Προσπάθεια των Βαλκανίων για απεξάρτηση από το φυσικό αέριο της Μόσχας

της Μαρίας-Ελένης Καλαμποκά

Στο πλαίσιο της Τριμερούς Συνάντησης της Ελλάδος, Βουλγαρίας και Ρουμανίας, που πραγματοποιήθηκε το Μάρτιο, το εν λόγω κείμενο έχει ως στόχο να καταγράψει και να αναλύσει τα ζητήματα που πραγματεύθηκαν τα συγκεκριμένα κράτη, κυρίως σε ενεργειακό και οικονομικό επίπεδο. Παράλληλα, στόχος είναι ο σχολιασμός περαιτέρω ζητημάτων, όπως είναι η εξάρτηση της Ευρώπης από ενεργειακές πηγές και δη του φυσικού αερίου και οι δυνατότητες του Διασυνδετήριου αγωγου IGB. Τέλος, θα δοθεί έμφαση στο κράτος της Ρουμανίας και κυρίως στους περιορισμούς που αυτό έχει δεχθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως προς τις εισαγωγές και την παραγωγή ενέργειας.

Συγκεκριμένα, η Τριμερής Συνάντηση των Υπουργών Εξωτερικών των τριών χωρών, η οποία έλαβε χώρα στις 12 Μαρτίου στο Βουκουρέστι, αποτέλεσε το τέταρτο βήμα συνεργασίας των Βαλκανικών κρατών με κύριο στόχο την περαιτέρω ανάπτυξη και ενίσχυση των δεσμών τους στον ενεργειακό και οικονομικό τομέα.[1] Πρόκειται για μία διπλωματική κίνηση της Ελλάδος, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει αναλάβει μία σειρά από πρωτοβουλίες συνεργασίας, προκειμένου να βελτιστοποιήσει την εικόνα του κράτους της και αποσκοπεί παράλληλα στην ανάπτυξη διαφόρων τομέων στο εσωτερικό της. Σε συμπλήρωση των ανωτέρων, η πρόταση αυτή έρχεται σε συνέχεια της τετραμερούς Συνόδου της Ελλάδος, Ρουμανίας, Βουλγαρίας και Σερβίας, καθώς και έπειτα από άλλες δύο τετραμερείς Συνόδους με αρχικούς συμμετέχοντες τις Ελλάδα, Κροατία, Βουλγαρία και Ρουμανία και έπειτα την Ελλάδα, Αλβανία, Βουλγαρία και πΓΔΜ.[2]

Απώτερος στόχος της εν λόγω συνάντησης καθίσταται η περαιτέρω ενίσχυση των ενεργειακών υποδομών των κρατών, κυρίως μέσα από βοηθητικούς τρόπους μεταφοράς των πρωτεγενών πηγών, όπως για παράδειγμα μέσα από τη δημιουργία αγωγών, καθώς και η αναφορά σε επιπλέον ζητήματα που αφορούν στα όμορα κράτη και τις μεταξύ τους σχέσεις.[3] Παράλληλα, τους δίνεται η δυνατότητα να διαβουλευτούν γύρω από θέματα ευρύτερα, που αφορούν τα ίδια αλλά και τους θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της οποίας είναι μέλη, με περισσότερη σημασία στην ανάδειξη νέων μεθόδων κάλυψης των ενεργειακών αναγκών που οδεύουν προς την αειφόρο ανάπτυξη.[4] Εν τέλει, σκοπός του ελληνικού κράτους είναι να ενισχύσει τις διμερείς του σχέσεις με τη Βουλγαρία και Ρουμανία αντίστοιχα, καθώς πρόκειται για κράτη-μέλη του Βορειοατλαντικού Συμφώνου και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ πρόκειται, παράλληλα, για χώρες που συμμερίζονται τις ίδιες απόψεις προς τους διεθνείς κανόνες στο σύστημα των κρατών.[5]

