την μεταφορά του αερίου στη Βουλγαρία και σε άλλες χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, μέσω ενός δικτύου αγωγών που ονομάζεται «Κάθετος Διάδρομος».

Ο EastMed συμπεριλήφθηκε το 2015 απ’ την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στα έργα κοινού ενδιαφέροντος (PCI), ως μέρος του συνολικού σχεδιασμού για την δημιουργία του «Νότιου Ενεργειακού Διαδρόμου», ενός συστήματος αγωγών που αποσκοπούν στην διεύρυνση της ενεργειακής ασφάλειας της Ευρώπης. Επίσης, το έργο συμπεριλαμβάνεται στο «Δεκαετές Αναπτυξιακό Πλάνο» (TYNDP) που στοχεύει στην δημιουργία μιας ενοποιημένης, ασφαλούς και αξιόπιστης αγοράς φυσικού αερίου στην Ευρώπη.[1] Απ’ τα τέλη Ιουλίου 2014, η περαιτέρω ανάπτυξη του EastMed πέρασε στη δικαιοδοσία της εταιρείας «ΥΑΦΑ-ΠΟΣΕΙΔΩΝ», στην οποία συμμετέχουν ισομερώς η ΔΕΠΑ και η Edison[2]. Το έργο διαθέτει την ένθερμη υποστήριξη των κυβερνήσεων των χωρών που πρόκειται να συμμετέχουν στην υλοποίησή του, κάτι που διαφάνηκε και κατά τη σύγκλιση της τριμερούς συνόδου Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ τον περασμένο Δεκέμβριο, στην οποία η κατασκευή του EastMed αποτέλεσε κεντρικό θέμα συζήτησης[3].

 

Είναι τεχνικά εφικτός και οικονομικά βιώσιμος ο αγωγός;

Οι αρχικοί υπολογισμοί εκτιμούσαν το κόστος κατασκευής του κοντά στα 10 δις ευρώ, ποσό που θα ήταν απαγορευτικό για την πραγματοποίησή του, δεδομένων των άλλων προτεινόμενων λύσεων. Επιπλέον, υπάρχουν αμφιβολίες για την δυνατότητα κατασκευής του αγωγού, καθώς προκύπτουν αρκετές τεχνικές δυσκολίες εξαιτίας του μεγάλου υποθαλάσσιου βάθους απ’ το οποίο πρόκειται να διέλθει.

Τον Ιανουάριο, η Edison παρουσίασε τα αποτελέσματα μελέτης κατασκευής του αγωγού προς την Γενική Διεύθυνση Ενέργειας της Ε.Ε. και τους Γενικούς Διευθυντές των Υπουργείων Ενέργειας των εμπλεκόμενων χωρών, σύμφωνα με την οποία ο αγωγός είναι τεχνικά εφικτός και εμπορικά βιώσιμος, με το κόστος κατασκευής του να ανέρχεται  μεταξύ 5,2 και 6 δις ευρώ (αναλόγως της χωρητικότητάς του). Κατά τη μελέτη λήφθηκε υπόψιν και η προοπτική ανακάλυψης νέων κοιτασμάτων στην περιοχή της Ανατ. Μεσογείου, η οποία καθώς είναι πολύ πιθανή, αναμένεται να εμπλουτίσει με επιπλέον ποσότητες αερίου τον αγωγό[4]. Τον Φεβρουάριο, δημοσιοποιήθηκαν νέες μελέτες των οίκων IHS, Intec SEA και C&M Engineering που εκπονήθηκαν για λογαριασμό της Poseidon, οι οποίες επιβεβαιώνουν τα ανωτέρω συμπεράσματα.  Αντιθέτως, κατά την διάρκεια του Athens Energy Forum 2017, ορισμένοι ομιλήτες αμφισβήτησαν τη δυνατότητα υλοποίησης του αγωγού[5] . Η πιο πρόσφατη αναφορά στο έργο έγινε κατά τη διάρκεια του Οικονομικού Φόρουμ Δελφών, στο οποίο ο Διεθύνων Σύμβουλος της ΔΕΠΑ, κ. Θεόδωρος Κιτσάκος, δήλωσε ότι από τεχνικής πλευράς το έργο είναι εφικτό και η μόνη δυσκολία αφορά μια διαδρομή περίπου 10 χιλιομέτρων, λόγω αυξημένου θαλασσίου βάθους. Ο κ. Κιτσάκος τόνισε ότι δεν θεωρεί το εμπόδιο αυτό αξεπέραστο, ενώ εξέφρασε και την άποψη ότι η εναλλακτική λύση κατασκευής ενός αγωγού προς την Τουρκία θα είναι ακριβότερη απ’ τον EastMed[6].

