του Μπαρμ-Δαλλή Ιωάννη Στέφανου
H
σύναψη των πρόσφατων διμερών οικονομικών συμφωνιών, κατά την επίσκεψη του Ρώσου
προέδρου Vladimir
Putin
με τον Σέρβο ομόλογο του στο Βελιγράδι στις 17 Ιανουαρίου, θεωρείται από
πολλούς, ως μια εμμέσως πλην σαφώς υπολογισμένη αντίδραση της Ρωσίας στην
εντεινόμενη ευρωατλαντική ολοκλήρωση των Δυτικών Βαλκανίων. Ιδιαίτερα, η
προώθηση των επιχειρηματικών σχεδίων στους στρατηγικούς τομείς της ενέργειας,
του εμπορίου και των επενδύσεων, αποτελεί μια ποιοτική αναβάθμιση για την έτι
περαιτέρω σύσφιξη των σχέσεων των δύο χωρών. Ωστόσο, οι εν λόγω κινήσεις δεν
προκαλούν έκπληξη, καθώς η Ρωσία, διαχρονικά επιχειρεί να ενισχύσει με υλικούς
όρους την δυσανάλογη οικονομική παρουσία της έναντι των πειστικών εναλλακτικών
λύσεων της ευρωατλαντικής ενσωμάτωσης.
Πράγματι, όπως
εύστοχα έχει διατυπωθεί, «ένα φάντασμα στοιχειώνει τα Δυτικά Βαλκάνια – το φάντασμα της γεωπολιτικής».[1]
Οι τελευταίες εξελίξεις στην περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων, χαρακτηρίζονται από
μια πρωτοφανή κινητικότητα, όπου η οικονομική διείσδυση ισχυρών μη βαλκανικών
οικονομιών και οι αντίστοιχες
ενεργειακές και εμπορικές συμφωνίες με τα κράτη της περιοχής, αποτελούν
το κύριο χαρακτηριστικό. Οι παρασκηνιακές διεργασίες και η τελική ψήφιση της
Συμφωνίας των Πρεσπών από τις ΗΠΑ και ΕΕ
από την μία, και η συγκριτικά λιγότερο προβαλλόμενη, αλλά εξίσου βαρύνουσας
σημασίας επίσκεψης Putin
στην Σερβία, συνθέτουν την ευρύτερη γεωπολιτική αντιπαράθεση που
διαδραματίζεται την περίοδο αυτή.
Αναμφίβολα, η
εξέταση του βαθμού επιρροής σε έναν από τους πιο κεντρικούς θύλακες των Δυτικών
Βαλκανίων, αυτού της Σερβίας, δεν θα μπορούσε να μην εστιάσει στην παραδοσιακή παρουσία της Ρωσίας, καθώς είναι
ευδιάκριτη η πολιτική, πολιτιστική και οικονομική επιρροή της στη χώρα αυτή.
Ωστόσο, η οικονομία αποτελεί τον θεμέλιο λίθο των σχέσεων Σερβίας – Ρωσίας, όπου η τελευταία,
επιβεβαιώνει τον ρόλο της ως ο κύριος προμηθευτής ενέργειας, επενδύσεων και
εμπορικών συναλλαγών. Με αφετηρία τη θέση αυτή, το παρόν κείμενο έχει ως
επίκεντρο τους ενεργειακούς, επενδυτικούς και εμπορικούς σχεδιασμούς που
εξελίσσονται στη Σερβία.
Πρωταρχική βάση
των οικονομικών σχέσεων Ρωσίας και Σερβίας αποτελεί η ενέργεια, στη βάση της
οποίας αναπτύσσονται και οι επενδυτικές και εμπορικές σχέσεις τους. Κύριος
στόχος για τη Ρωσία είναι η αναζήτηση εναλλακτικών ενεργειακών οδών, για την
μεταφορά του ρωσικού αερίου στην Ευρώπη παρακάμπτοντας κράτη όπως την Ουκρανία.[2]
Συγκεκριμένα, η Ρωσία επιδιώκει την μείωση του υφιστάμενου όγκου φυσικού αερίου
που διέρχεται από την Ουκρανία, από τα 90 δισ. κυβικά μέτρα (bcm), στα 10 - 15 δισ.
