Η ευρωπαϊκή προοπτική της Σερβίας και η προστασία των μειονοτήτων

της Θεώνης Γρίβα

Εάν μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως υπάρχει μία έννοια, χαρακτηριστική για την επικρατούσα κατάσταση στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων, αυτή είναι η έννοια της ποικιλομορφίας. Οι χώρες στο πιο ετερογενές σημείο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης ανέκαθεν αποτελούσαν και παραμένουν ένα ανθρώπινο μωσαϊκό με τις δικές του εθνοτικές, γλωσσικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Κάτι τέτοιο επιβεβαιώνεται μέσα από την εξέλιξη των κοινωνιών των χωρών αυτών, στη διαμόρφωση των οποίων συνέβαλε σημαντικά η συμβίωση των εθνικά κυρίαρχων ομάδων και μειονοτήτων.^[1]

Ενδεικτικό παράδειγμα συνιστά αναμφίβολα η Δημοκρατία της Σερβίας, συμπεριλαμβανόμενη και επίσημα στις πλέον πολυεθνικές περιπτώσεις κρατών μέσα στη Γηραιά Ήπειρο. Λειτουργώντας στο ίδιο μήκος κύματος με τους περισσότερους εκ των γειτόνων της, δηλαδή σε μία λογική πλειοψηφίας-μειοψηφίας ως προς τον πληθυσμό και τον κοινωνικό της ιστό, η Σερβία φιλοξενεί περισσότερες από είκοσι καταγεγραμμένες εθνοτικές ομάδες, εγκατεστημένες είτε στα σύνορά της με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες, είτε σε επαρχιακές πόλεις ή ακόμα και διάσπαρτες σε ολόκληρη την επικράτεια. Όπως έχει παρατηρηθεί, η παρουσία των μειονοτήτων στην περιοχή κινείται σε δύο ταχύτητες: στους «παλιούς» ή αυτόχθονες πληθυσμούς και τις «νεότερες» μειονότητες ως απόρροια της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Μία γέφυρα συνεργασίας ανάμεσα στα κράτη της χερσονήσου που αποσκοπεί στις μεταξύ τους καλύτερες σχέσεις καθώς και στην περιφερειακή σταθερότητα. Πέραν, όμως, της εδαφικής κατανομής, τα εν λόγω σύνολα διαφοροποιούνται με βάση και έτερα χαρακτηριστικά όπως η θρησκεία και η γλώσσα,^[2] η παράδοση, «οι δημογραφικές εξελίξεις, η κοινωνική θέση, η εθνική χειραφέτηση και η πολιτική οργάνωση».^[3] Με γνώμονα, επομένως, τα διαθέσιμα στοιχεία που προκύπτουν από την τελευταία απογραφή του συνολικού πληθυσμού το 2011,^[4] κυρίαρχες μειονότητες στη Σερβία θεωρούνται οι Ούγγροι, η κοινότητα των Ρομά, οι Βόσνιοι, οι Κροάτες, οι Σλοβάκοι, οι Μαυροβούνιοι, οι Αλβανοί, οι Βούλγαροι, οι Ρουμάνοι και οι Βόρειοι Μακεδόνες.^[5] Μία πληθυσμιακή ομάδα της τάξης του σχεδόν 1,2 εκατομμυρίων ατόμων σε σύνολο 8,7 εκατομμυρίων πολιτών. Αριθμός διόλου ευκαταφρόνητος, δίνοντας το στίγμα ως προς τη δυναμική και τη σημασία που έχουν οι ξεχωριστές αυτές κοινωνίες αφενός στο εσωτερικό της Σερβίας και αφετέρου «στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση»^[6]. Τα πρωτεία στην ετερογένεια, πάντως, εξακολουθεί να κατέχει η αυτόνομη επαρχία της Βοϊβοντίνας (Vojvodina), συγκεντρώνοντας τον μεγαλύτερο αριθμό των εθνικών κοινοτήτων που ζουν συλλήβδην στη Σερβία και τους Ούγγρους να απαρτίζουν το 13% του εκεί πληθυσμού. Περιοχή με το δικό της «χρώμα», τη δική της κυβέρνηση και Βουλή, με επτά επίσημες γλώσσες,^[7] ούσα μία περίπτωση που ξεχωρίζει όσον αφορά στην αναγνώριση μίας σειράς δικαιωμάτων των μειονοτήτων όπως αυτά της διδασκαλίας, της ίδρυσης συμβουλίων και πολιτιστικών συλλόγων. 

Εν προκειμένω, το ζήτημα των μειονοτήτων στη Σερβία σε σχέση με τα δικαιώματα και τη νομική τους υπόσταση έχει περάσει από δύο διαφορετικές φάσεις με την αρχή του να εντοπίζεται «στα γεγονότα που συνδέονται με την πτώση της πρώην Γιουγκοσλαβίας».^[8] Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη φάση αναφέρεται στην περίοδο που ακολούθησε της γιουγκοσλαβικής κατάρρευσης όταν αναδύθηκε και κυριάρχησε ο Slobodan Milošević στην επόμενη μέρα για την Σερβία και την περιοχή, φτάνοντας έως το 2006 και τη θέσπιση του νέου Συντάγματος. Από την άλλη πλευρά, το δεύτερο στάδιο παρακολουθεί όλα όσα διαδραματίστηκαν επί του ζητήματος στη μετά-Milošević εποχή και δη την πολιτική που αναπτύσσεται σε σχέση με την προστασία των μειονοτήτων.