Τα πλεονεκτήματα της υλοποίησης του αγωγού

Ο αγωγός αυτός, όπως προαναφέρθηκε, αναμένεται να συμβάλλει στην αύξηση της ενεργειακής ασφάλειας της Ευρώπης, διαφοροποιώντας τόσο τις πηγές όσο και τις οδούς προμήθειας φυσικού αερίου για τη Γηραιά Ήπειρο. Η ποσότητα που θα μεταφέρει ο EastMed μπορεί να αυξηθεί στο μέλλον μέσω της κατασκευής μιας δεύτερης «γραμμής» του αγωγού, καθώς όπως αναφέρει ο καθηγητής κ. Φώσκολος υπάρχουν 95% πιθανότητες τα αποθέματα βιογενούς φυσικού αερίου της Κύπρου να ανέρχονται σε 1,4 τρις m³, ενώ σύμφωνα με τη Γεωλογική Υπηρεσία των ΗΠΑ, υπάρχουν και άλλα 2,45 τρις m³ μη ανακαλυφθέντων κοιτασμάτων αερίου στη λεκάνη της Λεβαντίνης (ΑΟΖ Ισραήλ και Λιβάνου[7]). Αν οι εκτιμήσεις αυτές επιβεβαιωθούν, ο EastMed και οι «επεκτάσεις» του, θα αποτελέσουν μια σημαντική εναλλακτική πηγή τροφοδοσίας για την Ευρώπη στο μέλλον.

Δεύτερον, η πραγμάτωση του αγωγού αυτού σε συνδυασμό με τoν Διαδριατικό Αγωγό (TAP), τον IGB, τον IGI, την κατασκευή του πλωτού σταθμού υγροποίησης στην Αλεξανδρούπολη, αλλά και την επέκταση της χωρητικότητας και των δυνατοτήτων επανεριοποίησης της Ρεβυθούσας, θέτουν τις βάσεις για να καταστεί η Ελλάδα ένας σημαντικός περιφερειακός ενεργειακός κόμβος. Τυχόν διοχέτευση και των ελληνικών κοιτασμάτων στον EastMed, θα συμβάλλει ακόμη περισσότερο προς αυτή την κατεύθυνση.

Τρίτον, η υλοποίηση του έργου θα δημιουργήσει θετικές εξωτερικότητες για την ελληνική οικονομία. Η αύξηση της απασχόλησης σε τοπικό επίπεδο λόγω της κατασκευής του αγωγού, μπορεί να συμβαδίσει με την ύπαρξη εσόδων απ’ τον δυνητικό εμπλουτισμό του EastMed με το ελληνικό αέριο. Παράλληλα, η ΔΕΗ θα μπορούσε να δημιουργήσει ατμοηλεκτρικούς σταθμούς σε Κρήτη και Πελοπόννησο, με σημαντικά οφέλη να προκύπτουν τόσο για τις επιχειρήσεις, όσο και για τα νοικοκυριά απ’ τη μείωση του κόστους του ηλεκτρικού ρεύματος. Το γεγονός αυτό θα συνέτεινε στην ανάπτυξη βιομηχανιών πλαστικών, γεωργικών φαρμάκων, λιπασματοβιομηχανιών[8] κλπ.

