Τουρκική κυβέρνηση εναντίον ακτιβιστών

 της Ανθής Ζαμπέλη

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουν κατατεθεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (εφεξής ΕΔΑΔ), από την έναρξη λειτουργίας του, το 1959, μέχρι σήμερα, η Τουρκία κρίνεται «πρωταθλήτρια» στην παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αφήνοντας πίσω όλες τις υπόλοιπες χώρες που υπόκεινται στο σύστημα του ΕΔΑΔ.  Συγκεκριμένα, από το 1959 μέχρι το 2016, από τις 615 αγωγές στο ΕΔΑΔ για την ελευθερία έκφρασης, οι 256 αφορούν την Τουρκία, ενώ για την περίοδο 2004-2016, η χώρα έχει καταδικαστεί σε αποζημιώσεις ύψους 61,4 εκατομμυρίων και το Δικαστήριο έχει εκδώσει για την Τουρκία, σε περίοδο τεσσάρων χρόνων (2012-2016) 485 αποφάσεις για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο τομέας με τις περισσότερες παραβιάσεις είναι αυτός του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη,[1] με πιο πρόσφατο παράδειγμα την κατηγορία έντεκα ακτιβιστών για συμμετοχή σε τρομοκρατική οργάνωση. Η υπόθεση αυτή θορύβησε την παγκόσμια κοινή γνώμη και έγειρε ισχυρές αντιδράσεις από κυβερνήσεις και  ανθρωπιστικές οργανώσεις.                         

 Συγκεκριμένα, στις 5 Ιουλίου 2017 έντεκα υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συνελήφθησαν με την κατηγορία συμμετοχής σε τρομοκρατική οργάνωση, κατά τη διάρκεια συνεδρίου στην Κωνσταντινούπολη για τη διαδικτυακή ασφάλεια. Ανάμεσά τους βρίσκονταν η Idil Eser, διευθύντρια της Διεθνούς Αμνηστίας στην Τουρκία, η  Özlem Dalkıran, ιδρύτρια της Αμνηστίας στην Τουρκία και ο Taner Kilic, πρόεδρος της Διεθνούς Αμνηστίας στη χώρα, ενώ και οι υπόλοιποι συλληφθέντες ανήκαν σε γνωστές ανθρωπιστικές οργανώσεις.[2] Οι κατηγορίες εναντίον τους ήταν αβάσιμες και αδικαιολόγητες, παρουσιάζοντας τις αυτονόητες δράσεις υπέρ ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως εκκλήσεις τερματισμού της πώλησης δακρυγόνων, εκστρατείες απελευθέρωσης απεργών πείνας ακόμη και την υποβολή χρηματοδοτικών προτάσεων, ως ενέργειες υποκινούμενες από τρομοκρατικές οργανώσεις. Μαζί τους κρατούνταν ένας Σουηδός και ένας Γερμανός υπήκοος οι οποίοι δικάζονταν για συμμετοχή σε «τρομοκρατικές ενέργειες». Σύμφωνα με το κατηγορητήριο, οι υπόλοιποι ακτιβιστές βοήθησαν κουρδικές και αριστερές ένοπλες τρομοκρατικές οργανώσεις και είχαν επαφές  με μέλη των οργανώσεων του  Fethullah Gülen, ο οποίος κατηγορείται ότι οργάνωσε την απόπειρα πραξικοπήματος του Ιουλίου του 2016. Οι τέσσερις εξ’ αυτών  απελευθερώθηκαν με εγγύηση σε λίγες βδομάδες. Οι υπόλοιποι εφτά παρέμειναν στην φυλακή μέχρι τις 26 Οκτώβρη, οπότε το τουρκικό δικαστήριο διέταξε την αποφυλάκισή τους υπό όρους, εν αναμονή της δικαστικής απόφασης για τις κατηγορίες περί ανάμειξης σε τρομοκρατική οργάνωση. Οι ακτιβιστές εφόσον κρίνονταν καταδικαστέοι, θα ερχόντουσαν αντιμέτωποι με ποινές κάθειρξης έως και 15 χρόνια. Ο Taner Kilic παραμένει μέχρι και σήμερα υπό κράτηση.           

