της Καπαντζάκη Ρωξάνης
«Γι’ αυτό, οι άριστοι στην τέχνη του πολέμου
υποτάσσουν το στρατό του εχθρού χωρίς μάχη. Καταλαμβάνουν τις πόλεις του χωρίς
να του επιτεθούν και καταλύουν το κράτος του χωρίς μακροχρόνιες επιχειρήσεις.»[1]
Τα
λόγια του Σουν Τζου αντικατοπτρίζουν τον λόγο χρήσης του υβριδικού πολέμου ως
μέσο καταφυγής ενός κράτους όταν θέλει να χρησιμοποιήσει τεχνικές πολέμου που
δεν αποτελούνται από αμιγώς συμβατικά μέσα. Ο υβριδικός πόλεμος είθισται να
ορίζεται ως το είδος αυτό του πολέμου που συνδυάζει τόσο συμβατικές
στρατιωτικές επιχειρήσεις όσο και μη συμβατικές τακτικές πολέμου.[2]
Χρησιμοποιούνται
διάφορες μέθοδοι αποσυντονισμού του εχθρού όπως η «προπαγάνδα, η παραπληροφόρηση, η άσκηση πολιτικής πίεσης και η έμμεση ή
άμεση υποστήριξη σε εξτρεμιστικούς πολιτικούς σχηματισμούς».[3]
Αξίζει δε, να σημειωθεί ότι ο επιτιθέμενος δύναται να προβεί σε χειραγώγηση ή
εκμετάλλευση τοπικών, εθνικών και εθνικιστικών προστριβών που υφίστανται
ανάμεσα στα μέλη του κράτους-στόχου. Ήτοι, η τεχνολογία δεν αποτελεί την
αποκλειστική διάσταση του υβριδικού πολέμου, αλλά ο ελλοχεύων αλυτρωτισμός και
η έννοια της ταυτότητας είναι στοιχεία που μπορεί να εκμεταλλευτεί ο
επιτιθέμενος ούτως ώστε να ξεσπάσει ένταση.[4]
Μάλιστα, παρατηρείται τα τελευταία χρόνια, ιδίως μετά την κρίση στην Κριμαία το
2014, μια ρήξη στις σχέσεις μεταξύ δυτικών δυνάμεων όπως της ΕΕ και της
Αμερικής έναντι της Ρωσίας, με τη Ρωσία να κατηγορείται ότι κάνει χρήση
υβριδικών μεθόδων πολέμου με απώτερο σκοπό να υπονομεύσει το ΝΑΤΟ.[5]
Επιπλέον, η Ρωσία φέρεται να συσχετίζεται με την άνοδο της ακροδεξιάς και του
εθνικισμού στην Ευρώπη επηρεάζοντας εκλογικά αποτελέσματα σε διάφορες
ευρωπαϊκές χώρες.[6]
Κατά πόσο όμως αυτές οι κατηγορίες ευσταθούν;
Πριν
αναλυθεί το αντικείμενο που πραγματεύεται το εν λόγω άρθρο, πρέπει να γίνουν
σαφή ορισμένα πράγματα. Στις μέρες μας υπάρχει μια πληθώρα πληροφοριών που
προσφέρεται απλόχερα στο ευρύ κοινό εμπλουτίζοντας τις γνώσεις του και
βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής του. Κάθε πληροφορία ενδέχεται να διαδραματίζει
μέγιστο ρόλο στη λήψη αποφάσεων του εκάστοτε αποδέκτη και εν τέλει σχηματίζει
μια δυναμική που δύναται να καθορίσει πολιτικές κρατών. Τουτέστιν, καθίσταται
κατανοητό ότι αυτός που ελέγχει την πληροφορία ελέγχει και τις δυναμικές που
αναπτύσσονται στο εσωτερικό των κρατών. Ειδικά σε περίπτωση που γίνεται
εκουσίως παραπληροφόρηση ούτως ώστε να καθοδηγήσει το υπό επίθεση κράτος σε μια
συγκεκριμένη κατεύθυνση, μπορούμε να καταλάβουμε τη σημασία του πληροφοριακού
πολέμου, μιας μορφής υβριδικού πολέμου με την οποία θα ασχοληθούμε σε αυτό το
άρθρο.