Τέταρτον, η σύμπραξη με μία ισχυρή περιφερειακή δύναμη όπως το Ισραήλ, αλλά και ο κομβικός ρόλος που θα διαδραματίσει η χώρα μας στην ενεργειακή τροφοδοσία της περιοχής, θα συμβάλλουν στην αύξηση της γεωπολιτικής της αξίας και θα ενισχύσουν το βαθμό προστασίας της έναντι εχθρικών επιβουλών. Ταυτοχρόνως, η χώρα μας θα επιτύχει και τον μερικό περιορισμό των ενεργειακών της εξαρτήσεων απ’ την Τουρκία (καθώς ήδη συνδέεται με αυτήν μέσω του αγωγού ITG και μελλοντικά μέσω του TAP).

 

Εναλλακτικές επιλογές και τι πρέπει να προσεχθεί

Πέραν των δυσκολιών στο τεχνικό σκέλος, ο αγωγός αυτός θεωρείται ότι είναι μια ακριβότερη επιλογή σε σχέση με τον αγωγό Κύπρου-Τουρκίας. Σύμφωνα με τη μελέτη “Competitive Assesment on Supply Options for Eastern Mediterranean Gas” το κόστος για τη μεταφορά φυσικού αερίου μέσω του East Med κυμαίνεται από 2,81 έως 3,5 δολάρια ανά εκατομμύριο Btu. Αντίστοιχα, το κόστος για την μεταφορά του αερίου με αγωγό μέσω Τουρκίας είναι 0,97 δολ., ενώ για την διοχέτευσή του σε υγροποιημένη μορφή μέσω Αιγύπτου το κόστος κυμαίνεται μεταξύ 3,65 και 4,5 δολ.[9] Η μεταφορά αερίου μέσω τουρκο-κυπριακού αγωγού, αν και μάλλον συνιστά λύση  φθηνότερη του EastMed, παρουσιάζει τις δικές της δυσκολίες υλοποίησης. Αφενός προϋποθέτει την επίλυση του κυπριακού προβλήματος για να διευθετηθεί το θέμα της οριοθέτησης της ΑΟΖ και του διαμοιρασμού των εσόδων ανάμεσα στις δύο κοινότητες του νησιού, αφετέρου υπόκειται στο υψηλό πολιτικό ρίσκο που χαρακτηρίζει την Τουρκία. Η μεταφορά του κυπριακού αερίου προς την Αίγυπτο, αν και φαίνεται να αποτελεί την προφανή λύση ύστερα και από τη σχετική συμφωνία εξαγωγής αερίου μεταξύ των δύο κρατών[10], υπόκειται στους δικούς της οικονομικούς περιορισμούς και στην πολιτική αστάθεια της Αιγύπτου. Η δημιουργία τερματικού σταθμού υγροποίησης στο Βασιλικό, επίσης, δεν μπορεί να αποκλειστεί μελλοντικά, εφόσον ανακαλυφθούν νέες σημαντικές ποσότητες αερίου. Η εναλλακτική αυτή, όπως και η χρήση πλωτών σταθμών FLNG και CNG, θα έδινε αφενός την δυνατότητα επιλογής του πελάτη (καθώς δεν υπάρχει μόνιμη σχέση με μία χώρα όπως στην περίπτωση του αγωγού), ενώ θα συνέτεινε και στην ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας μέσω της μεταφοράς του αερίου.