κυβικά μέτρα (bcm)
για το 2019 και για τα επόμενα χρόνια.[3]
Για την επίτευξη
του στόχου αυτού, η Σερβία καθίσταται μια προνομιακή επιλογή για τα ενεργειακά
ρωσικά σχέδια, τόσο εξαιτίας της γεωγραφικής της θέσης, όσο και για την ευκολία
εκπλήρωσης των απαιτούμενων πολιτικών όρων για την εξυπηρέτηση τέτοιων
σχεδιασμών. Ενδεικτικό στοιχείο της εν λόγω επιδίωξης, αποτελούν οι δηλώσεις Putin σε σερβικά μέσα
ενημέρωσης, παραμονή της επίσκεψης του, για πιθανή διέλευση από την Σερβία του
ρωσο-τουρκικού αγωγού TurkStream, με τελικό προορισμό την ενεργειακή αγορά της ΕΕ.
Σύμφωνα με τον
Ρώσο πρόεδρο, ο ρωσικός ενεργειακός όμιλος Gazprom διερευνά, επί του
παρόντος, διαφορετικές επιλογές σύνδεσης
με την ευρωπαϊκή αγορά, ενώ μια από τις επιλογές αυτές είναι η μεταφορά
φυσικού αερίου μέσω της Βουλγαρίας, της Σερβίας και της Ουγγαρίας με τελικό
προορισμό τον ενεργειακό κόμβο του Baumgarten στην Αυστρία.[4] Κατά τον Putin, ο σχεδιασμός αυτός θα
ωφελήσει σε μεγάλο βαθμό την σερβική οικονομία, συμβάλλοντας στη δημιουργία
νέων θέσεων εργασίας και την ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας στην Κεντρική
και Νοτιοανατολική Ευρώπη.
Ο φιλόδοξος αυτός
στόχος, αποτελεί ένα περαιτέρω βήμα εμβάθυνσης του ήδη ισχυρού οικονομικού
ρόλου που διαδραματίζει η Ρωσία, χάρης στις διαχρονικές εισαγωγές αργού
πετρελαίου και φυσικού αερίου προς τη Σερβία. Ακόμη περισσότερο, όπως καταδεικνύουν
οι κάτωθι γραμμές, είναι εν εξελίξει η σχέση ενεργειακής εξάρτησης της Σερβίας
από την Ρωσία. Η έναρξη της επιχειρηματικής δραστηριότητας της ρωσικής
εταιρείας Lukoil στη Σερβία το 2005 και η απόκτηση του 79.5% των μετοχών της
πρώην σερβικής κρατικής εταιρίας Beopetrol, θεωρείται ως το σημείο εκκίνησης
της ρωσικής οικονομικής διείσδυσης στην Σερβία.[5]
Ωστόσο, η πιο καθοριστική κίνηση προς την κατεύθυνση αυτή, αποτέλεσε η σύναψη της σημαντικής ενεργειακής συμφωνίας
τον Φεβρουάριο του 2009, όπου έπειτα από έντονες παρασκηνιακές αντιπαραθέσεις,
η Gazprom
απέκτησε το 51% των μετοχών της σερβικής κρατικής εταιρίας πετρελαίου NIS (NaftnaIndustrijaSrbije - PetroleumIndustryofSerbia) με πολύ ευνοϊκούς
όρους.[6]
Μαζί με την επισύναψη προθέσεων σε επίπεδο κορυφής για τον τότε σχεδιαζόμενο
αγωγό South Stream και την κατασκευή υπόγειων εγκαταστάσεων αποθήκευσης φυσικού
αερίου, η Σερβία ουσιαστικά ιεραρχήθηκε στις ρωσικές βλέψεις ως μία από τις
κύριες οδούς ενεργειακού εφοδιασμού προς την ΕE για τα επόμενα προσεχή
έτη.