 Αν και τα ανθρώπινα δικαιώματα στην περιοχή της Τουρκίας ερχόντουσαν πάντα σε δεύτερη μοίρα, ο Erdogan, με την ανάληψη της εξουσίας,[3] ακολούθησε μια ακόμα πιο σκληρή πολιτική στην οποία βρίσκει απέναντί του ολόκληρη τη Διεθνή Κοινότητα. Οι παραβιάσεις, ακόμη και των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αποτελούσαν καθημερινό φαινόμενο και οι πολίτες της χώρας εμφανίζονταν ανίσχυροι να προβάλλουν σθεναρή αντίσταση. Σύμφωνα με επίσημά στοιχεία, οι τομείς που υφίσταντο τις περισσότερες παραβιάσεις ήταν το δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση και το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη. Αν και η Τουρκία ήταν ανέκαθεν συνεπής στην πολιτική της επίθεσης κατά της ελευθερίας του τύπου, η  κυβέρνηση του Erdogan εξαπέλυσε  μια πρωτόγνωρη επίθεση με διώξεις και φυλακίσεις δημοσιογράφων και κλείσιμο τηλεοπτικών σταθμών και εφημερίδων. Σε σχετική έκθεση των «Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα» για την ελευθερία του τύπου, η Τουρκία κατατάχθηκε στην 149^η θέση, σε σύνολο 180 χωρών, μετά την Αίγυπτο και τη Ζιμπάμπουε. Αντιμέτωποι με τον νόμο ήρθαν και όσοι άσκησαν κριτική στον Πρόεδρο, με ποινές που έφταναν μέχρι και τέσσερα χρόνια φυλάκισης,[4] ενώ επιθέσεις είχαν δεχτεί και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως Twitter, Facebook, Whatsapp[5] και Youtube καθώς η κυβέρνηση είχε μπλοκάρει αρκετές φορές την είσοδο χρηστών που ζούσαν στο τουρκικό έδαφος. O Erdogan είχε επίσης στραφεί κατά της δικαστικής και πολιτικής ελευθερίας ουκ ολίγες φορές. Μετά τις κατηγορίες κατά του πρώην συμμάχου του, Fethullah Gullen, για «δημιουργία παράλληλου κράτους», η κυβέρνηση εξαπέλυσε ένα «πογκρόμ»  εναντίον ανεξάρτητων Τούρκων δικαστών με εξηνταοκτώ απολύσεις, συλλήψεις και χίλιες περίπου μεταθέσεις αλλά και εναντίον πολιτικών κομμάτων καθώς πέρασε νόμο ο οποίος προέβλεπε την απόλυση δημοσίων υπαλλήλων που ανήκαν σε «παράνομα πολιτικά κόμματα», όρος που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει  τα κόμματα της αντιπολίτευσης από το Μάιο του 2016. Επίσης, ιδιαιτέρως ασφυκτικές πιέσεις είχαν ασκηθεί στο φιλοκουρδικό κόμμα HDP για την ηγεσία του οποίου, ο Erdogan ζήτησε αναστολή της βουλευτικής ασυλίας το Μάρτιο του 2016, ενώ είχαν σημειωθεί εκατοντάδες επιθέσεις σε βάρος μελών ή και υποστηρικτών του κόμματος.           