Σε κάθε περίπτωση, είναι πολύ πιθανό να προκριθούν ταυτοχρόνως δύο έργα, πράγμα που σημαίνει ότι ο EastMed δεν είναι αμοιβαία αποκλειόμενος σε σχέση με τις υπόλοιπες εναλλακτικές επιλογές. Αυτό το ενδεχόμενο, πρέπει όμως να εξετάζεται πάντα υπό μία σημαντική παράμετρο: τα δεδομένα της αγοράς. Καθώς, οι τιμές της ενέργειας αναμένεται να παραμείνουν χαμηλά κατά τα επόμενα 4-5 χρόνια, πολλά επενδυτικά έργα είναι πιθανόν να καταστούν οικονομικά ασύμφορα. Ο ανταγωνισμός σε παγκόσμιο επίπεδο αναμένεται να γίνει εντονότερος, δεδομένου ότι οι νέες τεχνολογικές μέθοδοι έχουν κατεβάσει πολύ τα κόστη και έχουν αυξήσει την προσφορά, ιδιαίτερα στον κλάδο του υγροποιημένου αερίου. Συνεπώς, αν η ζήτηση δεν αυξηθεί σημαντικά τα επόμενα χρόνια, υπάρχει πιθανότητα να μην καταστεί δυνατό να βρεθούν υποψήφιοι αγοραστές για το αέριο.

Με βάση τα δεδομένα αυτά, η υλοποίηση του EastMed φαίνεται να υπακούει περισσότερο στη μακροχρόνια γεωπολιτική επιταγή της σταδιακής απεξάρτησης της Ευρώπης απ’ το ρωσικό αέριο και όχι μόνον σε οικονομικά κριτήρια. Το πώς και αν θα συμβαδίσει η επιθυμία αυτή, με την πρόθεση της κυβέρνησης Τραμπ να προσεγγίσει διπλωματικά τη Ρωσία, την ίδια στιγμή που οι ΗΠΑ επιδιώκουν τη ραγδαία επέκταση του αμερικανικού ενεργειακού κλάδου, μένει να φανεί στο μέλλον.

Επιπροσθέτως, η Ελλάδα, θα πρέπει να λάβει υπόψιν της δύο ακόμη παράγοντες, στην περίπτωση που αποφασίσει να προχωρήσει στην υλοποίηση του EastMed: την έντονη αντίδραση και επιθετικότητα της Άγκυρας, που αν νιώσει ότι αποκλείεται απ’ το ενεργειακό παίγνιο στην Ανατολική Μεσόγειο θα προσπαθήσει με κάθε μέσο να ανατρέψει την κατάσταση αυτή· τις ενδεχόμενες περιβαλλοντικές επιπτώσεις που θα προκαλέσει η κατασκευή του αγωγού στην τουριστική βιομηχανία της χώρας.

Καταληκτικά, ο αγωγός EastMed, δείχνει να αποτελεί μια αξιόπιστη εναλλακτική λύση για την ενεργειακή τροφοδοσία της Ευρώπης, πέραν των σαφών οικονομικών και γεωπολιτικών κινήτρων που προσφέρει στις συμμετέχουσες σε αυτόν χώρες. Η συνέχιση της ρωσικής ενεργειακής παρουσιάς στην Ευρώπη μέσω της πιθανότατης επέκτασης του αγωγού Nordstream, η διάθεση της Τουρκίας να θέτει εκβιαστικά διλήμματα στους Ευρωπαίους με την πρώτη δυνατή ευκαιρία και η αστάθεια που θα προκαλέσει μελλοντικά το κουρδικό ζήτημα, εγείρουν σοβαρούς κινδύνους στην περίπτωση που προκύψουν ενεργειακά μονοπώλια. Υπό αυτή την έννοια, ο EastMed είναι ένα έργο που θα προσδώσει την απαραίτητη διαφοροποίηση κινδύνου, που απαιτείται όχι μόνο για την ενεργειακή ασφάλεια της Ανατολικής Μεσογείου, αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης.