Είναι αλήθεια ότι, τόσο για τη βαλκανική όσο και για την σύγχρονη παγκόσμια ιστορία, το χρονικό διάστημα 1990-2000 έμεινε περισσότερο γνωστό ως η «δεκαετία του σκότους» με το καθεστώς Milošević να δίνει ελάχιστη, έως και μηδενική αξία στην ιδέα της μειονότητας και στα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Συνθήκες που άλλαξαν μετά την πτώση του καθεστώτος τον Οκτώβριο του 2000 όταν η Σερβία, ξεκινώντας την πορεία της προς τον εκδημοκρατισμό και την ομαλοποίηση των εσωτερικών συγκρούσεων, δεσμεύτηκε να θεσπίσει μία νέα μειονοτική πολιτική που θα έχει ως πυρήνα της την προώθηση και την προστασία αυτών των δικαιωμάτων. Το νέο νομικό πλαίσιο για τις εθνοτικές ομάδες αποτελείται από τις 64 σχετικές διατάξεις του σερβικού Συντάγματος, «τους γενικά παραδεδεγμένους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου, επικυρωμένες διεθνείς συνθήκες και τους νόμους».^[9] Σε συνδυασμό με τους γενικούς κανονισμούς, όπως αυτοί έχουν θεσπιστεί από τις αυτόνομες επαρχίες και την τοπική αυτοδιοίκηση, παρέχοντας την εγγύηση που δεν υπήρχε στο παρελθόν αναφορικά με τις ελευθερίες όσων συνιστούν μέρος αυτών των συνόλων. Έτσι, επιτεύχθηκε ένα πρώτο και εξαιρετικά σημαντικό βήμα για τις μειονότητες και κάθε άτομο που ανήκει σε αυτές, με τον κατάλογο των δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται και μπαίνουν σε καθεστώς προστασίας να είναι μακρύς:

• γενικός προσδιορισμός του νομικού καθεστώτος των μειονοτήτων
• δικαίωμα στην πολιτική συμμετοχή και πρόσβαση στη διαδικασία λήψης αποφάσεων^[10]
• δικαίωμα στην επίσημη χρήση της μειονοτικής (μητρικής) γλώσσας, την εκπαίδευση με μειονοτικά βιβλία, τον πολιτισμό και την πληροφόρηση
• δικαίωμα στη μειονοτική αυτοδιοίκηση
• η αξιολόγηση της συμμόρφωσης της εθνικής νομοθεσίας με τα διεθνή νομικά έγγραφα^[11]
• υποχρέωση του κράτους να αντιμετωπίζει οποιαδήποτε εμφάνιση εξαιτίας φυλετικού, θρησκευτικού και εθνικού αυτοπροσδιορισμού
• δικαίωμα των μειονοτικών πολιτών να συνεργάζονται με ομοεθνείς από άλλες χώρες σε τομείς όπως η οικονομία, η εκπαίδευση και ο πολιτισμός
• πρόβλεψη για σύσταση συνηγόρου των μειονοτήτων σε τοπικό επίπεδο, επιθεωρώντας την κατάσταση της θέσης τους και συντάσσοντας αναφορές σχετικά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν

Ωστόσο, το ουσιαστικότερο βήμα που έκανε το βαλκανικό κράτος προς αυτή την κατεύθυνση ήταν στα τέλη του 2001, με την επικύρωση της «Σύμβασης-Πλαισίου για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων» (FCNM) του Συμβουλίου της Ευρώπης.^[12] Η σύμβαση αυτή, αποτελεί το πρώτο διεθνές έγγραφο που επικυρώθηκε ποτέ από την Εθνοσυνέλευση της Δημοκρατίας της Σερβίας, εξέλιξη στην οποία συνέβαλαν τα μέγιστα η Ευρωπαϊκή Ένωση και η διεθνής κοινότητα, ασκώντας πιέσεις στο διάδοχο καθεστώς Đinđić που προσπαθούσε να δημιουργήσει ένα κράτος δικαίου μέσω ρηξικέλευθων δράσεων όπως οι αλλαγές στα μειονοτικά ζητήματα της χώρας.

Συνεχίζοντας την πορεία προς τη νέα και πιο ελπιδοφόρα πολιτική περί μειονοτήτων, στις 27 Φεβρουαρίου 2002 εγκρίθηκε από τη Συνέλευση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας (Σερβία και Μαυροβούνιο) ο νόμος για την προστασία των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των εθνοτικών ομάδων, γεγονός που οφείλεται στην ενεργή διαβούλευση με το διεθνή παράγοντα, στο πλαίσιο μιας προσπάθειας βελτίωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Σερβία. Δεδομένων, επομένως, των σχετικών εγγυήσεων που έχει λάβει το Βελιγράδι, για τη συμμετοχή της χώρας με την ιδιότητα του μέλους στο Συμβούλιο της Ευρώπης τον Απρίλιο του 2003 και την επικύρωση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα τον Μάρτιο του 2004 από το σερβικό Κοινοβούλιο, το νομικό σύστημα της Σερβίας αποκτά την απαρέγκλιτη υποχρέωση να εναρμονίζεται και να συμμορφώνεται με βάση το πλαίσιο που ισχύει στην Ευρώπη και σε παγκόσμια κλίμακα, προβλέποντας την άσκηση ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων στους κόλπους των εθνικών μειονοτήτων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, διασφαλίζει την ισότιμη μεταχείριση όλων στο εσωτερικό της και την προστασία από τις διακρίσεις κάθε είδους, παρέχοντας ένα υψηλό επίπεδο προάσπισης σε σχέση με τα μειονοτικά δικαιώματα και όχι μόνο. Ένας παράγοντας με τη δική του σημασία εξίσου και για τους στρατηγικούς στόχους που έχουν να κάνουν με τη διαδικασία ολοκλήρωσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Παρόλα αυτά, ο δρόμος της Σερβίας για την ευρωπαϊκή οικογένεια δεν περνάει μόνο μέσα από τον σεβασμό και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των μειονοτήτων και των δημοκρατικών αξιών στο πλαίσιο της πολιτικής που εφαρμόζει η ΕΕ στα Δυτικά Βαλκάνια. Επιπλέον, το δικό τους ρόλο διαδραματίζουν και οι σχέσεις της χώρας με το γειτονικό Κόσοβο, παρουσιάζοντας έντονες διακυμάνσεις την τελευταία εικοσαετία, ειδικότερα από το 2008 και την ανεξαρτητοποίηση του Κοσόβου. Σε κάθε περίπτωση, οι ευρωπαϊκοί θεσμοί έχουν, κατά καιρούς, επιμείνει πως η Σερβία πρέπει να εξομαλύνει τα μεταξύ τους «αγκάθια» πριν από την ένταξή της.