Εξάρτηση ΝΑ Ευρώπης από ρωσικό φυσικό αέριο

Δεδομένου ότι η Ευρώπη πλέον εισάγει μεγάλες ποσότητες φυσικού αερίου για να καλύψει τις ενεργειακές τις ανάγκες και δη εκ μέρους της Μόσχας, η περαιτέρω ανάλυση της εξάρτησης της ΝΑ Ευρώπης από το ρωσικό φυσικό αέριο καθίσταται αναγκαία. Για παράδειγμα, η εταιρεία Gazprom, ούσα από τις μεγαλύτερες στον κόσμο με αποθέματα φυσικού αερίου, πραγματοποίησε το υψηλότερο μέχρι τώρα ποσοστό μεταφοράς ενέργειας στην Ευρώπη (και στην Τουρκία) σε σύγκριση με το 2016.[6] Ειδικότερα χώρες όπως η Γερμανία και η Ιταλία εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό από την εισαγωγή ρωσικού φυσικού αερίου, καθώς οι αγωγοί διαμετακόμισης του τελευταίου καταλήγουν στα κράτη αυτά.[7] Παράλληλα, χώρες όπως η Ελλάδα, η Ουγγαρία και η Σλοβακία αγγίζουν ποσοστό εξάρτησης από τη Μόσχα γύρω στο 41-45%, ενώ κράτη που ανήκαν στο πρώην ανατολικό μπλόκ, φαίνεται να είναι πλήρως εξαρτημένες από το φυσικό αέριο της Ρωσίας.[8]

Ακόμη, η ΝΑ Ευρώπη φαίνεται να εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τις ενεργειακές πηγές της Ρωσίας, λόγω της ύπαρξης της ουκρανικής κρίσης. Μία ενδεχόμενη παύση των σχέσεων ΝΑ Ευρώπης και Μόσχας θα είχε ως αποτέλεσμα σοβαρές ζημιές στα κράτη που εισάγουν φυσικό αέριο, καθώς και οι εναλλακτικοί πάροχοι, όπως η Μέση Ανατολή και οι χώρες του Μαγκρέμπ χαρακτηρίζονται από ασταθές κλίμα και εσωτερικές διαταραχές.[9] Ακόμη, η ΝΑ Ευρώπη και η Ευρώπη εν γένει, εξαρτώνται από τη Ρωσία καθώς οι τιμές του άνθρακα σε σύγκριση με το φυσικό αέριο είναι ασύμφορες.[10] Τελικά, ο ευρωπαϊκός χώρος σε περίπτωση πάλι παύσης της μεταφοράς ενέργειας από το ρωσικό κράτος, δύναται να αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα και οικονομική επιβάρυνση, έχοντας ως δεδομένο ότι υπάρχει και άρνηση εκ μέρους των ΗΠΑ και του Κατάρ.[11]

Δυνατότητες αγωγού IGB

Ο Διασυνδετήριος αγωγός IGB (Interconnector Greece-Bulgaria) που θα καταλήγει στη Stara Zagora έχει ως απώτερο σκοπό να συνδέει τα δίκτυα φυσικού αερίου αμφότερων κρατών ενώ, επίσης περιλαμβάνει και τη «δυνατότητα αντίστροφης ροής», με μακροπρόθεσμο στόχο να συνδέεται με κάποιο τμήμα ρουμανικού αγωγού.[12] Πρόκειται για ένα έργο το οποίο όταν ολοκληρωθεί θα δύναται να μεταφέρει ικανοποιητικές ποσότητες φυσικού αερίου ετησίως, με προοπτική ανόδου των ποσοτήτων αυτών ανάλογα με πιθανά μελλοντικά έργα. Ειδικότερα όμως, ο IGB προμηθεύεται το φυσικό αέριο που μεταφέρει από την Κασπία προς τη Βουλγαρία[13] και μπορεί επίσης να συνδεθεί με τον TAP (Trans Adriatic Pipeline) με αποτέλεσμα να φτάνει σε κράτη όπως η Ελλάδα και η Ιταλία και εκεί να διοχετεύεται και στον υπόλοιπο ευρωπαϊκό χώρο.[14]