 

 

---

[1] http://www.igi-poseidon.com/en/eastmed

[2] http://www.depa.gr/index3.php/content/article/002005007/539.html

[3] http://www.skai.gr/news/politics/article/333126/to-fusiko-aerio-kai-o-agogos-eastmed-sto-epikedro-tis-trimerous-elladas-israil-kuprou/

[4] http://capital.sigmalive.com/story/12706679

[5] http://mignatiou.com/2017/02/efiktos-ke-ikonomika-viosimos-o-agogos-fisikou-aeriou-east-med-meso-elladas/

[6]https://www.neweurope.eu/article/greece-says-east-med-gas-pipeline-europe-feasible/

[7] http://www.defence-point.gr/news/?p=165360

[8] http://www.defence-point.gr/news/?p=165360

[9] http://mignatiou.com/2017/02/efiktos-ke-ikonomika-viosimos-o-agogos-fisikou-aeriou-east-med-meso-elladas/

[10] http://www.thetoc.gr/diethni/article/i-kupros-sumfwnise-na-eksagei-fusiko-aerio-stin-aigupto



Διάβασε με

Η Νότια Οσσετία, η Γεωργία και η Ρωσία

του Παπαδόπουλου Σάββα

 

Στις 7-12 Αυγούστου του 2008, έλαβε μέρος ο πενθήμερος πόλεμος ανάμεσα στην Γεωργία και στην Ρωσία για την Νότια Οσσετία.  Μετά από αυτή τη διεθνοποιημένη σύρραξη, η κατάσταση στην περιοχή είναι ακόμα ρευστή.  H Ρωσική Ομοσπονδία έχει αναγνωρίσει την Νότια Οσσετία ως ανεξάρτητη^[1].  Στη Νότια Οσσετία βρίσκονται ακόμα και σήμερα ρωσικά στρατεύματα, παράλληλα η Γεωργία αλλά και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αναγνωρίζουν την περιοχή αυτή ως κατεχόμενα γεωργιανά εδάφη^[2][3][4].   

Αρχικά, αναγκαίο είναι να ειπωθεί γιατί η Νότια Οσσετία είναι σημαντική, ιδιαίτερα για την Ρωσία.  Μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, πολλά πρώην κομμουνιστικά κρατίδια προσπάθησαν να ακολουθήσουν φιλοδυτική κατεύθυνση, χαρακτηριστικά παραδείγματα τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, προσπαθώντας να ενσωματωθούν σε διάφορους ευρωπαϊκούς και γενικότερα δυτικούς οργανισμούς όπως το Ν.Α.Τ.Ο. και η Ε.Ε..  Η Ρωσία, παρατηρώντας αυτή την εξάπλωση του Ν.Α.Τ.Ο. και την εισχώρηση του όλο και πιο κοντά στα σύνορα της, μπήκε σε δίλλημα ασφαλείας , βλέποντας καχύποπτα αυτή την κινητικότητα του ΝΑΤΟ^[5]. 

Η Γεωργία, μια χώρα με έντονα αντιρωσικά αισθήματα ακολούθησε και αυτή μια παρόμοια πορεία προσπαθώντας κυρίως να ενταχθεί στο Ν.Α.Τ.Ο.,  για να αποφύγει την εξάρτηση της από Ρωσία αλλά και να εξασφαλίσει την ασφάλεια της εδαφικής της ακεραιότητας, ιδιαίτερα μετά από τα γεγονότα που ακολούθησαν στον εμφύλιο πόλεμο στην Αμπχαζία με την έμμεση στήριξη των Ρώσων στους Αμπχάζιους αυτονομιστές^[6][7].  Έτσι, η Ρωσία αντιμετώπισε την Γεωργία εχθρικά, ιδιαίτερα μετά την έντονη φιλοδυτική στροφή του πρώην προέδρου της Γεωργίας Μιχαήλ Σαακασβίλι όπου και ακολούθησαν τα γεγονότα στην Νότια Οσσετία μεταξύ των δύο χωρών.  Με άλλα λόγια, η Ρωσία θέλοντας να αλλάξει την κατεύθυνση της Γεωργίας και να τη διατηρήσει στη δική της σφαίρα επιρροής χρησιμοποιεί την Νότια Οσσετία έτσι ώστε να ελέγχει πιο άμεσα την περιοχή.  Για να το καταφέρει αυτό η Ρωσία εξοπλίζει στρατιωτικά την Νότια Οσσετία στα επίπεδα του ρωσικού στρατού από την περίοδο του Ρωσό-Γεωργιανού πολέμου δημιουργώντας έτσι τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την αποτροπή των σχεδίων της Γεωργίας για ένταξη στην Βορειοατλαντική Συμμαχία^[8].