Στα χρόνια που προηγήθηκαν έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες ούτως ώστε οι δύο πλευρές να βρουν λύσεις στα μεταξύ τους προβλήματα έπειτα από πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ένα τέτοιο πρώτο βήμα έλαβε χώρα το 2011 στο πλαίσιο του «Διαλόγου Βελιγραδίου - Πρίστινας»^[13] όταν Σερβία και Κόσοβο έθεσαν επί τάπητος καίριους τομείς, διαπραγματευόμενες την οικονομική τους συνεργασία, την ελεύθερη κυκλοφορία, τις ταυτότητες και τις πινακίδες κυκλοφορίας οχημάτων, την αναγνώριση των πανεπιστημιακών πτυχίων, το μητρώο πολιτών, τα τελωνειακά ζητήματα, το κτηματολόγιο και το ελεύθερο εμπόριο.^[14] Οι διεργασίες που κορυφώθηκαν τα επόμενα δύο χρόνια, οδήγησαν στην ιστορική, όπως χαρακτηρίστηκε, Συμφωνία των Βρυξελλών^[15] που υπεγράφη στις 19 Απριλίου 2013 και προσέφερε «την πρώτη επίσημη βάση για ομαλοποιημένες σχέσεις μεταξύ των δύο γειτόνων, καθορίζοντας τις προϋποθέσεις για τη μεγάλη αποκέντρωση του βόρειου Κοσόβου και του σερβικού πληθυσμού του».^[16] Έκτοτε, υπήρξαν εξελίξεις στις διακρατικές σχέσεις των χωρών αυτών, με θετικά και λιγότερο θετικά αποτελέσματα.  Επί παραδείγματι, οι συμφωνίες για τη δημιουργία μόνιμων διασυνοριακών διαβάσεων, η αποκατάσταση των πτήσεων ανάμεσα σε Βελιγράδι και Πρίστινα, οι εμπορικές κυρώσεις που είχε επιβάλλει το Κόσοβο στα εισαγόμενα εμπορεύματα από τη Σερβία τις οποίες και κατήργησε έπειτα από αμερικανικές και γερμανικές πιέσεις σε συνδυασμό με τα εμπόδια, τις αμφιβολίες και την πιο σκληρή πολιτική στάση που ανά διαστήματα υιοθετήθηκε από κοινού, μπορούν να συνοψίσουν το κλίμα που επικράτησε στις σχέσεις αυτού του διπόλου. Μολαταύτα, ένα από τα κυριότερα εμπόδια ανάμεσα σε αυτές τις δύο χώρες παραμένει η κατάσταση αναφορικά με την σερβική μειονότητα που ζει σε μεγάλο ποσοστό στο Βόρειο Κόσοβο, περίπτωση η οποία με όλα τα υπόλοιπα ανοιχτά μέτωπα δεν έχει ευνοήσει την επίσημη επανέναρξη των διαπραγματεύσεών τους από τα τέλη του 2018 αν και ο ειδικός απεσταλμένος των ΗΠΑ Richard Grenell έχει διοργανώσει συζητήσεις ανάμεσα σε Vučić και Thaçi, παρακάμπτοντας την ΕΕ. Παράλληλα, μολονότι τίθεται ολοένα και πιο πιεστικά η άποψη να βρεθεί «μία λύση που θα περιλαμβάνει την ανταλλαγή γης»^[17], αυτή δε γίνεται αποδεκτή από πλειάδα πολιτών στο Κόσοβο, οι οποίοι φοβούνται ότι «η δημιουργία μονοεθνικών κρατών θα υποκινήσει περαιτέρω συγκρούσεις στα Βαλκάνια»,^[18] λαμβάνοντας εξίσου και μία ενδεχόμενη περιφερειακή διάσταση.

Συμπερασματικά, τα δικαιώματα και η προστασία των μειονοτήτων συνιστούν ένα ιδιαίτερο και εύθραυστο ζήτημα που εγείρει πολλή συζήτηση και εξαιρετικά μεγάλη προσοχή. Η μειονοτική πολιτική που ακολουθεί η Σερβία, ως μία πολυεθνική χώρα, την καθιστά ως ένα από τα καλύτερα παραδείγματα στην Ευρώπη, παρά το γεγονός πως υπάρχει μεγάλο περιθώριο βελτίωσης προκειμένου να επιτευχθεί ένα σταθερό και διαρκές πεδίο εφαρμογής. Ωστόσο, η εξέλιξη στην αποδοχή και την ένταξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δεν αρκεί ώστε να καθοριστεί ο ρυθμός ένταξης της χώρας ως κράτος-μέλος στην ΕΕ, καθώς παραμένει ο παράγοντας «Κόσοβο» και η φιλοδοξία να οριστικοποιηθεί κάποια στιγμή ένας γόνιμος συμβιβασμός ανάμεσα σε δύο πλευρές που θέλουν σίγουρα να εξασφαλίσουν από κοινού τα μεγαλύτερα δυνατά οφέλη. Ένας στόχος ο οποίος, επί του παρόντος, βρίσκεται σε φάση αναμονής και η όποια πρόοδος συντελεστεί οφείλει να βασιστεί σε υγιείς αρχές και σαφείς κόκκινες γραμμές. 