Τα
τελευταία χρόνια η Ρωσία επηρεάζεται από το λεγόμενο «Δόγμα Γκερασίμωφ». Αυτό
αναφέρεται στον πόλεμο νέας γενιάς και στη δημιουργία μιας γκρίζας ζώνης μεταξύ
ειρήνης και πολέμου. Πλέον οι στρατιωτικές επιχειρήσεις δεν είναι οι μόνες που
λαμβάνονται υπόψη αλλά οι πολιτικές, ανθρωπιστικές και επικοινωνιακές
επιχειρήσεις παίζουν σημαντικό ρόλο. Οι μη συμβατικές πολεμικές επιχειρήσεις
αποσκοπούν στην «επίτευξη των στρατηγικών
και γεωπολιτικών αποτελεσμάτων με την χρήση ενός ευρέος φάσματος μη
στρατιωτικών μεθόδων και μέσων, όπως είναι η επίσημη και ανεπίσημη διπλωματία,
η οικονομική πίεση, η πρόκληση αισθημάτων συμπάθειας του τοπικού πληθυσμού κ.ά.».[7]
Ουσιαστικά, το δόγμα αυτό έγκειται στην ιδιαίτερη βαρύτητα που αποκτούν τα μη
στρατιωτικά μέσα στην αποσταθεροποίηση ενός στόχου υπερβαίνοντας τη σημασία των
συμβατικών στρατιωτικών ικανοτήτων.[8] Η
νέα πολεμική στρατηγική της Ρωσίας συμπεριλαμβάνει τεχνικές διπλωματίας,
κατασκοπίας, μέσων μαζικής ενημέρωσης κ.ά. για την επίτευξη του στόχου της. Ο
ασύμμετρος και μη γραμμικός πόλεμος αποσκοπεί στη δημιουργία ενός τέτοιου
κοινωνικοπολιτικού περιβάλλοντος που θα συμβάλλει στην καταστροφή των
οικονομικών και πολιτικών δομών του εχθρού. Σε αυτή την προσπάθεια οι
επιχειρήσεις πληροφορίας διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο.[9]
Όσον
αφορά τη χρήση της πληροφορίας από τη Ρωσία αυτό που είναι υψίστης σημασίας
είναι ότι η πληροφορία έχει μέγιστη αξία και ο στόχος είναι ο έλεγχός της
ανεξαρτήτως του μέσου που διαδίδεται. Ήτοι, ο κυβερνοχώρος είναι απλά ένας
τρόπος να επιτευχθεί αυτό συμπληρωματικά με τον έντυπο τύπο ή με την επιρροή
στη συνείδηση του ατόμου ή της μάζας. Έτσι, τα διαθέσιμα μέσα που υπάρχουν για
τον έλεγχο της πληροφορίας μπορεί να ποικίλλουν από τις ψευδείς ειδήσεις που
διαδίδουν εσφαλμένες πληροφορίες, επίσημες κυβερνητικές ανακοινώσεις,
δυσφημιστικά βίντεο στο YouTube έως μηνύματα στο κινητό ή ακόμη και μια
απλή συνομιλία με κάποιο άτομο στον δρόμο.[10]
Ο
Jack Reed Γερουσιαστής του Rhode
Island, αναφέρει ότι η Ρωσία χρησιμοποιεί
διάφορες μεθόδους υβριδικού πολέμου, όπως ο κυβερνοπόλεμος, η προπαγάνδα, η
χειραγώγηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και η κακόβουλη προσπάθεια επιρροής
που μπορεί να αναπτυχθεί μέσω της πολιτικής, νομικής ή οικονομικής οδού.