Παρατηρείται, επίσης μια ρωσική επεκτατικότητα προς τα πρώην κομμουνιστικά κρατίδια.  Χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση της Κριμαίας.  Άρα η Ρωσία προσπαθεί να επαναφέρει ντε φάκτο τα σύνορα της Ε.Σ.Σ.Δ. για να εξασφαλίσει τα συμφέροντα της είτε ενσωματώνοντας μέρη από τις χώρες που στρέφονται αντίθετα προς αυτή είτε μέσω επιρροής στα κράτη που την ακολουθούν και διατηρούν καλές σχέσεις μαζί της. 

Άρα, σχετικά με το μέλλον της Νότιας Οσσετίας μια πιθανή εξέλιξη θα ήταν η ενσωμάτωση της στην Ρωσική Ομοσπονδία όπως έγινε και με την Κριμαία.  Η Ευρωπαϊκή Ένωση και Η.Π.Α., φαίνονται ιδιαίτερα διχασμένες και διαιρεμένες σχετικά με την στάση που πρέπει να κρατηθεί απέναντι στην Ρωσία.  Είναι ξεκάθαρο άλλωστε πως οι κυρώσεις αυτές στην Ρωσία την έχουν πλήξει σε μεγάλο βαθμό οικονομικά, άρα γίνεται αποφυγή για οποιαδήποτε κίνηση η οποία θα μπορούσε να δυσχεραίνει τις σχέσεις με τις δυτικές δυνάμεις^[9].  Όμως, η άνοδος του λαϊκισμού, σε Ευρώπη και Η.Π.Α., η οποία χαρακτηρίζεται για την φιλορωσική στάση της, πιέζει για έναν διακανονισμό με την Ρωσία και για φιλικές σχέσεις μαζί της.  Άρα το μέλλον των οικονομικών κυρώσεων μοιάζει ιδιαίτερα δυσοίωνο και φαίνεται πως έχει ημερομηνία λήξης, ιδιαίτερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση όπου αρκετές χώρες εκφράζουν ήδη την αντίθεση τους αλλά και πλέον οι Η.Π.Α. με τον νέο Πρόεδρο Ντόναλντ Τράμπ^[10].  Το συμπέρασμα είναι πως θα γίνει μια de facto αποδοχή της ενσωμάτωσης της Κριμαίας από την Ρωσία, άλλωστε πολλοί ακροδεξιοί δεν έχουν εκφράσει την αντίθεση τους^[11][12].  Αυτή η εξέλιξη είναι πιθανό να ανοίξει τον δρόμο στον Ρώσο Πρόεδρο να προχωρήσει και στην πλήρη ενσωμάτωση της Νότιας Οσσετίας.  Ήδη γίνονται διεργασίες στο εσωτερικό της Νότιας Οσσετίας για διενέργεια δημοψηφίσματος για την πρόσδεση με την Ρωσία^[13].  Το παραπάνω σενάριο φαίνεται πως ανησυχεί ιδιαίτερα την Γεωργιανή κυβέρνηση, η οποία λόγω των διεθνών εξελίξεων αδυνατεί να βρει στήριξη για τα εθνικά της θέματα.  Μέσω δηλώσεων προσπαθεί να δείξει τον κίνδυνο που αντιμετωπίζει και αναζητεί τρόπους που θα της επιτρέψουν να εξισορροπήσει την ρωσική απειλή με συμμαχίες με χώρες του Καυκάσου όπως το Αζερμπαϊτζάν αλλά και την Τουρκία^[14]