Τα γεγονότα της 15^ης Ιουλίου του 2016 επιδείνωσαν την κατάσταση, εκτρέποντας τη χώρα στον απόλυτο αυταρχισμό, απομακρύνοντας τα περισσότερα  δείγματα δημοκρατίας που είχαν απομείνει στο πολίτευμά της. Το αποτυχημένο πραξικόπημα άφησε πίσω του πάνω από 290 νεκρούς και 1.500 τραυματίες. Ο Πρόεδρος Erdogan βγαίνοντας όχι μόνο αλώβητος αλλά και ισχυρότερος από το αποτυχημένο πραξικόπημα, μεταλλάχθηκε σε απόλυτο άρχοντα και  πρώτο του μέλημα ήταν η  κατάργηση της Ευρωπαϊκής Συνθήκης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, πρωτοβουλία η οποία δημιούργησε τα πρώτα μαύρα σύννεφα στις σχέσεις της χώρας με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Επιπλέον ξεκίνησαν συζητήσεις για την επαναφορά της θανατικής ποινής παρά τις σαφείς προειδοποιήσεις των Ευρωπαίων ότι μια τέτοια ενέργεια θα έβαζε φρένο στις ενταξιακές βλέψεις της χώρας στην Ένωση.  Στις 21 του ίδιου μήνα, η κυβέρνηση κήρυξε την χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τρεις μήνες, η οποία όμως βρίσκεται ακόμα σε ισχύ, ενάμιση χρόνο μετά το πραξικόπημα. Σύμφωνα με τα διατάγματα που προώθησε ο Erdogan στη διάρκεια αυτής της περιόδου, καταργήθηκε η προστασία των κρατουμένων όπως και οι επιτροπές παρακολούθησης των συνθηκών στις φυλακές.[6] Η Διεθνής Κοινότητα και οι οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων φοβήθηκαν ότι πίσω από αυτά τα μέτρα κρύβονται πολιτικές εκκαθάρισης και σκοπιμότητες κάτι το οποίο επιβεβαίωσε σε σχετική της έκθεση  η Human Rights Watch Επιπλέον επήλθε περαιτέρω περιορισμός της ελευθερίας του λόγου και των μέσων μαζικής ενημέρωσης με το κλείσιμο 149 μέσων ενημέρωσης και τη σύλληψη 234 δημοσιογράφων που κατηγορούνταν ότι έθεταν σε κίνδυνο την εθνική ασφάλεια και τη δημόσια τάξη, κατηγορίες που τις περισσότερες φορές κρίθηκαν αβάσιμες. Στη προσπάθεια της κυβέρνησης για φίμωση όλων των φωνών που ασκούν κριτική συμπεριλήφθηκε και η αναστολή λειτουργίας  275 ΜΚΟ. Από τις 15 Ιουλίου 2016 έως τις 4 Ιουλίου 2017 απολύθηκαν περίπου 138.000 δημόσιοι υπάλληλοι, στρατιωτικοί, δάσκαλοι, 8.270 καθηγητές Πανεπιστημίου, 4.424 δικαστές, συνελήφθησαν 115.800 άτομα, φυλακίστηκαν 55.000, έκλεισαν χιλιάδες σχολεία και πανεπιστήμια.                       

Συμπερασματικά, το πραξικόπημα δημιούργησε μεγαλύτερες παρεκκλίσεις από τη δημοκρατική πορεία της χώρας, η οποία βλέπει την ενταξιακή της προοπτική να απομακρύνεται  όλο και περισσότερο. Η ευρωπαϊκή και η παγκόσμια κοινότητα παρακολουθούν αμήχανες τις συνεχείς παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που συντελούνται στην περιοχή της Τουρκίας,  οι οποίες δεν συνάδουν με τον χαρακτήρα ενός δημοκρατικού και σύγχρονου κράτους. Η ενίσχυση των οικονομικών, πολιτικών και διπλωματικών πιέσεων εκ μέρους διεθνών οργανισμών, μεμονωμένων κρατών και ΜΚΟ κρίνεται αναγκαία έτσι ώστε  να συμμορφωθεί η χώρα  με τις επιταγές του Διεθνούς Δικαίου που αφορούν τον περιορισμό των σχετικών παραβιάσεων.

---

[1] Sedat E. (2017). Turkey is the champion of rights violations at the ECHR  Διαθέσιμο σε : http://www.hurriyetdailynews.com/opinion/sedat-ergin/turkey-is-the-champion-of-rights-violations-at-the-echr-124411  [Ημερομηνία πρόσβασης: 26/12/2017].

[2] Ammnesty International, (2017). Turkey: 10 people, 100 days in prison, 10 absurd reasons why. Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.org/en/latest/news/2017/10/turkey-10-people-100-days-in-prison-10-absurd-reasons-why/ [Ημερομηνία πρόσβασης: 15/12/2017].

[3] 2003-2014 Διετέλεσε ως πρωθυπουργός της χώρας και το 2014 ανέλαβε το αξίωμα του Προέδρου.