Προσθέτει δε, ότι μέρος του πολέμου είναι και η άρνηση των Ρώσων να αποδεχτούν
την εμπλοκή τους. Αυτές οι τακτικές χρησιμοποιούνται ως ένα βαθμό ούτως ώστε να
μην προκαλέσουν την αντίδραση της Δύσης με συμβατικά στρατιωτικά μέσα.[11]
Με αυτές τις πληροφορίες η Ρωσία μπορεί να μην θέλει καν να προβάλει εαυτόν ως
πρότυπο μίμησης ούτε επιδιώκει να πείσει τους άλλους. Αντιθέτως αποσκοπεί στην
υπονόμευση της αλήθειας δημιουργώντας αμφιβολίες ως προς την πιθανότητα να
ισχύει, δημιουργώντας αποσταθεροποίηση και αποδυνάμωση στην κοινωνία του
κράτους στόχου.[12]
Επιπλέον,
προσθέτει ότι η Ρωσία μπορεί να προβεί ακόμη και σε δολοφονίες πολιτικών
προσώπων, σε βιαιοπραγίες με πολιτικό κίνητρο ή στον εκφοβισμό, τακτικές που
ονομάζονται ως «αθέμιτα μέτρα δράσης»
(dirty active measures).[13]
Άτομα τα οποία κρίνονται ως εχθροί της Ρωσίας βάλλοντας τους στρατηγικούς
στόχους του Κρεμλίνου, μπορεί να υφίστανται συνέπειες όπως θάνατος,
τραυματισμός, απειλές ή φυλάκιση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την πρόκληση χάους,
φόβου αλλά και τη δημιουργία κλίματος αστάθειας λειτουργώντας αποτρεπτικά για
εν δυνάμει εχθρούς της Ρωσίας. Σύμφωνα πάντα με τον Γερουσιαστή ο Πούτιν
επιδιώκει να κρατηθεί στην εξουσία και να ανακτήσει την ισχύ της Ρωσίας στα
επίπεδα προ του Ψυχρού Πολέμου, αλλά επειδή γνωρίζει πως τα συμβατικά μέσα δεν
θα τον βοηθήσουν να επικρατήσει της Αμερικής καταφεύγει στον υβριδικό πόλεμο.
Με αυτόν τον τρόπο, στοχεύει να αποδυναμώσει τους δημοκρατικούς θεσμούς και να
δημιουργήσει μια ρήξη στις σχέσεις της Αμερικής με τους συμμάχους της.[14]
Τα
μέτρα δράσης (active measures) που αναφέρονται
στην παραπληροφόρηση εμπεριέχουν ένα ιδιαίτερα προσεγμένο αλλά μη αληθές μήνυμα
το οποίο εισάγεται στο σύστημα πληροφοριών του εχθρού ούτως ώστε να
παραπλανήσει τόσο τα στελέχη των κέντρων λήψης αποφάσεων όσο και το ευρύ κοινό.[15]
Ανάμεσα στα εργαλεία παραπλάνησης που χρησιμοποιεί η Ρωσία ως μέσα υβριδικού
πολέμου είναι ο ηλεκτρονικός πόλεμος, οι ψυχολογικές επιχειρήσεις αλλά και η
διάχυση προπαγάνδας μέσω των διάφορων μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ωστόσο, πέραν
τούτων, υπάρχουν και άλλες τεχνικές όπως ο αποκαλούμενος Kremlin Troll Army ο οποίος αποσκοπεί στην πρόκληση φόβου και
διχόνοιας, την επιρροή πεποιθήσεων και συμπεριφορών, τη δυσφήμιση και την
εξάλειψη εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση. Ως επί το πλείστον, οι σελίδες των μέσων
δικτύωσης γεμίζουν με σχόλια των οποίων η προέλευση κρίνεται αμφίβολη γιατί δεν
είναι σίγουρο αν ανήκει σε τρολ ή όχι.[16]
Θεωρείται ότι η Ρωσία επηρεάζοντας το ευρύ κοινό στη Δύση με την αγορά Δυτικών
μέσων μαζικής ενημέρωσης, τη δυσφήμιση, τα αμφιλεγόμενα μηνύματα, χρησιμοποιεί
τις δημόσιες αντιδράσεις ως μοχλό πίεσης ούτως ώστε να επηρεάσει πολιτικά την
κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας στόχου.[17]