Βέβαια, αξίζει να αναφερθεί πως υπάρχουν και τάσεις μέσα στην γεωργιανή πολιτική σκηνή για να βρεθεί μια λύση με την Ρωσία βελτιώνοντας τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών.  Ήδη υπάρχουν αναφορές και από τις δύο πλευρές πως οι σχέσεις τους γίνονται φιλικές.  Άλλωστε, η τωρινή κυβέρνηση της Γεωργίας δεν ακολουθεί την ίδια εχθρική στάση που είχε ακολουθήσει πριν λίγα χρόνια ο πρώην πρόεδρος Μιχαήλ Σαακασβίλι^[15]. Οπότε, μια πιθανή προσέγγιση μεταξύ Γεωργίας-Ρωσίας θεωρείται υπαρκτό σενάριο το οποίο θα οδηγήσει στη βελτίωση των διμερών σχέσεων. 

Από την άλλη, υπάρχει το ενδεχόμενο η Μόσχα να μην προχωρήσει στην ένταξη της Νότιας Οσσετίας στη Ρωσική Ομοσπονδία. Για να αποφύγει τις αντιδράσεις από την διεθνή κοινωνία, αλλά και για να βελτιώσει την εικόνα της, η Ρωσία μπορεί να διατηρήσει την Νότια Οσσετία με παρόμοιο τρόπο όπως διατηρεί την Αμπχαζία. Ήδη διαθέτει ρωσική βάση στην περιοχή αλλά και την χρηματοδοτεί. Με άλλα λόγια, η Νότια Οσσετία αποτελεί πλέον de facto "δορυφόρο" της Ρωσίας και είναι αρκετά πιθανό να παραμείνει έτσι. 

Καταλήγοντας, ως γενικό συμπέρασμα, είναι φανερό πως το μέλλον της Νότιας Οσσετίας εξαρτάται από τα γεγονότα που θα ακολουθήσουν στη παγκόσμια σκακιέρα.  Η εμφάνιση του νέου προέδρου των Η.Π.Α. Ντόναλντ Τράμπ θα επηρεάσει και θα αλλάξει το διεθνές σκηνικό. Οι πεποιθήσεις του για προσπάθεια βελτίωσης των σχέσεων με την Ρωσία αλλά και ο απομονωτισμός που διέπει τον λόγο του, είναι σίγουρο πως θα αλλάξει τις ισορροπίες.  Μια συμμαχία της Ουάσιγκτον με την Μόσχα για να κατευνάσει την άνοδο του Πεκίνου (η αντίστροφη πολιτική του Νίξον για να αντιμετωπίσει την Ε.Σ.Σ.Δ.) είναι αρκετά πιθανή. Η στάση, άλλωστε, του νέου αμερικανού Προέδρου απέναντι στην Κίνα φαίνεται και από τις δηλώσεις του σχετικά με την επανεξέταση της πολιτικής της "Μιας Κίνας"^[16].  Αυτή η " νέα τάξη πραγμάτων" που δημιουργείται θα ωθήσει την Ρωσία να αποκτήσει μια σειρά από πλεονεκτήματα για τα δικά της συμφέροντα όπως το τέλος των οικονομικών κυρώσεων αλλά και σχετικά με τα ζητήματα με την Κριμαία, Ανατολική Ουκρανία, Νότια Οσσετία και Αμπχαζία.