---

[1] Η παρουσία των μειονοτικών πληθυσμών στα Βαλκάνια δεν αποτελεί ένα σημερινό φαινόμενο που προέκυψε από την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων και την συγκρότηση των εθνικών κρατών η οποία καθυστέρησε αισθητά σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Αντιθέτως, οι ρίζες του εν λόγω ζητήματος πρέπει να αναζητηθούν στο πολιτικό σύστημα των δύο αυτοκρατοριών που κυριάρχησαν στην περιοχή, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων. Πιο συγκεκριμένα, το οθωμανικό σύστημα προέβλεπε ότι η θρησκεία είναι αυτή που καθορίζει την συμμετοχή σε αυτή την κοινωνία και όχι η συμμετοχή σε κάποια εθνοτική ομάδα με τους υπηκόους να οργανώνονται σύμφωνα με το σύστημα των μιλέτ, εμποδίζοντας έτσι τη δημιουργία μίας εθνικής ταυτότητας και συντηρώντας τις διακρίσεις μεταξύ του πληθυσμού. Από την άλλη πλευρά, η αυτοκρατορία των Αψβούργων προέβαλλε έναν πιο επιθετικό εθνικισμό με την αριστοκρατία να είναι συστατικό στοιχείο του πολιτικού οικοδομήματος, προχωρώντας σε μία πιο σκληρή περιχαράκωση της ιδιαιτερότητας του κροατικού έθνους.

[2] Πρόκειται κυρίως για καθολικές και μουσουλμανικές μειονότητες. Σχετικά με τις αναγνωρισμένες μειονοτικές γλώσσες, αυτές είναι οι εξής: Ουγγρική, Σλοβακική, Ρουμανική, Βουλγαρική, Ρούσιν (ανατολική σλαβική γλώσσα), Βοσνιακή και Κροατική.

[3] “National Minorities in Serbia’s Relationship with the Neighbours – The Status of National Minorities in Serbia and EU Negotiations: The Role of Neighbouring Countries”, Forum of Ethnic Relations, 2017, p.9. [Διαθέσιμο: http://fer.org.rs/wp-content/uploads/2018/01/Forum-1-2017-ENG-12032017-1-1.pdf]

[4] Περισσότερα στοιχεία από την τελευταία ενημέρωση των στοιχείων της απογραφής του 2011 στην οποία προχώρησε η Στατιστική Υπηρεσία της Σερβίας τον Ιανουάριο του 2017 σε σχέση με την κατανομή του σερβικού πληθυσμού ανά εθνικότητα και θρησκεία στον ιστότοπο: https://data.stat.gov.rs/Home/Result/3102010003?languageCode=en-US

[5]  Πέραν των συγκεκριμένων εθνικών κοινοτήτων, άλλες μειονότητες που ζουν στη Σερβία είναι οι Βλάχοι, οι Γιουγκοσλάβοι, οι Μουσουλμάνοι, οι Σλοβένοι, οι Rusyns, οι Gorani (Σλάβοι Μουσουλμάνοι), οι Ουκρανοί, οι Ρώσοι, οι Γερμανοί ενώ σε μικρότερο ποσοστό έχουν καταγραφεί Τσέχοι, Αιγύπτιοι και Εβραίοι. 

[6] Forum of Ethnic Relations, 2017, p. 10.

[7] Σερβικά, ουγγρικά, κροατικά, τσέχικα, ρουθενικά, ρουμανικά και σλοβακικά.

[8] J. Kamberi, “‘The Other’ of Serbia; the Albanians”, İNSAMER, 23 October 2019. [Διαθέσιμο: https://insamer.com/en/the-other-of-serbia-the-albanians_2431.html]

[9] Constitution of Republic of Serbia, Section Two, Article 18, 2006. [Διαθέσιμο: https://www.ilo.org/dyn/natlex/docs/ELECTRONIC/74694/119555/F838981147/SRB74694%20Eng.pdf]

[10] Από το 2007 σημειώθηκε αυξανόμενη συμμετοχή μειονοτικών αντιπροσώπων σε εθνικό επίπεδο. Μία πρόοδος που πιστοποιήθηκε στις εκλογές του 2008 με τους περισσότερους βουλευτές των μειονοτικών κομμάτων που εισήλθαν μέχρι τότε στη σερβική Βουλή (περίπου το 5% του τότε Κοινοβουλίου). Τα πιο σημαντικά μειονοτικά κόμματα αποτελούν: ο Αλβανικός Συνασπισμός από την Κοιλάδα του Πρέσεβο, το Δημοκρατικό Αλβανικό Κόμμα, η Συμμαχία των Ούγγρων της Βοϊβοντίνας και το Κόμμα Δημοκρατικής Δράσης του Σαντζάκ (Βοσνιακή μειονότητα).

[11] Forum of Ethnic Relations, 2017, p. 12.

[12] Η Σύμβαση-Πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων (FCNM) εγκρίθηκε από την Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης στις 10 Νοεμβρίου 1994 και τέθηκε σε ισχύ την 1^η Φεβρουαρίου 1998. Είναι το πρώτο νομικά δεσμευτικό πολυμερές μέσο που αφιερώνεται στην προστασία των μειονοτικών ομάδων σε παγκόσμιο επίπεδο. Μέσω αυτής της πρωτοβουλίας καθορίζεται το πεδίο για τα κράτη-μέλη να μεταφράσουν και να εφαρμόσουν τις εν λόγω διατάξεις μέσω της εθνικής τους νομοθεσίας και των κατάλληλων κυβερνητικών πολιτικών. Ως μέρος της καθολικής προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η αντίστοιχη προστασία των μειονοτήτων καθιστά μία εκ των δράσεων του ευρωπαϊκού θεσμού, περιλαμβάνοντας τις ακόλουθες ενέργειες: καθορισμό προτύπων, διακυβερνητική συνεργασία, ανάπτυξη και εδραίωση της δημοκρατικής σταθερότητας, μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης στην κοινωνία των πολιτών.