Ουσιαστικά, κυρίως η Βουλγαρία αλλά και η Ελλάδα βρίσκονται σε μία διηνεκή προσπάθεια να απεξαρτοποιηθούν από την εισαγωγή φυσικού αερίου της Μόσχας. Ο Διασυνδετήριος αγωγός, αποτελεί μία από αυτές τις προσπάθειες, καθώς θα προμηθεύει τη Βουλγαρία με αέριο, εν αντιθέσει με τη Gazprom που είναι μέχρι στιγμής ο βασικός εισαγωγέας στο κράτος σε βάση 90%.[15] Σε συνδυασμό μάλιστα με αγωγούς όπως ο TAP, ο East Med καθώς και ο τερματικός σταθμός υγροποιημένου φυσικού αερίου στην Αλεξανδρούπολη, το project «IGB» μπορεί να καταστήσει την Ελλάδα και τη Βουλγαρία ως δύο ενεργειακούς κόμβους που θα διοχετεύουν φυσικό αέριο στην ευρύτερη περιφέρεια. Γενικότερα, ο IGB χαρακτηρίζεται ως μια απόφαση μείζονος στρατηγικής και γεωπολιτικής σημασίας και αποσκοπεί στη διακοπή των εξαρτώμενων σχέσεων ανάμεσα στα βαλκανικά κράτη και τη Ρωσία, έπειτα από την ανάδειξη κρίσεων όπως η Ουκρανική.

Δομικά ζητήματα του ενεργειακού τομέα στη Ρουμανία

Ένα άλλο ζήτημα που πρέπει να εξετασθεί είναι τα δομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το ρουμανικό κράτος σε ενεργειακό επίπεδο, με αποτέλεσμα να καθιστά τη σύνδεση του με διεθνείς αγωγούς μεταφοράς αδύνατη. Η Ρουμανία κατέχει την τρίτη θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά την Ολλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο σε αποθέματα φυσικού αερίου.[16] Παρόλα αυτά, η μη δυνατότητα συνδεσιμότητας μεταξύ διασυνδετήριων αγωγών έχουν μειώσει την εξαγωγή του αερίου σε διεθνές επίπεδο, καθώς η Ρουμανία δεν έχει επεκταθεί στη δημιουργία αγωγών εξαγωγής δικού της αερίου, αλλά αντίθετα λειτουργεί μόνο ως αρωγός μεταφέροντας αέριο κυρίως από τη Ρωσία.[17] Για παράδειγμα, ο αγωγός Giurgiu-Ruse που βρίσκεται ανάμεσα στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, είναι υπεύθυνος για τη μεταφορά μικρών ποσοτήτων.[18] Τελικά, ανάμεσα στις πεπαλαιωμένες πρακτικές που χρησιμοποιεί το κράτος σχετικά με τις δομικές ενέργειες του, βρίσκεται και η έλλειψη της δυνατότητας «αντίστροφης ροής».[19]

Παράλληλα, σε αντίθεση με πολλά ευρωπαϊκά κράτη, ο τομέας της ενέργειας στη Ρουμανία έχει αφεθεί σε μεγάλο ποσοστό στο δημόσιο τομέα.[20] Η μη ιδιωτικοποίηση λοιπόν της ενέργειας, η οποία οφείλεται κυρίως σε πολιτικά ζητήματα, έχει οδηγήσει στην απουσία ξένων επενδύσεων στη χώρα με ελάχιστες εξαιρέσεις.[21] Ειδικότερα, σύμφωνα με τον επικεφαλής οικονομολόγο της ΕΤΑΑ, η ύπαρξη προβληματικών υποδομών που παρουσιάζει η Ρουμανία έχει ως αποτέλεσμα να φθίνουν και οι περαιτέρω εργασίες στο κράτος και άρα να μειώνονται και οι ευκαιρίες ευελιξίας στην περιφερειακή αγορά, που ίσως η πρώτη να παρουσίαζε.[22] Ουσιαστικά, ο εθνικός πλούτος ο οποίος κατανέμεται με ασύμφορο τρόπο στους διάφορους τομείς στη Ρουμανία, σε συνδυασμό με την πολιτική αστάθεια και πολλές φορές την υπεξαίρεση χρημάτων, οδηγούν στην ολοένα και περισσότερο δημιουργία προβλημάτων σε δομικό επίπεδο ή ακόμη και στη στασιμότητα αυτού.[23]