[4] New York Post (2016). Crushing free speech in Turkey. Διαθέσιμο σε: https://nypost.com/2016/12/04/crushing-free-speech-in-turkey/  [Ημερομηνία πρόσβασης: 17/12/2017].

[5] Kasapoglu C. (2015). Turkey social media ban raises censorship fears. Διαθέσιμο σε : http://www.bbc.com/news/world-europe-32204177 [Ημερομηνία πρόσβασης : 20/12/2017].

[6] Human Rights Watch: Worls Report 2017: Turkey (no date) Διαθέσιμο σε: https://www.hrw.org/world-report/2017/country-chapters/turkey [Ημερομηνία πρόσβασης: 5/12/2017].

Διάβασε με

Ο ρόλος της σύγχρονης γυναίκας στη Σαουδική Αραβία: Ευνοείται η θέση των γυναικών από την στροφή της χώρας στον μετριοπαθή ισλαμισμό;

 της Φωτεινής Δημητρίου

Η 26^η Σεπτεμβρίου 2017 για την Σαουδική Αραβία είναι πλέον συνυφασμένη με την προσπάθεια της χώρας για εκσυγχρονισμό. Πιο συγκεκριμένα, η απόφαση της κυβέρνησης της Σαουδικής Αραβίας να αναγνωρίσει στις γυναίκες το δικαίωμα να βγάζουν δίπλωμα οδήγησης, χωρίς την συγκατάθεση του κηδεμόνα τους, αποτελεί απόδειξη ότι η μέχρι τώρα συντηρητική κοινωνία προσπαθεί με μικρά και αποτελεσματικά βήματα να στραφεί στον μετριοπαθή ισλαμισμό, στον άξονα του οποίου φαίνεται να βρίσκεται το γυναικείο φύλο. Η άρση της διάκρισης των φύλων στη Σαουδική Αραβία είναι ένα ζήτημα το οποίο έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την Διεθνή Κοινότητα καθώς οι περιορισμοί κατά των γυναικείων δικαιωμάτων είναι ποικίλοι με αποτέλεσμα οι ίδιες να  αποδέχονται σιωπηρά όλους τους αυστηρούς περιορισμούς που τους θέτουν η θρησκεία και η κοινωνία. Την τελευταία δεκαετία, όμως, τα δεδομένα για την θέση των γυναικών στη κοινωνία, έχουν αλλάξει προς το καλύτερο, αφού οι σύγχρονοι ηγέτες προχώρησαν στην αναγνώριση καίριων δικαιωμάτων για το γυναικείο φύλο.     