[13] Μία σειρά διευθετημένων συνομιλιών της ΕΕ μεταξύ των κυβερνήσεων της Σερβίας και του Κοσόβου η οποία ξεκίνησε τον Μάρτιο του 2011 και ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς. Πρόκειται για τις πρώτες διαπραγματεύσεις ανάμεσα στις δύο πλευρές από τότε που το Κόσοβο κήρυξε ανεξαρτησία τον Φεβρουάριο του 2008.  

[14] V. Todoric, L. Malazogu, “Belgrade-Prishtina Dialogue: Transformation of Self-Interest required”, Project on Ethnic Relations, November 2011. [Διαθέσιμο: https://d4d-ks.org//assets/2012/09/2011-11-16-PER-Beograd-Pristina-Dialogue.pdf]

[15] Μία συμφωνία που χαιρετήθηκε ως ουσιαστικό βήμα που θα επέτρεπε στις δύο χώρες να προχωρήσουν στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση με τη δέσμευση να μην εμποδίσουν την πρόοδο κάθε πλευράς ή να ενθαρρύνουν άλλες χώρες προς αυτή την κατεύθυνση.

[16] P. Smolar, “Serbia and Kosovo sign historic agreement”, The Guardian, 30 April 2013. [Διαθέσιμο: https://www.theguardian.com/world/2013/apr/30/serbia-kosovo-historic-agreement-brussels]

[17] E. Molina, “Why the EU should lead talks between Kosovo and Serbia”, European Council on Foreign Relations (ECFR), 16 April 2020. [Διαθέσιμο: https://www.ecfr.eu/article/commentary_why_the_eu_should_lead_talks_between_kosovo_and_serbia]

[18] Ibid.

Διάβασε με

Η οικονομία της Σερβίας και οι σχέσεις της με την Ε.Ε. και τη Ρωσία

της Δέσποινας Αλβα

Τα Βαλκάνια αποτελούν ένα υποσύστημα με έντονο γεωπολιτικό ενδιαφέρον, δεδομένου ότι αποτελούν σταυροδρόμι τριών ηπείρων-Ευρώπη, Ασία, Αφρική- αλλά και φυσική προέκταση στρατηγικής σημασίας θαλασσών, όπως της Μεσογείου και της Μαύρης θάλασσας. Ανέκαθεν, η Βαλκανική χερσόνησος έλκυε το ενδιαφέρον των μεγάλων περιφερειακών δυνάμεων, οι οποίες στόχευαν στην επέκταση της πολιτικής και οικονομικής τους παρουσίας. Η  Σερβία, παρότι είναι μια χώρα με μέτρια οικονομική ισχύ, αποτελεί κράτος κλειδί για τη δυναμική των Βαλκανίων. Η γεωγραφική της θέση στο σταυροδρόμι της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης καθιστά τόσο την οικονομική της πολιτική, όσο και τις οικονομικές της σχέσεις βαρύνουσας σημασίας και με σημαντικές πολιτικές προεκτάσεις.

Αρχικά, η Σερβία αποτελεί ένα κράτος με μικρή αλλά ανοιχτή οικονομία. Ως το 2008 η οικονομική της ανάπτυξη βασιζόταν στις εισαγωγές και την κατανάλωση, ενώ η κύρια χρηματοδότηση της οικονομίας της, προερχόταν από ιδιωτικοποιήσεις και δανεισμούς.[1] Έτσι, η οικονομική της πολιτική σύντομα οδήγησε στην εμφάνιση μακροοικονομικών προβλημάτων, δημοσιονομικού ελλείμματος, πληθωρισμού και ανεργίας. Σταδιακά και μέσω μεταρρυθμίσεων το έλλειμμα  της χώρας μειώθηκε ως το 2015 σε λιγότερο από το 3% του ΑΕΠ, ενώ οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις εμφάνισαν άνοδο ως και 30%.[2]

Παρότι το 2019 το ΑΕΠ της χώρας σημείωσε μικρή μείωση σε σχέση με του περασμένου έτους, η ανάπτυξη στην χώρα παρέμεινε ισχυρή χάρη στις δημόσιες και Άμεσες Ξένες Επενδύσεις.[3] Ειδικότερα, σύμφωνα με στοιχεία του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, το 2019 η Σερβία ήταν το κράτος με τους καλύτερους ρυθμούς ανάπτυξης μεταξύ των Βαλκανικών κρατών, σημειώνοντας, έτσι, στο ΑΕΠ της αύξηση 4,2%.[4] Μάλιστα, στο τέλος του 2019, το ΑΕΠ της αυξήθηκε κατά 6,1% , γεγονός που συγκαταλέγει τη χώρα μεταξύ των ταχύτερα αναπτυσσόμενων οικονομιών.[5]

Σύμφωνα με το Δείκτη Οικονομικής Πολυπλοκότητας, η Σερβία είναι η 71^η μεγαλύτερη εξαγωγική οικονομία, ενώ παράλληλα βρίσκεται στην 40^η θέση πολύπλοκης οικονομίας.[6] Ισχυρότεροι τομείς στην οικονομία της, στους οποίους βασίζονται και οι εξαγωγές της, αποτελούν η αυτοκινητοβιομηχανία, τα ηλεκτρικά είδη και τα αγροτικά προϊόντα.[7] Κύριοι εξαγωγικοί προορισμοί της Σερβίας είναι η Γερμανία, η Ιταλία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Ρωσία και η Ρουμανία, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση ως σύνολο αγοράς, αποτελεί το μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο της. Σύμφωνα με στοιχεία του 2017, η αξία των ετήσιων εξαγωγών της άγγιζαν τα 16,8 δις δολάρια.[8]

Όσον αφορά στις εισαγωγές της Σερβίας, την πρώτη θέση καταλαμβάνει η ενέργεια, αφού η χώρα εισάγει μεγάλες ποσότητες αργού και διυλισμένου πετρελαίου.[9] Το γεγονός αυτό, μαρτυρά ότι η οικονομία της χώρας είναι έντονα εξαρτημένη από την προμήθεια ενέργειας. Τα κύρια κράτη προέλευσης των σερβικών εισαγωγών, είναι η Γερμανία, η  Ιταλία, η Ρωσία, η Κίνα και η Ουγγαρία. Η αντίστοιχη αξία των εισαγωγών της το 2017, ήταν 20 δις δολάρια, με αποτέλεσμα να υφίσταται μια ανισορροπία μεταξύ των εισαγωγών και εξαγωγών της χώρας.[10] Συνεπώς, σύμφωνα με τα οικονομικά στοιχεία, η σερβική οικονομία παρουσιάζεται αρκετά εξαρτημένη από τις σχέσεις της με άλλα κράτη.