Απελευθέρωση αγοράς

Όπως προαναφέρθηκε, η Ρουμανία κατέχει την τρίτη θέση σε αποθέματα φυσικού αερίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση ωστόσο, οι ελλιπείς υποδομές του κράτους λόγω της μη ιδιωτικοποίησης του ενεργειακού τομέα δε διευκολύνουν την ανάπτυξη του τελευταίου. Για να καταστεί εξαγωγέας στην ευρύτερη περιφέρεια, η Ρουμανία πρέπει να προχωρήσει σε εσωτερικές και εξωτερικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες θα συμβαδίζουν με τη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τη δημιουργία μιας ενιαίας αγοράς.[24] Παρ’ όλα αυτά, ένα συμβάν έχει λειτουργήσει ανασταλτικά στην απελευθέρωση του φυσικού αερίου της Ρουμανίας. Ειδικότερα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε τον Ιούνιο του 2017 επίσημη έρευνα στη κρατική εταιρεία Transgaz της Ρουμανίας – φορέας μεταφοράς φυσικού αερίου- για το εάν λειτουργεί παρεμποδιστικά στην εξαγωγή του τελευταίου σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη.[25] Επί του παρόντος, «ο ρουμανικός φορέας εκμετάλλευσης κατηγορείται για μονοπώλιο στην αγορά φυσικού αερίου κατά παράβαση των κανόνων της ΕΕ».[26] Ανάμεσα σε αυτές τις κατηγορίες υπολογίζονται η υπεξαίρεση χρημάτων από διασυνδετήρια έργα και υποεπενδύσεις ή καθυστέρηση των σωστών ενεργειακών υποδομών.[27] Σύμφωνα μάλιστα με τον Ευρωπαίο Επίτροπο για τον Ανταγωνισμό, Margret Vestager, η ενιαία αγορά και το απελευθερωμένο εμπόριο ήταν ανέκαθεν στόχος του ευρωπαϊκού εγχειρήματος και το γεγονός ότι η Ρουμανία ίσως εμποδίζει το στόχο αυτό και λειτουργεί καταχρηστικά – παραβίαση του άρθρου 102 της ΣΛΕΕ – δημιουργεί πρόβλημα.[28] 

Σχιστολιθικό Αέριο – Κοιτάσματα Μαύρης Θάλασσας

Στην προσπάθεια της Ρουμανίας να απελευθερώσει τον ενεργειακό της τομέα, η χώρα προχωρεί στη ανεύρεση εναλλακτικών πηγών ενέργειας, όπως αυτή του σχιστολιθικού αερίου. Με πρώτη ηγεμονεύουσα δύναμη στην παραγωγή σχιστολιθικού αερίου τις ΗΠΑ, η Ρουμανία βρίσκεται σε πολύ καλό δρόμο δεδομένου ότι κατέχει πλεονασματικά αποθέματα που αγγίζουν το 1,4 δισεκατομμύρια κ.μ.[29] Η εν λόγω αναφορά σημαίνει πως μακροπρόθεσμα, εάν το ρουμανικό κράτος προχωρήσει σε επενδύσεις στον ενεργειακό τομέα και αναβαθμίσει τις υπάρχουσες υποδομές του, ίσως να μπορέσει να καταστεί περιφερειακός εξαγωγέας σχιστολιθικού αερίου και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, μειώνοντας σαφώς την εξάρτηση της πλειονότητας των κρατών αυτών από τη Ρωσία. Πέραν βέβαια της ενεργειακής ανεξαρτησίας της χώρας, θετικές εξελίξεις αποτελούν και  η «προβλεπόμενη αύξηση σημαντικών πόρων από φυσικό αέριο σχιστόλιθου», η «προβλεπόμενη αύξηση της εγχώριας κατανάλωσης» και οι «μεταβολές οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων».[30]

Προς επίρρωση του ίδιου στόχου, η Ρουμανία δύναται να εκμεταλλευθεί τα κοιτάσματα που βρίσκονται στη Μαύρη Θάλασσα, προκειμένου και η ίδια να καταστεί παραγωγός και εξαγωγέας ενεργειακών πηγών. Επί παραδείγματι, δύο μεγάλες εταιρείες, η OMV Petrom και η  ExxonMobil, ανακάλυψαν το 2012 ικανοποιητικές ποσότητες αερίου που αντιστοιχούσαν στο ρουμανικό τμήμα της Μαύρης Θάλασσας.[31] Επίσης, η ρωσική Lukoil έχει ανακαλύψει κοίτασμα φυσικού αερίου που εκτιμάται ξανά σε μεγάλες ποσότητες, ενώ και η Romgaz έχει βρει «ένα χερσαίο πεδίο» στο Caragele.[32]