Με δεδομένα τα
παραπάνω, δεν εκπλήσσει το γεγονός, ότι παρόλο την ματαίωση του αγωγού SouthStream από την Ρωσία το 2014, η
σημασία της Σερβίας για τα ρωσικά συμφέροντα ποτέ δεν εγκαταλείφθηκε. Αντίθετα,
η υλοποίηση του σχεδίου αυτού φαίνεται να λαμβάνει σχήμα όχι ως ένα ενιαίο
έργο, αλλά ως μια σταδιακή υλοποίηση τμημάτων των στρατηγικών περιφερειακών
υποδομών, μεταξύ και αυτών της Σερβίας. Ιδιαίτερα, δεδομένου ότι ο αγωγός SouthStream προοριζόταν αρχικά να
παραδώσει 63 δισ. κυβικά μέτρα (bcm)
φυσικού αερίου σε ετήσια βάση, σε αντίθεση με τον αγωγό TurkStream που αναπτύσσεται προς το
παρόν μόνο για 31,5 δισ. κυβικά μέτρα (bcm), η Ρωσία ακολουθεί
πλέον μια τμηματική ανακατασκευή της διαδρομής του SouthStream.[7]
Κατ΄ επέκταση, οι
νέες ενεργειακές συμφωνίες αποτελούν στην ουσία, βήματα αναβάθμισης του αρχικού
ενεργειακού δικτύου του SouthStream, με τη Σερβία να παραμένει η κύρια ενεργειακή
«αρτηρία». Η προσαρμοσμένη
ενεργειακή τακτική της Ρωσίας, γίνεται
αντιληπτή με την ανάθεση του ενεργειακού project – αγωγού Gastrans που θα
κατασκευαστεί στη Βουλγαρία, ο οποίος με τη σειρά του αναμένεται να συνδεθεί με
τον TurkStream. Με προβλεπόμενη χωρητικότητα τα 14 δισ. κυβικά μέτρα (bcm) φυσικού αερίου ετησίως,
ο αγωγός Gastrans σκοπεύει να ξεκινήσει την λειτουργία στο σερβικό τμήμα το
2020 και να φτάσει την μέγιστη δυνατή χωρητικότητά του το 2022.[8]
Επιπρόσθετα, σημαντική εξέλιξη αποτελεί και η υπογραφή συμφωνίας για την αύξηση
της χωρητικότητας αποθήκευσης φυσικού αερίου των εγκαταστάσεων Banatski Dvor,
από 300 εκατ. κυβικά μέτρα σε 750 εκατ. κυβικά μέτρα φυσικού αερίου, καθώς και
ο αντίστοιχος διπλασιασμός της δυνατότητας ροής μέχρι και 10 εκατ. κυβικά μέτρα
την ημέρα.[9]
Παράλληλα, οι
συμφωνίες για συνεργασία στον τομέα της πυρηνικής ενέργειαςμε πιο εμβληματική
την κοινή δήλωση για την κατασκευή ενός κέντρου πυρηνικής επιστήμης,
τεχνολογίας και καινοτομίας, επιβεβαιώνει την επιδίωξη της Ρωσίας να καταστήσει
την Σερβία ως ένα διαμετακομιστικό κόμβο με αναβαθμισμένες δυνατότητες
αυτόνομης παροχής ενέργειας προς τις ευρωπαϊκές αγορές, προκειμένου να
αποδεσμευτεί από τα εμπόδια διέλευσης σε μια σειρά από χώρες.[10]
Εμπόδια που ήταν εμφανή για τα ρωσικά συμφέροντα στην υλοποίηση του SouthStream του 2014, όταν η Gazprom πιέστηκε να προσαρμοστεί
στους κανόνες τη ενεργειακής αγοράς της ΕΕ,
όπως της εναρμόνισης της με τις ευρωπαϊκές αρχές της λεγόμενης