Στη
Γαλλία έχει δοθεί το πράσινο φως για τη διερεύνηση ενδεχόμενης ρωσικής ανάμιξης
στις διαδηλώσεις των κίτρινων γιλέκων σύμφωνα με την οποία περίπου 600
λογαριασμοί στο Twitter που είναι γνωστοί για την προώθηση των
ρωσικών απόψεων έχουν χρησιμοποιήσει ως hashtag το #giletsjaunes για να προσελκύσουν αναγνώστες.[18] Η
Ρωσία κατηγορείται όμως και για την ανάμιξή της στις εκλογικές διαδικασίες σε
διάφορες χώρες συντελώντας στην άνοδο του Κόμματος Ανεξαρτησίας του Ηνωμένου
Βασιλείου (UKIP), του Εθνικού Μετώπου (FN)
στη Γαλλία και του κόμματος Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD)
στη Γερμανία.[19]
Μάλιστα, στη Γερμανία υπήρξαν αναφορές για συσχετισμό της Ρωσίας με τις
διαδηλώσεις μαθητών για την προστασία του περιβάλλοντος με την ίδια την
Γερμανίδα Καγκελάριο να αναρωτιέται κατά πόσο αυτές οι διαδηλώσεις διεξάγονται
άνευ επιρροής εξωτερικού παράγοντα. Άφησε μάλιστα υπόνοιες για χρήση υβριδικού
πολέμου από τη Ρωσία σε όλη την Ευρώπη κάνοντας λόγο για τη δυσκολία εντοπισμού
αυτού του είδους πολέμου στο Διαδίκτυο.[20]
Οι
διαδηλώσεις για το κλίμα όμως δεν είναι το μόνο πράγμα για το οποίο
κατηγορείται η Ρωσία στη Γερμανία. Από το 2015 το AfD
κερδίζει έδαφος στη ρωσική κοινότητα της Γερμανίας. Στη Γερμανία εκτιμάται ότι
διαμένουν περίπου 1,5 εκ. επαναπατριζόμενοι Ρώσοι, ήτοι Γερμανοί που λόγω του
Β’ Παγκοσμίου Πολέμου κατέφυγαν στη Σοβιετική Ένωση και επέστρεψαν στη Γερμανία
τέλη της δεκαετίας του 1980. Στις 24 Ιανουαρίου του 2016, διαδόθηκε μια ιστορία
ενός δεκατριάχρονου κοριτσιού, της Lisa, από τη
Ρωσο-γερμανική κοινότητα που ισχυρίστηκε ότι είχε κακοποιηθεί από τρεις Άραβες.
Σύντομα, η ιστορία αποκαλύφθηκε ότι ήταν φτιαχτή αλλά Ρώσοι διπλωμάτες επέμεναν
να κατηγορούν τη Γερμανία για συγκάλυψη. Οι ψευδείς ειδήσεις και δηλώσεις
στήριξης για το AfD πυροδότησαν αντιδράσεις της Ρωσικής
κοινότητας στη Γερμανία εναντίον της Μέρκελ.[21]
Η
γερμανική κυβέρνηση διακρίνοντας διασυνδέσεις των ρωσικών με τα ξένα μέσα
μαζικής ενημέρωσης διέταξε διερεύνηση της υπόθεσης για πιθανή χρήση μέσων
χειραγώγησης της Γερμανικής κοινής γνώμης από τη Ρωσία. H
Γερμανία βρέθηκε στο στόχαστρο των μεθόδων παραπληροφόρησης της Ρωσίας εξαιτίας
του κεντρικού ρόλου που έπαιξε στην κρίση της Ουκρανίας, της θέσης της
Γερμανίδας Καγκελαρίου σχετικά με τις κυρώσεις που επιβλήθηκαν κατά της Ρωσίας
και της ηγετικής θέσης που κατέχει η Γερμανία στην Ευρώπη. Η Ρωσία έχει
επηρεάσει τη στάση της Γερμανίας έναντι της ρωσικής πολιτικής στην Ευρώπη, με
τη γερμανική ελίτ να συμμετέχει ενεργά σε αυτό. Η ρωσική επιρροή στη Γερμανία
εξαπλώνεται με τα ρωσικά μέσα μαζικής ενημέρωσης όπως το RT
και το Sputnik, με διασυνδέσεις με λαϊκιστικά κόμματα
τόσο της δεξιάς όσο και της αριστεράς και με τέως πολιτικούς και ινστιτούτα που
