Κίνδυνος ανθρωπιστικής κρίσης λόγω επιθέσεων σε κατοικημένες περιοχές στο Donbass

της Έλλης Παναγοπούλου

 

Μια σειρά αλυσιδωτών γεγονότων έχουν θέσει κίνδυνο ανθρωπιστικής κρίσης στην Ανατολική Ουκρανία, συγκεκριμένα στην περιοχή του Donbass. Σύμφωνα με το ουκρανικό υπουργείο κοινωνικής πολιτικής ο αριθμός αυτών που έχουν εγκαταλείψει τις πόλεις τους εξαιτίας του πολέμου έχει ξεπεράσει το ένα εκατομμύριο^[1]. Στην περιοχή του Donetsk περισσότεροι από 9.000 άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους από όταν άρχισαν οι εχθροπραξίες τον Απρίλιο του 2014. Η προσάρτηση της Κριμαίας (Crimea) από τους Ρώσους σηματοδότησε την ένταση των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών. Πιο συγκεκριμένα, η αστάθεια στην περιοχή ξεκίνησε το Μάρτιο του 2014 με κάποιες ρωσόφωνες και αντικυβερνητικές ομάδες στα νοτιοανατολικά της Ουκρανίας, στις περιφέρειες του Donetsk και του Luhansk,  να απαιτούν την ανεξαρτησίας τους από αυτή ή την ένωση τους με τη Ρωσία μέσω διαδηλώσεων και συγκρούσεων με τα εθνικά ουκρανικά στρατεύματα. Η κλιμάκωση των εντάσεων οδήγησε σε ένοπλη σύγκρουση μεταξύ των αποσχιστικών δυνάμεων των αυτοανακηρυχθέντων Λαϊκών Δημοκρατιών του Donetsk και του Luhansk καθώς και της ουκρανικής κυβέρνησης. Μετά από μια περίοδο κυβερνητικής αστάθειας ακολούθησε πλήθος διαδηλώσεων καταλήψεις δημοσίων κτηρίων και συμπλοκές σωμάτων ασφάλειας με αντικυβερνητικούς ρωσόφωνες διαδηλωτές, οι οποίοι ζητούσαν δημοψηφίσματα, με αποτέλεσμα οι εντάσεις να βρίσκονται σε εξέλιξη και οι ειρηνευτικές συμφωνίες να μην έχουν καμία πρακτική εφαρμογή μέχρι και σήμερα. Ο πόλεμος στο Donbass, δηλαδή η ένοπλη σύρραξη στην Ανατολική Ουκρανία χαρακτηρίζεται από συνεχείς παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για αυτό και γίνεται λόγος για μια κρίση μεγάλης κλίμακας, μια ανθρωπιστική κρίση^[2].

Η κατάσταση επιδεινώνεται διαρκώς, αφού και οι δύο πλευρές^[3] δεν επιδεικνύουν σεβασμό και προβαίνουν σε συνεχείς παραβιάσεις της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Συμβάσεων της Γενεύης. Ακόμα, επιβεβαιώνεται η προειδοποίηση του Βοηθού του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών (Η.Ε) για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα περί ύπαρξης ανθρωπιστικής κρίσης, η οποία θα οφείλεται στη αποτυχία λειτουργίας κοινωνικών υπηρεσιών στην περιοχή και στην έξοδο κύματος ανθρώπων από τις πληγείσες περιοχές^[4].