διασυνδεσιμότητας της αγοράς, την πίεση των καταναλωτών να
επαναδιαπραγματευθούν μακροχρόνιες συμβάσεις και την απαγόρευση της λεγόμενης
ρήτρας προορισμού, που στην πραγματικότητα, είναι σε αντίφαση με τη ενεργειακή
ρωσική στρατηγική των εξατομικευμένων διακρατικών συμβάσεων με σκοπό τον
ουσιαστικό έλεγχο της αγοράς.[11]
Λαμβάνοντας υπόψη και τα εμπόδια που συναντούνται στην υλοποίηση του NordStream 2 στη βόρεια Ευρώπη,
καθώς και το συνολικότερο ανασχεδιασμό του TurkStream, ο ρόλος της Σερβίας
αποκτά στρατηγική σημασία για την Ρωσία για τη
μεταφορά του ρωσικού αερίου προς την ΕΕ.[12]
Χωρίς να
παραβλέπουμε το σημαίνοντα ρόλο που έχει ο ενεργειακός τομέας στις σχέσεις
Ρωσίας ― Σερβίας, το εμπόριο έχει εξίσου ιδιαίτερη σημασία στην εμβάθυνσης της
ρωσικής οικονομικής διείσδυσης. Σύμφωνα με τον Ρώσο πρόεδρο, το αμοιβαίο
εμπόριο συνεχίζεται να αυξάνεται σημαντικά, καθώς ο κύκλος εργασιών ανήλθε σε 2
δισ. δολάρια το 2017, διατηρώντας την ανοδική τάση των προηγούμενων ετών.[13]
Η τάση αυτή σχετίζεται με την αντιμετώπιση και επίλυση διαχρονικών
αντικειμενικών παραγόντων, όπως τη γεωγραφική δυσχέρεια των εμπορικών διαδρομών
μεταξύ των δύο κρατών, το υψηλό κόστος μεταφοράς, το μικρό μέγεθος της ρωσικής
οικονομίας στην Σερβία και η έλλειψη διαφοροποίησης των ρωσικών εισαγωγών.[14]
Ενδεικτικά, η Ρωσία καταλάμβανε μόνο το 6,76% του συνόλου των συναλλαγών της
Σερβίας το 2016. Ωστόσο, υπήρξε μια σαφή ανοδική τάση στις εξαγωγές, οι οποίες
έχουν αυξηθεί στο 352,7% σε αξία από το 2005 έως το 2016.[15] Το
γενικότερο θετικό ισοζύγιο εμπορικών συναλλαγών συνεχίστηκε από τότε, καθώς το
2017, η συνολική αξία του εξωτερικού εμπορίου ανήλθε σε 2,58 δισ. δολάρια, ενώ
οι εξαγωγές ανήλθαν στα 993.1 εκατ. δολάρια.[16]
Ειδικότερα, η
αύξηση των εξαγωγών προς ανατολάς έχει δώσει ώθηση στην στρατηγικής σημασίας
ένταξη της Σερβίας στην Ευρασιατική Οικονομική Ένωση (ΕΟΕ), στόχευση που δεν
παρέλειψε να εκφράσει και ο Ρώσος πρόεδρος, αναφερόμενος στο χρονοδιάγραμμα ένταξης της Σερβίας εντός του τρέχοντος
έτους.[17]
Μια τέτοια συμφωνία θα επικαιροποιήσει περαιτέρω την συμφωνία ελεύθερου
εμπορίου που υπεγράφη το 2000 ανάμεσα στο Βελιγράδι και τη Μόσχα, επιτρέποντας
στη Ρωσία και άλλες χώρες της ΕΟΕ καλύτερη πρόσβαση στις βαλκανικές αγορές.[18]
Στην ουσία, ο στρατηγικός στόχος είναι να καταστεί η Σερβία βιομηχανικό κέντρο
με εξαγωγική κατεύθυνση χωρίς δασμούς, με πρόσβαση σε μια αγορά άνω του 1 δισ.