Παρόλο που οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Σερβίας με την Ε.Ε. δεν έχουν ολοκληρωθεί, η Ε.Ε. αποτελεί βασικό εμπορικό εταίρο της Σερβίας. Συγκεκριμένα, το 2018 το διμερές τους εμπόριο αντιπροσώπευε το 67% των συνολικών εξαγωγών της Σερβίας, καθώς και το 60% των εισαγωγών της.[11] Μάλιστα, σε ορίζοντα δεκαετίας οι εξαγωγές της Σερβίας στην Ένωση σχεδόν τριπλασιάστηκαν. Ενώ το 2009 η αξία αυτών υπολογιζόταν μόλις στα 3,2 δις δολάρια, το 2018 άγγιξε τα 19,9 δις.[12] Επιπλέον, σύμφωνα με την Εθνική Τράπεζα της Σερβίας, οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις από την Ε.Ε. αποτελούν το 70% των επενδύσεων που πραγματοποιούνται τη τελευταία δεκαετία στη χώρα.[13] Τέλος, η συμμετοχή της χώρας σε σημαντικά έργα υποδομής όπως στον πανευρωπαϊκό διάδρομο μεταφορών Corridor 10, αυξάνουν τα οικονομικά της οφέλη και θέτουν σημαντικά θεμέλια προκειμένου η χώρα να αποτελέσει πόλο έλξης επενδύσεων.[14]

Η Ρωσίας ως ισχυρή περιφερειακή δύναμη, μέσω της ήπιας ισχύος και συγκεκριμένα της οικονομικής της επιρροής, στοχεύει στην ανάσχεση της «Δυτικής απειλής» στα Βαλκάνια, προκειμένου να επεκτείνει τη σφαίρα επιρροής της. Οι πολιτισμικοί δεσμοί Σερβίας-Ρωσίας, λόγω του κοινού τους ιστορικά παρελθόντος, της σλαβικής καταγωγής, των θρησκευτικών δεσμών και της γλωσσικής συγγένειας, προσφέρουν γόνιμο έδαφος στην ανάπτυξη των μεταξύ τους σχέσεων. Πιο συγκεκριμένα, η Σερβία αποτελεί τον κύριο σύμμαχο της Ρωσίας στα Δυτικά Βαλκάνια, καθώς και περιοχή που διατηρεί έντονη επιρροή μέσω της οικονομικής της εμπλοκής.

Αρχικά, η Σερβία και η Ρωσία αποτελούν σημαντικούς εμπορικούς εταίρους. Όπως προαναφέρθηκε, η Ρωσία συγκαταλέγεται ανάμεσα στους κορυφαίους εξαγωγικούς προορισμούς της Σερβίας, με τις ετήσιες εξαγωγές στη χώρα να υπολογίζονται στο 1 δισεκατομμύριο δολάρια.[15] Αντίστοιχα, η Ρωσία αποτελεί το τέταρτο κατά σειρά κράτος προέλευσης των σερβικών εισαγωγών, με το κόστος να φτάνει ως και τα 1,4 δισεκατομμύρια δολάρια.[16]

Τα δύο κράτη, στις 17 Ιανουαρίου του 2019 εγκαινίασαν μία νέα περίοδο οικονομικής συνεργασίας, αναβαθμίζοντας ποιοτικά τις διμερείς τους σχέσεις. Ειδικότερα, ο Ρώσος πρόεδρος Putin συνυπέγραψε με το Σέρβο ομόλογο του Vučić, 21 οικονομικές συμφωνίες, που αφορούν σε στρατηγικούς τομείς της οικονομίας, όπως στο εμπόριο, στις επενδύσεις και στην ενέργεια.[17] Μάλιστα, οι κρατικές εφημερίδες της Σερβίας, έκαναν λόγο για συμφωνίες ύψους 600 εκατομμυρίων ευρώ.[18]

Οι οικονομικές σχέσεις Σερβίας-Ρωσίας είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένες και στο στρατιωτικό τομέα. Πιο συγκεκριμένα, ο στρατός και η άμυνα της Σερβίας εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την ρωσική τεχνολογία όπλων. Το 2019 τα δύο κράτη προχώρησαν σε συμφωνίες πώλησης ρωσικών αντιαεροπορικών συστημάτων πυραύλων Pantsir στη Σερβία, τα οποία άρχισαν να παραλαμβάνονται από τη δεύτερη στις αρχές του τρέχοντος έτους.[19] Παρότι το συνολικό ποσό της εμπορικής συμφωνίας δεν έχει ανακοινωθεί, σύμφωνα με την VoA, η τιμή για κάθε σύστημα πυραύλου Pantsir, υπολογίζεται από 13 ως και 14,6 εκατομμύρια δολάρια.[20]