Επιπλέον, οι επανειλημμένες αποτυχημένες προσπάθειες, που έχουν πραγματοποιηθεί για την επίλυση των διαφορών τους και την επίτευξη της κατάπαυσης του πυρός μέσω συχνών συναντήσεων και συμφωνιών, που υπογράφηκαν, έχουν δυσχεράνει το κλίμα που επικρατεί. Πιο συγκεκριμένα, οι σημαντικότερες συναντήσεις, δηλαδή η Συνάντηση στο Μινσκ (Minsk) στις 10 Φεβρουαρίου 2015, η Συνάντηση στο Βερολίνο στις 19 Οκτωβρίου 2016 και η Συνάντηση στο Μινσκ στις 29 Νοεμβρίου 2016 έχουν καταστήσει την εφαρμογή των ειρηνευτικών Συμφωνιών Μινσκ αναποτελεσματική, αφού δεν έχει σημειωθεί καμία πρόοδος και συνεχίζονται οι παραβιάσεις ως προς το περιεχόμενο τους.  Σύμφωνα με τη Διεθνή Επιτροπή Ερυθρού Σταυρού η σύγκρουση στην Ανατολική Ουκρανία χαρακτηρίστηκε ως «πόλεμος»,  γεγονός το οποίο επιτρέπει τη δυνατότητα πραγματοποίησης ερευνών για εγκλήματα πολέμου^[5]. Όπως είναι γνωστό ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός είναι ο θεματοφύλακας των Συνθηκών της Γενεύης για τη θέσπιση κανόνων και την προστασία του δικαίου του πολέμου. Με το χαρακτηρισμό «πόλεμος» επιρρίπτεται νομική ευθύνη στα μέρη της σύγκρουσης για όποια εγκλήματα πολέμου διαπράττει η κάθε πλευρά χωρίς δυνατότητα παραγραφής ή απαλλαγής από αυτήν^[6]. Επειδή υπεύθυνα, όμως, για τον επίσημο χαρακτηρισμό μιας σύρραξης είναι τα Ηνωμένα Έθνη (Η.Ε), που για μεγάλο χρονικό διάστημα χαρακτήριζαν τη σύρραξη ως «εμφύλια», η εφαρμογή των κανόνων και αρχών του ανθρωπιστικού δικαίου αφορούσε μόνο την Ουκρανία και τους αυτονομιστές. Η αποφυγή από τα Η.Ε του χαρακτηρισμού της σύγκρουσης ως «διεθνή» οδήγησε στις 14 Νοεμβρίου 2015 στην έκδοση από τον Ο.Η.Ε μιας νέας έκθεσης με θέμα «η Ρωσία εμπλεκόμενη στις ένοπλες συγκρούσεις στην Ουκρανία»^[7]. Σε αυτή για πρώτη φορά ο εισαγγελέας του Ποινικού Δικαστηρίου κήρυξε την κατάσταση στην Ανατολική Ουκρανία ως «ένοπλη σύγκρουση» μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, με αποτέλεσμα η Ρωσία να έχει επίσημα πλέον ευθύνη για τις πράξεις της.  Πρόσφατα το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης εκκίνησε δίκη έπειτα από την προσφυγή της Ουκρανίας κατά της Ρωσίας την οποία είχε καταθέσει μέσα Ιανουαρίου 2017^[8].                                                             