καταναλωτών που περιλαμβάνει την Ευρωπαϊκή Ένωση, τη Ρωσική Ομοσπονδία, τις
ΗΠΑ, το Καζακστάν, την Τουρκία, τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, τα μέλη της
Ευρωπαϊκής Συμφωνίας Ελευθέρων Συναλλαγών και τη Λευκορωσία.[19]
Στο πλαίσιο αυτό, βασίζεται και το ενδιαφέρον που εκφράστηκε κατά την επίσκεψη Putin για την συμμετοχή της
Ρωσίας στον εκσυγχρονισμό και την ανακατασκευή
τμήματος του σιδηροδρομικού δικτύου της Σερβίας αξίας 230 εκατ. ευρώ.[20]
Προχωρώντας στο
πεδίο των επενδύσεων, οι ρωσικές επενδύσεις στην οικονομία της Σερβίας
ξεπέρασαν τα 4 δισ. δολάρια σύμφωνα με τον Ρώσο πρόεδρο.[21]
Ωστόσο, θα αποτελούσε σοβαρή παράλειψη να μην αναφερθεί η σημαντική συρρίκνωση
των ρωσικών επενδύσεων τα τελευταία χρόνια. Η Ρωσία ήταν ο 9ος μεγαλύτερος
επενδυτής στη Σερβία το 2016 με επενδύσεις ύψους 81,2 εκατ. ευρώ, μια σημαντική
πτώση από το 2010 όταν η Ρωσία ήταν ο μεγαλύτερος επενδυτής στη χώρα (216 εκατ.
ευρώ).[22]
Πράγματι, οι
κυρώσεις και η μείωση των παγκόσμιων τιμών πετρελαίου την περίοδο της
ουκρανικής κρίσης το 2014, επηρέασαν και τις ρωσικές επενδύσεις στη σερβική
οικονομία με αποτέλεσμα την μείωση των αξιών τους.[1]
Σημαντικό να τονιστεί επίσης, ότι οι στόχοι που τέθηκαν κατά την διάρκεια της
επίσκεψης του πρώην προέδρου Dmitry
Medvedev
στη Σερβία το 2009, σχετικά με τη δημοσιονομική βοήθεια και τις επενδύσεις σε
υποδομές ύψους 1 δισ. ευρώ, δεν πραγματοποιήθηκαν σε ικανοποιητικό βαθμό.[2]
Ωστόσο, η πρόσφατη επίσκεψη Putin
στοχεύει όχι μόνο στην αύξηση των επενδύσεων αλλά και στην στρατηγική
τοποθέτηση τους στον ενεργειακό τομέα, όπως η επένδυση περίπου 1,4 δισ. δολάρια
στις ενεργειακές υποδομές της Σερβίας, ώστε να συνδεθεί με την νέα γραμμή του
αγωγού φυσικού αερίου TurkStream.[3]
Συνολικότερα, σε
αντίθεση με την πολιτική και πολιτιστική της επιρροή, η Ρωσία αδυνατεί ακόμη να
προσφέρει στα κράτη των Δυτικών Βαλκανίων πειστικές εναλλακτικές λύσεις έναντι
της ευρωατλαντικής ενσωμάτωσης με υλικούς όρους. Η Ρωσία δεν διαδραματίζει
σημαντικό οικονομικό ρόλο στα Δυτικά Βαλκάνια: μόνο το 6,6% των άμεσων ξένων
επενδύσεων στην περιοχή προέρχεται από τη Ρωσία και το μερίδιο της Ρωσίας στο
περιφερειακό εξωτερικό εμπόριο υπολογίζεται στο 3,9% για τις εξαγωγές και 5,3%
για τις εισαγωγές.[4]
Εντούτοις, οι πάνω από 20 διμερείς συμφωνίες με την Σερβία στοχεύουν στο να
αντισταθμίσουν αυτήν την αδυναμία σε περιφερειακό επίπεδο με επίκεντρο τον πιο
ισχυρό «βραχίονα» που έχει στην διάθεση της η Ρωσία, αυτόν της ενέργειας.