---

[1] Damien McElroy, "Russia recognises independence of Georgian enclaves South Ossetia and Abkhazia", The Telegraph, 26 Aug 2008. [Online at:

http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/russia/2625270/Russia-recognises-independence-of-Georgian-enclaves-South-Ossetia-and-Abkhazia.html ]

[2] Luke Harding and Jenny Percival, "Russian troops to stay in Abkhazia and South Ossetia", The Guardian, 9 November 2008. [Online at:

https://www.theguardian.com/world/2008/sep/09/georgia.russia ]

[3] "Abkhazia, S.Ossetia Formally Declared Occupied Territory", Civil Georgia, 28 Aug.2008.[Online at:
http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19330 ]

[4] "European Parliament resolution of 17 November 2011 containing the European Parliament's recommendation to the Council, to the Commission and the EEAS on the negotiations of the EU-Georgia Associotion Agreement ", Europarl, last updated 3 May 2013. [Online at:

http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&language=EN&reference=P7-TA-2011-0514 ]

[5] Michael Rühle," NATO enlargement and Russia: myths and realities ",  NATO

[ online at: http://www.nato.int/docu/review/2014/Russia-Ukraine-Nato-crisis/Nato-enlargement-Russia/EN/index.htm ]

[6] "What Georgians Really Think About Russia", RadioFreeEurope- RadioLiberty, June 11 2009,

[online at: http://www.rferl.org/a/What_Georgians_Really_Think_About_Russia_/1752380.html]

[7]Astamur Achba, " Abkhazia – Russia’s tight embrace",  European Council on Foreign Affairs, 1 September 2016

[online at: http://www.ecfr.eu/article/essay_abkhazia_russias_tight_embrace ]

[8]"South Ossetia's army to be on par with Russian Army which defended it " , Sputnik news , 23 June 2016

[online at: https://sputniknews.com/military/201606231041788561-south-ossetia-russian-army/ ]

[9] Andris Strazds and  Tommas Grennes , " The russian economic crisis: how severe and how long? ", EconoMonitor, 17 May 2016 [ online at: http://www.economonitor.com/thoughtsacrossatlantic/2016/05/17/the-russian-economic-crisis-how-severe-and-how-long/ ]

[10] Daniella Diaz, " Trump suggests he would be open to lifting sanction on Russia ", CNN, 14 January 2017

[ online at: http://edition.cnn.com/2017/01/13/politics/donald-trump-russia-sanctions-taiwan/ ]

[11] Tom Batchelor, " Marine Le Pen insists Russian annexation of Crimea is totally legitimate", The Independent, 3 January 2017,[ online at: http://www.independent.co.uk/news/world/europe/marine-le-pen-crimea-russia-putin-ukraine-illegal-annexation-france-front-national-fn-a7507361.html ]

[12] Ronald Brownstein, " Putin and the Populists" , The Atlantic, 6 january 2017, [ online at: https://www.theatlantic.com/international/archive/2017/01/putin-trump-le-pen-hungary-france-populist-bannon/512303/ ]

[13] " H Νότια Οσσετία θα κάνει δημοψήφισμα για την ένταξη της στην Ρωσική Ομοσπονδία", Protothema, 21 October 2016 [ online at: http://www.protothema.gr/world/article/519882/i-notia-osetia-tha-kanei-dimopsifisma-gia-tin-edaxi-tis-sti-rosiki-omospondia/ ]

[14]  Κώστας Μαυραγάνης, " Stratfor: H πιθανή εμφάνιση μιας << Μιας Ανατολικο-Ευρωαπϊκης  Ένωσης>> και μιας << Συμμαχίας του Καυκάσου>> ", Huffigton Post Greece , 12 Decembre 2016 [ online at: http://www.huffingtonpost.gr/2016/12/12/eidhseis-diethnes-anatolikoeyrwpaikh-enwsh-symmaxia-kaykasou_n_13583832.html ]

[15]  " Georgia wants normal relations with Russia-PM ",  TASS , 6 September 2016

[ online at: http://tass.com/world/898198 ]

[16] Caren Bohan and David Brunnstrom, " Trump says US not necessarily bound by 'One China' policy", Reuters, 12 Dec 2016 [ online at: http://www.reuters.com/article/us-usa-trump-china-idUSKBN1400TY ]

Διάβασε με