Τα δικαιώματα αυτά αφορούν πολλές πτυχές της ζωής των γυναικών και αποτελούν απόρροια της γενικότερης απόπειρας της χώρας για εξέλιξη και πρόοδο. Εκτός από την άδεια οδήγησης, οι γυναίκες κέρδισαν ακόμα ένα σημαντικό δικαίωμα αυτό της παρακολούθησης των αθλητικών εκδηλώσεων σε τρία γήπεδα της χώρας. Ο Βασιλιάς Salman, ο οποίος μάλιστα αναδείχθηκε το 2016 ως ο πιο οραματικός  ηγέτης της Σαουδικής Αραβίας, ανακοίνωσε πως από το καλοκαίρι του 2018 οι γυναίκες θα μπορούν να οδηγούν αλλά και να παρευρίσκονται μαζί με τις οικογένειες τους σε συγκεκριμένα γήπεδα της χώρας. Με αφορμή τις παραπάνω αποφάσεις που έλαβε η Σαουδική Αραβία αξίζει να αναφερθούν και άλλα σημαντικά δικαιώματα που αναγνωρίστηκαν την τελευταία πενταετία και βελτίωσαν τη θέση του γυναικείου φύλου στη κοινωνία. Για παράδειγμα, το 2011 επετράπη στις γυναίκες να ψηφίζουν καθώς και να θέσουν υποψηφιότητα, με συγκεκριμένους περιορισμούς, στο Συμβουλευτικό Συμβούλιο και στις τοπικές εκλογές του 2015, δίνοντας τους έτσι την δυνατότητα να εκφράσουν τις απόψεις τους και μάλιστα σε θέματα πολιτικής. Βέβαια, ένα από τα πιο σημαντικά δικαιώματα που τους εκχωρήθηκε είναι τα τελευταία χρόνια είναι αυτό της εκπαίδευσης σε ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα, το οποίο ήταν προνόμιο των ανδρών. Μάλιστα, σύμφωνα με έκθεση που εξέδωσε η κυβέρνηση αναφέρει πως το 2015 οι γυναίκες στα πανεπιστήμια ήταν περισσότερες από τους άνδρες. Το γεγονός, ότι δόθηκε η ευκαιρία στις γυναίκες να μορφώνονται και να καλλιεργούνται ισάξια με τους άντρες, αποτελεί την βάση πάνω στην οποία οικοδομείται μια κοινωνία όπου οι γυναίκες αρχίζουν να έχουν πιο ενεργό ρόλο.[1]   Σήμερα, καταβάλλονται ακόμα περισσότερες προσπάθειες προκειμένου οι γυναίκες στη Σαουδική Αραβία να δρουν ως έναν βαθμό αυτοβούλως. Τον Απρίλιο του 2017 ο Βασιλιάς Salman ανακοίνωσε πως σκοπεύει να αλλάξει, με τρόπο που ευνοεί τις γυναίκες, το καθεστώς της αρσενικής κηδεμονίας προκειμένου οι γυναίκες να μπορούν χωρίς την άδεια του κηδεμόνα τους να λαμβάνουν εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη και άλλα δημόσια αγαθά. Ο θεσμός αυτός υποχρεώνει κάθε γυναίκα να λαμβάνει την έγκριση του κηδεμόνα προκειμένου να έχει πρόσβαση σε οποιαδήποτε κυβερνητική υπηρεσία, να ταξιδεύει στο εξωτερικό ακόμα και να παντρεύεται.[2] Αν αυτό τεθεί τελικά σε ισχύ θα σταματήσουν οι αυθαιρεσίες που πράττουν τόσο οι κηδεμόνες όσο και τα κρατικά όργανα της χώρας εις βάρος των γυναικών και οι τελευταίες θα αντιμετωπίζονται εξ ίσου με τους άντρες τόσο στον νόμο όσο και στην καθημερινή ζωή. Έτσι, η σύγχρονη και πιο ανεξάρτητη γυναίκα θα διαδεχθεί σιγά-σιγά την γυναίκα που ζει στην σκιά του άντρα-κηδεμόνα της.[3]                                     

Σε όλη την γενικότερη αυτή προσπάθεια που καταβάλλεται για εκσυγχρονισμό και βελτίωση της θέσης του γυναικείου φύλου, σημαντικό ρόλο έπαιξε και η απόφαση του Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου του ΟΗΕ να εκλέξει τη Σαουδική Αραβία στην Επιτροπή για τα δικαιώματα των γυναικών. Παρά το γεγονός ότι για πολλούς η κίνηση αυτή θεωρήθηκε οξύμωρη και πως προσβάλλει τον σκοπό της επιτροπής, αφού η Σαουδική Αραβία δεν ακολουθεί τα πρότυπα που αυτή προβάλλει, δόθηκε μια πολύ καλή ευκαιρία στη χώρα να αρχίσει να αναθεωρεί κάποιες από τις αρχές τις σχετικά με το γυναικείο φύλο. Η Έκθεση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (Gap)το 2016 είχε αναδείξει πώς η Σαουδική Αραβία έρχεται 141^η από τις 144 χώρες σε θέματα ισότητας φύλου και κατέστησε κρίσιμη τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας στη κοινωνία. Είναι γεγονός πως τα δικαιώματα των γυναικών στη Σαουδική Αραβία εξακολουθούν να είναι αρκετά περιορισμένα συγκριτικά με τα δικαιώματα των γυναικών σε γειτονικές της χώρες, όμως οι τελευταίες εξελίξεις αποδεικνύουν πως η χώρα είναι έτοιμη να θέσει ως προτεραιότητα τα γυναικεία δικαιώματα.