Ανακεφαλαιώνοντας, η Τριμερής Συνάντηση της Ελλάδος, Βουλγαρίας και Ρουμανίας, με πρωτοβουλία του ελληνικού κράτους, συνοψίζει την προσπάθεια των Βαλκανίων να ακολουθήσουν μία νέα πολιτική χάραξη σε ενεργειακό επίπεδο. Οι δύο πρώτες χώρες ίσως να παρουσιάζουν μία παραπάνω πρόοδο σε συνοχή και υποδομές στην ενέργεια, ωστόσο και η Ρουμανία σταδιακά λειτουργεί με γνώμονα το συμφέρον της σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο μεταγενέστερα. Προσπάθειες όπως ο αγωγός IGB, η ιδιωτικοποίηση του ενεργειακού τομέα, καθώς και η εκμετάλλευση του σχιστολιθικού αερίου και των κοιτασμάτων στη Μαύρη Θάλασσα, αποτελούν κινήσεις του ρουμανικού κράτους προς τον εν λόγω στόχο και κινούν το ενδιαφέρον των υπόλοιπων κρατών για τη δημιουργία μιας ενεργειακής Ευρώπης. 

---

[1] «Τα Ενεργειακά στο Επίκεντρο της Σημερινής Τριμερούς Υπουργικής Συνάντησης Ελλάδας-Ρουμανίας-Βουλγαρίας», ENERGIA.gr, 12/03/2018, http://www.energia.gr/article.asp?art_id=125122, ημ.ανάκτησης 27/03/2018.

[2] «Τριμερής Ρουμανίας, Βουλγαρίας, Ελλάδας στο Βουκουρέστι», ΤΟ ΒΗΜΑ, 11/03/2018, http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=950342, ημ.ανάκτησης 22/03/2018.

[3] Supra note 1.

[4] «Τα Ενεργειακά στο Επίκεντρο της Σημερινής Τριμερούς Υπουργικής Συνάντησης Ελλάδας-Ρουμανίας-Βουλγαρίας», ENERGIA.gr, 12/03/2018, http://www.energia.gr/article.asp?art_id=125122, ημ.ανάκτησης 27/03/2018.

[5] Καρυώτης Κ., «Tριμερής συνάντηση Ελλάδας-Βουλγαρίας-Ρουμανίας στο Βουκουρέστι», ΕΡΤ, 12/03/2018, http://www.ert.gr/eidiseis/ellada/politiki/trimeris-synantisi-elladas-voylgarias-roymanias-sto-voykoyresti/,  21/03/2018.

[6] «ΕΕ: Ρεκόρ στις εισαγωγές φυσικού αερίου από τη Ρωσία», EURACTIV, 15/01/2018, https://www.euractiv.gr/section/energia/news/ee-rekor-stis-isagoges-fysikou-aeriou-apo-ti-rosia/, ημ.ανάκτησης 24/03/2018.

[7] «Μειώνονται τα αποθέματα φυσικού αερίου», insider.gr, 23/10/2017, http://www.insider.gr/epiheiriseis/energeia/64994/meionontai-ta-apothemata-fysikoy-aerioy, ημ.ανάκτησης 24/03/2018.

[8] «How long can Europe survive without Russian gas?», RT, 01/03/2018, https://www.rt.com/business/413375-russia-gas-europe-lng-dependence/, ημ.ανάκτησης 22/03/2018.

[9] Πρωτόπαπας Γ., «Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Ασφάλεια και Ευρωπαϊκή Αμυντική Ενωση το αντίδοτο στη ρωσική στρατηγική», VIA DIPLOMACY, 07/04/2015, http://www.viadiplomacy.gr/evropaiki-energiaki-asfalia-ke-evropaiki-amintiki-enosi-to-antidoto-sti-rosiki-stratigiki/, ημ.ανάκτησης 22/03/2018.

[10] Supra note 6.

[11] «Η Gazprom προειδοποιεί την Ευρώπη για έλλειψη φυσικού αερίου χωρίς αυξημένες ρωσικές εισαγωγές», World Energy News, 10/02/2018, http://worldenergynews.gr/index.php/διεθνή/item/18578-h-gazprom-proeidopoiei-thn-eyrwph-gia-elleipsh-fysikoy-aerioy-chwris-ayxhmenes-rwsikes-eisagwges, ημ.ανάκτησης 24/03/2018.