Όπως προαναφέρθηκε, η σερβική οικονομία στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στις εισαγωγές ενέργειας. Η Ρωσία, αποτελεί κορυφαίο προμηθευτή ενέργειας για τη Σερβία, δεδομένου ότι μόλις τους πρώτους μήνες του 2018, η Gazprom εξήγαγε στο σερβικό κράτος 1,5 δις κυβικά μέτρα φυσικού αερίου.[21] Επίσης, η Σερβία αποτελεί σημαντικό κράτος διέλευσης φυσικού αερίου από τον αγωγό TurkStream, αναβαθμίζοντας έτσι τη θέση της ως ενεργειακή αρτηρία για τα γειτονικά της κράτη.[22]

Τομή στις οικονομικές σχέσεις των δύο κρατών, αποτέλεσε η σύναψη στις 25 Οκτωβρίου του 2019, συμφωνίας ελεύθερου εμπορίου μεταξύ της Σερβίας και της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης.[23] Πιο συγκεκριμένα, το εν λόγω μνημόνιο  οικονομικής συνεργασίας, καταργεί τους δασμούς στις διμερείς εισαγωγές και εξαγωγές, ενώ παράλληλα επεκτείνει την οικονομική παρουσία της Σερβίας σε μια αγορά 180 εκατομμυρίων. Σύμφωνα με τον υπουργό εμπορίου της Σερβίας, οι εξαγωγές της χώρας στη Ρωσία αντιπροσωπεύουν το 90% των εξαγωγών προς την ΕΟΕ, ενώ οι συνολικές εξαγωγές της Σερβίας προς την Ένωση αγγίζουν το 1,1 δισεκατομμύριο δολάρια.[24]

Ωστόσο, δεδομένου ότι η Σερβία είχε ήδη εμπορικές σχέσεις με τις μεγαλύτερες οικονομίες της ΕΟΕ -με τη Ρωσία από το 2000, με τη Λευκορωσία από το 2008 και το Καζακστάν από το 2009- εξάγοντας το 99% των προϊόντων της αδασμολόγητα, είναι έκδηλο ότι τα επιπλέον οικονομικά οφέλη της νέας συμφωνίας είναι ελάχιστα για την ίδια.[25] Άλλωστε, οι αγορές της Αρμενίας και του Κιργιστάν δεν είναι σημαντικά μεγάλες. Επιπλέον, το 2018 οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις της Σερβίας από την Ε.Ε. έφτασαν τα 2,3 δις δολάρια, καταλαμβάνοντας το 60% του συνόλου των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων στη χώρα, τη στιγμή που οι αντίστοιχες από τη Ρωσία υπολογίζονταν κάτω από το 7% των συνολικών επενδύσεων.[26] Τα στοιχεία αυτά, εγείρουν σημαντικά ερωτήματα για τα οικονομικά οφέλη μιας σερβο-ρωσικής εμπορικής συνεργασίας, καθώς κι αν ο λόγος της ρωσικής διείσδυσης στη Σερβία είναι αμιγώς οικονομικός. Η εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπιμοτήτων με όχημα την οικονομική συνεργασία, φαντάζει το πιθανότερο σενάριο, αφού τόσο η Σερβία όσο και η Ρωσία για διαφορετικούς λόγους η καθεμία, επιθυμούν να ασκήσουν πίεση στη Δύση.

Φαίνεται ότι η καθυστέρηση από πλευράς της Ε.Ε στην ολοκλήρωση των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, αλλά και η αποστροφή της σερβικής πολιτικής από το ΝΑΤΟ, οδηγούν τη στρατηγική της Σερβίας σε μια αμφιταλάντευση μεταξύ της ευρωπαϊκής και σλαβικής της ταυτότητας. Μ ’αυτόν τον τρόπο, η Μόσχα κατορθώνει να επεκτείνει τη σφαίρα επιρροής της ως το μαλακό υπογάστριο της Ευρώπης, αποτελώντας την «εναλλακτική» του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε. για τη Σερβία. Από την άλλη, η Σερβία μέσω της συνεργασίας της με την Ρωσία ουσιαστικά αντιδράει στην καθυστέρηση της Ε.Ε. ως προς την είσοδο της σε αυτή, γνωστοποιώντας παράλληλα ότι έχει εναλλακτικό σύμμαχο στην εξυπηρέτηση των στρατηγικών της συμφερόντων.

Επιπρόσθετα, δεδομένου ότι το θέμα Κοσσόβου αποτελεί αγκάθι για τις σχέσεις της Σερβίας με την ΕΕ, η πρώτη είναι πιθανό να επιθυμεί να ασκήσει πίεση στις Βρυξέλλες, προκειμένου να εναρμονιστεί με τα εθνικά της συμφέροντα. Αντίθετα, το γεγονός ότι η Ρωσία δεν αναγνωρίζει το Κόσσοβο ως ανεξάρτητη κρατική οντότητα, θεωρώντας το αναπόσπαστο μέρος της Σερβικής επικράτειας, αποτελεί παράγοντα ενίσχυσης της διμερούς οικονομικής συνεργασίας. Ειδικότερα, παρ’ όλες τις δυτικές οικονομικές κυρώσεις στην Ρωσία για την προσάρτηση της Κριμαίας, η Σερβία δε συμμετείχε σε αυτές, λειτουργώντας, έτσι, ως εναλλακτική πηγή προμήθειας αγροτικών προϊόντων για την Ρωσία. Μάλιστα, το 2019 υπολογίζεται ότι η Σερβία προμήθευσε τη χώρα με φρούτα και λαχανικά αξίας 256 εκατομμυρίων δολαρίων.[27]