δύνανται να επηρεάσουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων στη Γερμανία υπέρ της
Ρωσίας όσον αφορά στο θέμα των κυρώσεων.[22]
Ιδίως
το κανάλι RT Deutsch χρησιμοποιείται
για να αναδείξει τη χειραγώγηση που ενέχεται στον Γερμανικό δημόσιο λόγο,
προβάλλοντας διαδηλώσεις του αντιμουσουλμανικού κινήματος PEGIDA
και δίνοντας βήμα στο δεξιό λαϊκιστικό κόμμα AfD ή στο
αριστερό λαϊκιστικό κόμμα Die Linke
τα οποία τάσσονται υπέρ της άρσης των κυρώσεων εναντίον της Ρωσίας λόγω της
Ουκρανίας. Επιπλέον, το Φόρουμ Γερμανίας-Ρωσίας θεωρείται βασικός φορέας
ανάπτυξης ενός δικτύου φίλα προσκείμενο προς τη Ρωσία. Σε αυτό συμμετέχουν
δημοσιογράφοι, ειδικοί και πολιτικοί που θεωρείται ότι διασπείρουν την
παραπληροφόρηση της Ρωσίας με την εμφάνισή τους στα πιο δημοφιλή μέσα μαζικής ενημέρωσης
και έχουν μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης.[23]
Επιπρόσθετα,
εκφέρεται η άποψη ότι ο Πούτιν έχει επηρεάσει γενικά τον δεξιό λαϊκισμό όπως
αυτός εκφράζεται στους οπαδούς του UKIP ή στην
Πολωνία όπου υπό την ηγεσία του Jaroslaw Kacznunski
χρησιμοποιήθηκε προπαγάνδα και εφαρμόστηκε αμφιλεγόμενη πολιτική στο
μεταναστευτικό επιφέροντας ρήξη με το κράτος δικαίου της ΕΕ. Υπάρχουν οι
εικασίες ότι αυτό το κλίμα που επικρατεί στην Ευρώπη είναι προϊόν ενεργειών του
Πούτιν, καθώς μετά τις επαναστάσεις σε Γεωργία και Ουκρανία με αίτημα τη
δημοκρατία υπάρχει ο φόβος διάδοσης παρόμοιων αιτημάτων και στο εσωτερικό της
Ρωσίας. Έτσι, η πεποίθηση των Ευρωπαίων ότι υπάρχει ρωσική παρέμβαση στο
Ιταλικό δημοψήφισμα για το Σύνταγμα, στις εκλογές στην Ολλανδία, τη
χρηματοδότηση του Εθνικού Μετώπου στη Γαλλία και στις γερμανικές εκλογές του
2017 είναι όλα τμήμα του σχεδίου της Ρωσίας να αποσταθεροποιήσει το Ευρωπαϊκό
όραμα και να αποδυναμώσει δεκαετίες συγκρότησης μιας δημοκρατικής και ειρηνικής
Ευρώπης.[24]
Παρόλα αυτά, δεν είναι γνωστό το πόσο δυνατές είναι οι σχέσεις μεταξύ της
ακροδεξιάς και της Ρωσίας, και κατά τα φαινόμενα πόρρω απέχει από το να
χαρακτηριστούν αυτά τα κόμματα ως «Δούρειοι Ίπποι» της Ρωσίας.[25]
Όσον
αφορά τις αμερικανικές εκλογές η Ρωσία κατηγορήθηκε ότι διέρρευσε e-mails
της Hillary Clinton στο WikiLeaks,
χωρίς ωστόσο να υπάρχουν αποδείξεις γι’αυτό. Ωστόσο, σε αποχαρακτηρισμένα
έγγραφα του FBI ο Πούτιν φέρεται να έχει προσωπικά
διατάξει εκστρατεία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προκειμένου να
αποδιοργανωθούν οι αμερικανικές προεδρικές εκλογές, ενώ φαινόταν καθαρά η
προτίμησή του υπέρ του Donald Trump. Στις κατηγορίες
που απαγγέλθηκαν αναφερόταν ότι η Μόσχα είχε κλέψει Αμερικανικές ταυτότητες,
δημιούργησε ψεύτικους λογαριασμούς στο Facebook και σε
παρεμφερή μέσα, ούτως ώστε να διαδώσει εσφαλμένες και εμπρηστικές ανακοινώσεις
σε αναρίθμητες δημοσιεύσεις. Επρόκειτο για ψεύτικους λογαριασμούς ή αλλιώς τρολ
που χρηματοδοτούνταν από τον Yevgeny Prigozhin
άνθρωπο του Πούτιν.[26]