[12] «Διασυνδετήριος Αγωγός Ελλάδας - Βουλγαρίας (IGB)», ΔΕΠΑ, http://www.depa.gr/index3.php/content/article/002005005/179.html, ημ.ανάκτησης 24/03/2018.

[13] «Πως επηρεάζουν την Ελλάδα οι επενδύσεις στο φυσικό αέριο», insider.gr, 07/10/2016, http://www.insider.gr/epiheiriseis/energeia/24466/pos-epireazoyn-tin-ellada-oi-ependyseis-sto-fysiko-aerio, ημ.ανάκτησης 25/03/2018.

[14] «Βουλγαρία και Σερβία υπέγραψαν MoU για την κατασκευή αγωγού διασύνδεσης φυσικού αερίου», WORLD ENERGY NEWS, 9/01/2017, http://worldenergynews.gr/index.php/ροή-ειδήσεων/item/3153-βουλγαρία-και-σερβία-υπέγραψαν-mou-για-την-κατασκευή-αγωγού-διασύνδεσης-φυσικού-αερίου, ημ. ανάκτησης 01/04/2018.

[15] Harper J., «Bulgaria tries to loosen Russian grip with new gas pipeline deals», DW, 23/02/2018, http://www.dw.com/en/bulgaria-tries-to-loosen-russian-grip-with-new-gas-pipeline-deals/a-42695513, ημ.ανάκτησης 27/03/2018

[16] Visenescu R. & Bartelet, H., «How Romania can become a key player in the European gas market», energypost, 06/11/2017, http://energypost.eu/romania-key-player-gas-eu/, ημ.ανάκτησης 30/03/2018.

[17] Ibid.

[18] Visenescu R. & Bartelet, H., «How Romania can become a key player in the European gas market», energypost, 06/11/2017, http://energypost.eu/romania-key-player-gas-eu/, ημ.ανάκτησης 30/03/2018.

[19] Ibid.

[20] Shadow Government Intel., «Why Romania Can’t Privatize Its Energy Sector», OIL PRICE, 18/05/2017, https://oilprice.com/Energy/Energy-General/Why-Romania-Cant-Privatize-Its-Energy-Sector.html, ημ.ανάκτησης 29/03/2018.

[21] Ibid.

[22] «Romania’s Infrastructure Development Is Slow», EMERGING EUROPE, 08/07/2017, http://emerging-europe.com/in-brief/romanias-infrastructure-development-is-slow, ημ.ανάκτησης 29/03/2018.

[23] «Future challenges for Romania's energy industry», THE DIPLOMAT, 20/06/2017, http://www.thediplomat.ro/articol.php?id=7900, ημ.ανάκτησης 29/3/2018

[24] Visenescu R. & Bartelet, H., «How Romania can become a key player in the European gas market», energypost, 06/11/2017, http://energypost.eu/romania-key-player-gas-eu/, ημ.ανάκτησης 30/03/2018.

[25] «The European Commission opened an antitrust case against the Romanian gas operator Transgaz», Front News, 01/06/2017, https://frontnews.eu/news/en/2490/The-European-Commission-opened-an-antitrust-case-against-the-Romanian-gas-operator-Transgaz, ημ.ανάκτησης 30/03/2018.

[26] Ibid.

[27] «Gas Regulation», Getting The Deal Through, 03/2018, https://gettingthedealthrough.com/area/15/jurisdiction/10/gas-regulation-2017-european-union/, ημ.ανάκτησης 30/03/2018.

[28] Supra note 25.

[29] Papatulica Mariana (2014). Arguments Pro and Against Shale Gas Exploitation Worldwide and in Romania, Procedia Economics and Finance, διαθέσιμο στο https://ac.els-cdn.com/S2212567114001245/1-s2.0-S2212567114001245-main.pdf?_tid=91cc6913-03a6-4b27-b903-b22f8ecff7c1&acdnat=1522432792_89502a766f8ba24edffb341f6ffc1c12, σελ 529-534

[30] Supra note 29.

[31] Visenescu R. & Bartelet, H., «How Romania can become a key player in the European gas market», energypost, 06/11/2017, http://energypost.eu/romania-key-player-gas-eu/, ημ.ανάκτησης 30/03/2018.

[32] Ibid.