Η επέκταση των σερβο-ρωσικών σχέσεων φαίνεται ότι έφερε σε μετωπική σύγκρουση το Βελιγράδι με τις Βρυξέλλες, δεδομένου ότι το σερβικό κράτος από το 2014 έχει ξεκινήσει ενταξιακές διαπραγματεύσεις για την είσοδο του στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η πρόσδεση και κατ’ επέκταση η εξάρτηση της Σερβίας από τον παραδοσιακό ανταγωνιστή της Δύσης στην παγκόσμια γεωπολιτική σκηνή, δεν ευθυγραμμίζεται με τις πολιτικές της Ε.Ε. και πολύ περισσότερο με την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας της Ένωσης. Ωστόσο, στο άναρχο διεθνές σύστημα, κράτη μικρότερης ισχύος τείνουν να προσδένονται στο άρμα ισχυρότερων περιφερειακών δυνάμεων, προκειμένου να εξυπηρετήσουν τον ύψιστο στόχο τους, αυτόν την επιβίωσης. Έτσι, το «κενό» που έχει αφήσει ο Δυτικός συνασπισμός, συνέβαλε στην εμβάθυνση των σερβο-ρωσικών σχέσεων και κατ’ επέκταση στην οικονομική εμπλοκή της Ρωσίας στην περιοχή. Η επιλογή ενός μέτριας δυναμικής- με όρους οικονομικής ισχύος- κράτους να συμμαχεί με ισχυρότερα απ’ αυτό κράτη, μπορεί εκ πρώτης όψεως να φαντάζει ορθολογική, εγείρει, ωστόσο, τον κίνδυνο να καταστεί έρμαιο της πολιτικής αυτών. Μένει να δούμε αν το σημαντικά γεωπολιτικά δυτικό κράτος των Βαλκανίων, θα κατορθώσει να ισορροπήσει την οικονομική του πολιτική ανάμεσα σε Δύση και Ρωσία προς όφελος του ή αν θα καταστεί φορέας εξυπηρέτησης εξωτερικών πολιτικών σκοπιμοτήτων.

---

[1]Aleksandar Vučić, “The future of Serbia’s economy”,  World Economic Forum, 18 January 2016.[Online at: https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-future-of-serbia-s-economy/]

[2]Ibid

[3]“The World Bank in Serbia”, World Bank, 10 April 2020.[Online at: https://www.worldbank.org/en/country/serbia/overview#3]

[4]“Real GDP Growth”, IMF.[Online at: https://www.imf.org/external/datamapper/NGDP_RPCH@WEO/SRB/WEQ/EUQ/EEQ]

[5]Gordana Filipovic, “Serbia’s Economic Growth Surges to Fastest Since 2008”, Bloomberg, 19 February 2020.[Online at: https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-02-19/serbia-s-economic-growth-surges-to-fastest-since-lehman-collapse]

[6]“Serbia”,The Observatory of Economic Complexity.[Online at: https://oec.world/en/profile/country/srb/#Exports]

[7]Ibid

[8]Ibid

[9]Ibid

[10]Ibid

[11]“Benefits from Serbia-EU Trade”, europa.rs.[Online at: http://europa.rs/serbia-and-the-eu/trade/benefits-from-serbia-eu-trade/?lang=en]

[12]Ibid

[13]Ibid

[14]“The World Bank in Serbia”,World Bank, 10 April 2020.[Online at: https://www.worldbank.org/en/country/serbia/overview#3]

[15]“ Serbia”,The Observatory of Economic Complexity.[Online at: https://oec.world/en/profile/country/srb/#Exports]

[16]Ibid

[17]“Putin warns West on Balkans as Serbia provides lavish welcome”, BBC, 17 January 2020.[Onlineat: https://www.bbc.com/news/world-europe-46892363]

[18]Σταύρος Τζίμας, «Τα παρεπόμενα από την επίσκεψη του Βλαντίμιρ Πούτιν στη Σερβία», Η Καθημερινή, 28 Ιανουαρίου 2019.[Onlineat: https://www.kathimerini.gr/1006918/article/epikairothta/kosmos/ta-parepomena-apo-thn-episkeyh-toy-vlantimir-poytin-sth-servia]

[19]Aleksandar Vasovic, “Serbia faces risk of U.S sanctions over Russian arms deal”, Reuters, 8 November 2019.[Online at: https://www.reuters.com/article/us-serbia-usa-sanctions/serbia-faces-risk-of-us-sanctions-over-russian-arms-deal-idUSKBN1XI199]

[20]“Serbia should honour its obligations after purchase of Pantsir-S missile”, Euractiv, 26 February 2020.[Online at: https://www.euractiv.com/section/all/short_news/belgrade-serbia-should-honour-its-obligations-after-purchase-of-pantsir-s-missile/]

[21]“Gazprom and Serbia developing effective cooperation in gas industry”, Gazprom, 3 October 2018. [Online at: https://www.gazprom.com/press/news/2018/october/article461916/]

[22]Jasmin Bauomy, “TurkStream: Europe needs gas and Russia has it-the story behind that new pipeline”, Euronews, 8 January 2020.[Online at: https://www.euronews.com/2020/01/08/turkstream-europe-needs-gas-and-russia-has-it-the-story-behind-that-new-pipeline]

[23]“EAEU and Serbia signed free trade agreement”, Eurasian Economic Commission, 25 October 2019.[Online at: http://www.eurasiancommission.org/en/nae/news/Pages/25-10-2019-6.aspx]

[24]Misha Savic and Gordana Filipovic, “Serbia Inks Deal With Russia’s Answer to the EU Following Snub”, Bloomberg, 25 October 2019.[Online at: https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-10-25/serbia-to-ink-deal-with-russia-s-answer-to-the-eu-following-snub]

[25]Julija Simic, “Medvedev confirms support for Serbia as it readies free trade deal with Russia”, Euractiv, 21 October 2019.[Online at: https://www.euractiv.com/section/eastern-europe/news/medvedev-confirms-support-for-serbia-as-it-readies-free-trade-deal-with-eurasia/]

[26]Leonid Bershidsky, “Serbia’s Russian Flirtations Are Just That”, Bloomberg, 25 October 2019.[Online at: https://www.bloomberg.com/opinion/articles/2019-10-25/serbia-s-russian-flirtations-won-t-stop-it-from-joining-eu-in-end]

[27]Ibid

Διάβασε με