Πρόσφατα, ωστόσο, ο Υπουργός Δικαιοσύνης των ΗΠΑ, William
Barr, υποστήριξε ότι οι έρευνες του ειδικού
εισαγγελέα για ενδεχόμενη ρωσική ανάμιξη στις αμερικανικές εκλογές του 2016
καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχουν ενδείξεις συνεργασίας της
προεκλογικής ομάδας του Τραμπ με τη Ρωσία.[27]
Αυτό, πάραυτα, δεν αποκλείει το
ενδεχόμενο προσπάθειας από ρωσικούς οργανισμούς όπως η Internet
Research Agency να προβεί
σε μεθόδους παραπληροφόρησης με απώτερο στόχο την επίδραση στις αμερικανικές εκλογές
ούτε απορρίπτει την πιθανότητα χακαρίσματος ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της
Κλίντον.[28]
Εν
κατακλείδι, σε όλες αυτές τις κατηγορίες της Δύσης για τον πόλεμο που έχει
εξαπολύσει η Ρωσία κατά της Ευρώπης μέσω του Διαδικτύου αλλά και τεχνικών όπως
η δημιουργία ψεύτικων λογαριασμών που μεταδίδουν ψευδείς ειδήσεις και η επιρροή
πολιτικών προσώπων που πρωταγωνιστούν σε δημοφιλή μέσα μαζικής ενημέρωσης της
Δύσης δεν συμπεριλαμβάνονται αποδείξεις ότι υπάρχει πασιφανής ρωσική ανάμιξη.
Τόσο η Δύση όσο και η Ρωσία έχουν τη δική τους ατζέντα. Ήτοι, η μεν Δύση μπορεί
να κατασκευάζει έναν εχθρό έναντι του οποίου τα ευρωπαϊκά κράτη οφείλουν να
συσπειρωθούν και να ενωθούν για να λειτουργήσει το κοινό ευρωπαϊκό όραμα, η δε
Ρωσία να εκμεταλλεύεται τις ρωγμές που έχει υποστεί το ευρωπαϊκό οικοδόμημα
μέσω του μεταναστευτικού, της ξενοφοβίας αλλά και της οικονομικής κρίσης που
υπάρχει διάχυτη σε αρκετά κράτη της Ευρώπης. Τι σημαίνει αυτό; Ότι όσο υπάρχει
κενό κοινού οράματος στην Ευρώπη που δεν καλύπτεται από συγκροτημένες προσπάθειες
αξιών που να βρίσκουν απήχηση στους ευρωπαϊκούς λαούς, τόσο η Ευρώπη θα
βρίσκεται ευάλωτη σε ενδεχόμενες τακτικές υβριδικού πολέμου που θα βρίσκουν
συμμάχους συναφή ιδεολογικά κόμματα στον δυτικό κόσμο. Τουτέστιν, η Ρωσία
ενδεχομένως κατηγορείται ότι επιτείνει ένα πρόβλημα το οποίο ήδη υπάρχει,
δηλαδή η στροφή προς το λαϊκισμό και τα ακροδεξιά κόμματα, αλλά δεν αποτελεί τη
γενεσιουργό του αιτία.
[1] Σουν
Τζου, Η τέχνη του πολέμου, Παπασωτηρίου, Αθήνα 2013, σ. 113.
[2] O. Manea, “Hybrid Warfare as a
Strategy”, 6 Feb 2016, online at: https://www.defencematters.org/news/hybrid-warfare-strategy/752/, (accessed 02/04/2019).
[3] CNN Greece, «Υβριδικός Πόλεμος»,
29 Μαρ 2016, online at: https://www.cnn.gr/news/politiki/story/26822/yvridikos-polemos, (accessed 02/04/2019).
[4] Supranote 2.
[5] Press TV, “Russian ‘hybrid
warfare’ targeting German troops in NATO: Merkel”, 15 Sep 2018, online at: https://www.presstv.com/Detail/2018/09/15/574180/Germany-NATO-hybrid-warfare, (accessed 02/04/2019).
[6] M. Rutowski, “A Threat to
Democracy: Russia and the Rise of European Populism”, 8 Mar 2018, online at: https://medium.com/theciao/a-threat-to-democracy-russia-and-the-rise-of-european-populism-614765016087, (accessed 02/04/2019).