Αναμφίβολα, η ρωσική οικονομική διείσδυση στην Σερβία αναβαθμίζεται σταθερά,
ενώ προσαρμόζεται αξιοποιώντας τόσο τις προκλήσεις του 2014, όσο και τις
κινήσεις των αντίπαλων οικονομικών κέντρων στην χάραξη και τον έλεγχο των
ενεργειακών διαδρομών των Δυτικών Βαλκανίων.
[1] Hartwell
Christopher, SidloKatarzyna (2017), Serbia’s Cooperation with China, the European Union, Russia and the United States of America, European
Parliament – Directorate – General For External Policies Policy Department, διαθέσιμοστοhttp://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2017/603854/EXPO_STU(2017)603854_EN.pdf, σελίδα 34
[2] Ibid.
[3]«Πούτιν: Η Ρωσία θα
επενδύσει 1,4 δισ. δολάρια στην Σερβία για τον Turkish Stream», Πρώτο Θέμα, 17/01/219, https://www.protothema.gr/world/article/856271/poutin-i-rosia-tha-ependusei-14-dis-dolaria-stin-servia-gia-ton-turkish-stream/, ημ. ανάκτησης 05/03/2019
[4]Hänsel
Lars, Feyerabend Florian C. (2018), The Influence of External Actors in the
Western Balkans,
Konrad-Adenauer-Stiftung, διαθέσιμοστοhttps://www.kas.de/c/document_library/get_file?uuid=e467ee3a-487f-0def-4303-2e87b755598f&groupId=252038σελίδα 5
[1]Hänsel
Lars, Feyerabend Florian C. (2018), The Influence of External Actors in the
Western Balkans,
Konrad-Adenauer-Stiftung, διαθέσιμοστοhttps://www.kas.de/c/document_library/get_file?uuid=e467ee3a-487f-0def-4303-2e87b755598f&groupId=252038σελίδα 1
[2] Chloe Kay (2014),Contemporary Russian-Serbian
Relations: Interviews with Youth from Political Parties in Belgrade and
Vojvodina, διαθέσιμοστοhttps://scholar.colorado.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1129&context=honr_thesesσελίδα 14
[3]Tagliapietra
S., «Beyond Nord Stream 2: a look at Russia’s Turk Stream project», Bruegel, 4/07/2018, http://bruegel.org/2018/07/beyond-nord-stream-2-a-look-at-russias-turk-stream-project/, ημ. ανάκτησης 05/03/2019
[4]Interviews
to Serbian Periodicals Politika and VečernjeNovosti, Official Internet
Resources of the President of Russia, 16/01/2019, http://en.kremlin.ru/events/president/news/59680, ημ.ανάκτησης 05/03/2019
[5] «LUKoil
acquires 79.5% of shares in Serbian beopetrol for USD 133 million», Pravda.ru, 26/09/2003, http://www.pravdareport.com/news/russia/52781-n/, ημ. ανάκτησης 05/03/2019
[6]MacDonald
N., Buckley N., Gazprom Secures Serbian Energy Company, Financial Times, 26/01/2008, https://www.ft.com/content/6aed3406-cb91-11dc-97ff-000077b07658, ημ.ανάκτησης 05/03/2019
[7] ICIS View:
The Silent Return of the South Stream Gas Pipe, ICIS, 4/04/2018, https://www.icis.com/explore/resources/news/2018/04/04/10208849/icis-view-the-silent-return-of-the-south-stream-gas-pipe/, ημ. ανάκτησης 05/03/2019
[8] Energy
Community, « Gastrans Pipeline Project: Secretariat Issues Opinion with Request
for Additional Conditions to Serbian Energy Regulator», Serbia: “South Stream”
renamed “Gastrans”», 1/02/2019, https://energy-community.org/news/Energy-Community-News/2019/02/01.html, ημ. ανάκτησης 05/03/2019
[9]Krasteva
N., « Srbijagas, Gazprom Sign MoU on Expansion of BanatskiDvor Storage
Facility», SeeNews, 18/01/2019, https://seenews.com/news/srbijagas-gazprom-sign-mou-on-expansion-of-banatski-dvor-storage-facility-639830, ημ. ανάκτησης 05/03/2019
[10] Word
Nuclear News, «Russia and Serbia to Cooperate in Nuclear Power», World Nuclear News, 18/01/2019, http://www.world-nuclear-news.org/Articles/Russia-and-Serbia-to-cooperate-in-nuclear-power, ημ.