Ως απόδειξη ότι ο εκσυγχρονισμός και η πρόοδος είναι πλέον προτεραιότητες της Σαουδικής Αραβίας θα μπορούσε να θεωρηθεί,  ακόμα και η πρωτότυπη απόφαση της να χορηγήσει υπηκοότητα σε ένα ανθρωποειδές ρομπότ γυναικείου φύλου μπορεί να αποτελέσει απόδειξη ότι ο εκσυγχρονισμός είναι η πλέον προτεραιότητα της χώρας. Η Σαουδική Αραβία είναι μάλιστα, η πρώτη χώρα που προέβη σε μια τέτοια κίνηση. Η «Σοφία», όπως ονομάζεται το ρομπότ, έχει σαουδαραβική ιθαγένεια πλέον και όλη η χώρα με μεγάλη χαρά την υποδέχτηκε και άκουσε την δημόσια ομιλία της σε μια εκδήλωση στο Ριάντ. Έτσι θα έλεγε κανείς πως η κυβέρνηση είτε με έμμεσους είτε με άμεσους τρόπους αναγνωρίζει πώς οι γυναίκες έχουν δικαιώματα, τα οποία οφείλει να αρχίσει να σέβεται. Ξεκινώντας, από κάτι απλό και αρκετά ρηξικέλευθο μπορεί να φτάσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα και η γυναίκα να αποκτήσει φωνή όπως ακριβώς συνέβη με τη «Σοφία».[4] Βέβαια, στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί πως πολλές γυναίκες διατηρούν έως σήμερα μια συντηρητική στάση, πιστεύοντας οι ίδιες πως οι παραδοσιακοί ρόλοι θα πρέπει να μείνουν ως έχει, και τάσσονται υπέρ του περιορισμού του φύλου τους, αιτιολογώντας πως κατά αυτόν τον τρόπο η Σαουδική Αραβία παραμένει ένα ιδανικό ισλαμικό έθνος και δεν απειλείται από τις δυτικές αξίες.

Προς όφελος τους, ο νυν Βασιλιάς δεν ενστερνίζεται τις παραπάνω απόψεις και επιδιώκει να εκσυγχρονίσει την χώρα του και μαζί με αυτήν και την κοινωνική θέση που κατέχει η γυναίκα στο πλαίσιο της.[5] Έτσι, οι προσπάθειες που καταβάλλονται για στροφή της χώρας στον μετριοπαθή ισλαμισμό είναι αξιοσημείωτες και θέτουν υψηλά τον πήχη για μια κοινωνία που σύντομα θα αναγνωρίζει την γυναίκα όχι σαν σκιά του άντρα η κηδεμόνα της αλλά ως γυναίκα, εργαζόμενη, μητέρα, άνθρωπο.

---

[1] Begum, R. (2017). The Brave Female Activists Who Fought to Lift Saudi Arabia’s Driving Ban. Human Rights Watch Διαθέσιμο σε: https://www.hrw.org/news/2017/09/29/brave-female-activists-who-fought-lift-saudi-arabias-driving-ban  [Ημερομηνία πρόσβασης: 25/11/ 2017].

[2] Human Rights Watch. (2017). Saudi Arabia: ‘Unofficial’ Guardianship Rules Banned. Διαθέσιμο σε: https://www.hrw.org/news/2017/05/09/saudi-arabia-unofficial-guardianship-rules-banned  [Ημερομηνία πρόσβασης: 25/11/2017].

[3] Tarabay, J. (2017). Διαθέσιμο σε: http://dition.cnn.com/2017/09/27/middleeast/saudi-women-still-cant-do-this/index.html  [Ημερομηνία πρόσβασης: 25/11/2017].

 

[4] CNN.gr. (2017). Η Σοφία το ρομπότ πήρε υπηκοότητα από τη Σαουδική Αραβία (vid).Διαθέσιμο σε: http://www.cnn.gr/tech/story/103290/h-sofia-to-rompot-pire-ypikootita-apo-ti-saoydiki-aravia-vid

 [Ημερομηνία πρόσβασης: 13/12/2017].

[5] Griffin, A. (2017). Saudi Arabia becomes first country to make a robot into a citizen. The Independent. Διαθέσιμο σε: http://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/saudi-arabia-robot-sophia-citizenship-android-riyadh-citizen-passport-future-a8021601.html  [Ημερομηνία πρόσβασης: 13/12/2017].

Διάβασε με