[7] Δ. Β. Τριανταφυλλίδης, «Το Δόγμα
Γκερασίμοφ», 6 Ιαν 2018, online at: https://geoparatirisy.com/2018/01/06/%CF%84%CE%BF-%CE%B4%CF%8C%CE%B3%CE%BC%CE%B1-%CE%B3%CE%BA%CE%B5%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%BC%CE%BF%CF%86/, (accessed 02/04/2019).
[8] S. Samadashvili, “Muzzling the
Bear: Strategic Defence for Russia’s Undeclared Information War on Europe”,
2015, online at: https://www.martenscentre.eu/sites/default/files/publication-files/information-warfare-europe-defence-russia_0.pdf, p 17, (accessed 02/04/2019).
[9] Supranote 8.
[10] K. Giles, “The Next Phase of
Russian Information Warfare”, 20 May 2016, online at: https://www.stratcomcoe.org/next-phase-russian-information-warfare-keir-giles, p. 6, (accessed 02/04/2019).
[11] J. Reed, “Floor Statement on
Russian Hybrid Warfare: Dirty Active Measures”, 10 Oct 2018, online at: https://www.reed.senate.gov/news/speeches/floor-statement-on-russian-hybrid-warfare-dirty-active-measures, (accessed 02/04/2019).
[12] Supranote 10.
[13] Supranote 11.
[14] Ibid.
[15] M. Ajir and B. Vailliant, “Russian
Information Warfare: Implications for Deterrence Theory”, Fall 2018, online at:
https://www.airuniversity.af.edu/Portals/10/SSQ/documents/Volume-12_Issue-3/Ajir.pdf, p. 72, (accessed 02/04/2019).
[16] Ibid, p. 76.
[17] Supranote 8, p. 30.
[18] The Sydney Morning Herald,
“Russian links to ‘yellow vests’ protests to be probed”, 10 Dec 2018, online
at: https://www.smh.com.au/world/europe/everything-is-broken-paris-counts-the-cost-of-yellow-vest-protests-20181210-p50l77.html, (accessed 02/04/2019).
[19] Supranote 6.
[20] D. Keating, “What Does Merkel Know
About Russia And The Student Climate Protests That We Don’t?”, 24 Feb 2019,
online at: https://www.forbes.com/sites/davekeating/2019/02/24/what-does-merkel-know-about-russia-and-the-student-climate-protests-that-we-dont/#187565043241, (accessed 02/04/2019).
[21] Supranote 20.
[22] S. Meister, “NATO Review / The
“Lisa Case”: Germany as a target of Russian disinformation”, 2016, online at: https://www.nato.int/DOCU/review/2016/Also-in-2016/lisa-case-germany-target-russian-disinformation/EN/index.htm, (accessed 02/04/2019).
[25] Θ.
Ρούτσης, «Είναι η Ρωσία πίσω από την ακροδεξιά της Ευρώπης;», 22 Αυγ 2018, online at: https://foreign-politics.com/%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%B1-%CE%B1%CE%BA%CF%81%CE%BF%CE%B4%CE%B5%CE%BE%CE%B9%CE%B1/, (accessed 02/04/2019).
[26] W. Brangham, “Who was behind
Russia’s ‘information warfare’ campaign”, 25 Mar 2019, online at: https://www.pbs.org/newshour/show/who-was-behind-russias-information-warfare-campaign, (accessed 02/04/2019).
[27]
ΑΠΕ-ΜΠΕ, «Χρονολόγιο των ερευνών για τη ρωσική ανάμιξη στις αμερικανικές
προεδρικές εκλογές του 2016», 26 Μαρ 2019, online at: http://www.amna.gr/anarussia/article/346472/Chronologio-ton-ereunon-gia-ti-rosiki-anamixi-stis-amerikanikes-proedrikes-ekloges-tou-2016,
(02/04/2019).
[28] New York Times, “Read Attorney
General William Barr’s Summary of the Mueller Report”, 24 Mar 2019, online at: https://www.nytimes.com/interactive/2019/03/24/us/politics/barr-letter-mueller-report.html#g-page-2, (accessed 02/04/2019).