05/03/2019
[11]Ko?ousková
H., Jirušek M., «Cancellation of South Stream ΜakesΕconomic Sense», EURACTIV, 12/12/2014, https://www.euractiv.com/section/energy/opinion/cancellation-of-south-stream-makes-economic-sense/, ημ. Ανάκτησης 05/03/2019
[12]Tagliapietra
S., «Beyond Nord Stream 2: a look at Russia’s Turk Stream project», Bruegel, 4/07/2018, http://bruegel.org/2018/07/beyond-nord-stream-2-a-look-at-russias-turk-stream-project/, ημ. ανάκτησης 05/03/2019
[13]Interviews
to Serbian Periodicals Politika and VečernjeNovosti, Official Internet
Resources of the President of Russia, 16/01/2019, http://en.kremlin.ru/events/president/news/59680, ημ.ανάκτησης 05/03/2019
[14] Hartwell Christopher, SidloKatarzyna (2017),
Serbia’s Cooperation with China, the
European Union, Russia and the United
States of America, European Parliament – Directorate – General For External
Policies Policy Department, διαθέσιμοστοhttp://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2017/603854/EXPO_STU(2017)603854_EN.pdf, σελίδα 28
[15]Ibid.
[16]Bjelotomic
S., «Free Τrade
Agreement Between Russia and Serbia to be Amended Soon», Serbian Monitor, 11/12/2018,
https://www.serbianmonitor.com/en/free-trade-agreement-between-russia-and-serbia-to-be-amended-soon/, ημ. ανάκτησης 05/03/2019
[17]EWB,
«Putin’s Visit to Serbia: Symbolism Overshadows the Substance», European Western Balkans, 18/01/2019, https://europeanwesternbalkans.com/2019/01/18/putins-visit-serbia-symbolism-overshadows-substance/, ημ. ανάκτησης 05/03/2019
[18] Hartwell
Christopher, SidloKatarzyna (2017), Serbia’s Cooperation with China, the European Union, Russia and the United States of America, European
Parliament – Directorate – General For External Policies Policy Department, διαθέσιμοστοhttp://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2017/603854/EXPO_STU(2017)603854_EN.pdf, σελίδα 28
[19]RazvojnaagencijaSrbije,
Free Trade Agreements, https://ras.gov.rs/export-promotion/free-trade-agreements, ημ.ανάκτησης 05/03/2019
[20] Republic
of Serbia – Ministry of Construction, Transport and Infrastructure, Mihajlovic:
New Contract with Russian Railways Worth 230 Million Euros, 01/17/2019, https://www.mgsi.gov.rs/en/aktuelnosti/mihajlovic-new-contract-russian-railways-worth-230-million-euros, ημ. ανάκτησης 05/03/2019
[21]Interviews
to Serbian Periodicals Politika and VečernjeNovosti, Official Internet
Resources of the President of Russia, 16/01/2019, http://en.kremlin.ru/events/president/news/59680, ημ.ανάκτησης 05/03/2019
[22] Hartwell
Christopher, SidloKatarzyna (2017), Serbia’s Cooperation with China, the European Union, Russia and the United States of America, European
Parliament – Directorate – General For External Policies Policy Department, διαθέσιμοστοhttp://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2017/603854/EXPO_STU(2017)603854_EN.pdf, σελίδα 34