Όλα τα μέρη της σύγκρουσης ανεξαιρέτως έχουν παραβιάσει τους κανόνες του ανθρωπιστικού δικαίου και έχουν διαπράξει πλήθος σοβαρών εγκλημάτων. Αναλυτικότερα, η Διεθνής μη Κυβερνητική Οργάνωση, Human Rights Watch^[9] (Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων) σε δηλώσεις της είχε εκδηλώσει την ανησυχία της για τη χρήση μη καθοδηγημένων πυραύλων Grad κατά αμάχων από τον ουκρανικό στρατό, τις φιλοκυβερνητικές παραστρατιωτικές δυνάμεις και τους αντάρτες, καθιστώντας σαφές ότι η χρήση μη ελεγχόμενων ρουκετών παραβιάζει τους κανόνες του ανθρωπιστικού δικαίου, του δικαίου του πολέμου και μπορεί να συγκαταλεχθεί στα εγκλήματα πολέμου^[10]. Επιβεβαίωση της χρήσης των συγκεκριμένων ρουκετών συνιστούν οι επιθέσεις κατά αμάχων στο σιδηροδρομικό σταθμό Donetsk στις 21 Ιουλίου, στην περιοχή Kuibyshivskyi στις 19 Ιουλίου, και στην περιοχή Petrovskyi και Marynivka στις 12 Ιουλίου της πόλης Donetsk^[11]. Μια ακόμη, παράλληλη έκθεση της Human Rights Watch επιβεβαίωσε την εκτεταμένη χρήση βομβών διασποράς σε όλη την περιοχή του Donbass από τις ουκρανικές κυβερνητικές δυνάμεις τον Οκτώβρη 2014^[12], όπλο το οποίο στις περισσότερες χώρες^[13] έχει απαγορευτεί λόγω του μεγάλου καταστροφικού του χαρακτήρα και των σοβαρών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πράγματι, παρόλο που η Ουκρανία αρνήθηκε τη χρήση οποιωνδήποτε πυρομαχικών διασποράς, η χρήση αυτών επιβεβαιώθηκε από τον ΟΑΣΕ το Φεβρουάριο 2015 με το χτύπημα στην οδό Izvestkova στην πόλη Luhansk και την απώλεια αρκετών αμάχων^[14].                 Ακόμα, εκτός από τις μαζικές εκτελέσεις, που αναφέρονται στην έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας^[15], από τις φιλορωσικές και ουκρανικές δυνάμεις, στο «White book of crimes» περιγράφονται εκτεταμένα οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τα εγκλήματα του ουκρανικού στρατού και των οργανώσεων, που δρούσαν στην περιοχή^[16]. Από την άλλη πλευρά τον Δεκέμβριο του 2015 καταγράφονται για πρώτη φορά σε μια ερευνητική έκθεση^[17] οι δράστες των εγκλημάτων πολέμου των ρωσικών δυνάμεων, οι οποίοι θα υπαχθούν στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης^[18], οι θάνατοι που έχει καταγραφεί και οι μαρτυρίες των κρατουμένων όπως η παραμονή σε άθλιες συνθήκες διαβίωσης, ο υπερπληθυσμός στα κελιά, η μη προσφορά νερού για μέρες. Η ληστεία και ο εξαναγκασμός σε βίαιες ή ανήθικες πράξεις, επιβεβαιώνουν τις σοβαρές παραβιάσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων. Σε αυτές ανήκουν και τα σωματικά και ψυχολογικά βασανιστήρια, η κακοποίηση και η απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση. Επιπρόσθετα, το 2014 εκδόθηκε από την Υπηρεσία Ασφάλειας της Ουκρανίας ένας χάρτης με παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που διαπράχθηκαν από αυτονομιστές, κυρίως αναφερόμενος σε στρατόπεδα κράτησης και ομαδικούς τάφους^[19].                   

  Μια συνήθης πρακτική, που ακολούθησαν όλα τα μέρη της σύγκρουσης και συνιστά σοβαρή παραβίαση των Συνθηκών της Γενεύης, είναι όπως προαναφέρθηκε η προσφυγή στα βασανιστήρια, στις απαγωγές, στις εκτελέσεις και γενικά σε κάθε συμπεριφορά που συνιστά απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση. Αρχικά, σύμφωνα με την Έκθεση «Ρωσικά Εγκλήματα Πολέμου στην Ανατολική Ουκρανία»^[20] οι κρατούμενοι επιβεβαίωσαν ότι ξυλοκοπήθηκαν, μαχαιρώθηκαν, πυροβολήθηκαν ή κρεμάστηκαν από τα άκρα τους. Αναφέρουν ότι υπέστησαν ακρωτηριασμούς, βασανιστήρια εικονικών εκτελέσεων και καταναγκαστικές πράξεις, όπως τον καθαρισμό και την ταφή των νεκρών. Επιπλέον, η ομηρία και οι απαγωγές είναι το επόμενο στοιχείο που χαρακτηρίζει όχι μόνο τους ανθρώπους των Δημοκρατιών του Donetsk και του Luhansk αλλά και τους δημοσιογράφους, τους εθελοντές και τους πολιτικούς αρχηγούς διάφορων οργανώσεων, που δρουν στην περιοχή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η επίθεση ανταρτών στις 9 Μαΐου 2014 στη Διεθνή Επιτροπή του Γραφείου του Ερυθρού Σταυρού καταλαμβάνοντας μεγάλα αποθέματα ιατρικών προμηθειών και συλλαμβάνοντας εφτά με εννέα εργαζόμενους του Οργανισμού. Οι αιχμάλωτοι κατηγορήθηκαν για κατασκοπεία, κρατήθηκαν, απελευθερώθηκαν την επόμενη μέρα με έναν από αυτούς να έχει δεχτεί βαρύ ξυλοδαρμό^[21]. Την πρακτική των απαγωγών και βασανιστηρίων επιβεβαιώνει  και η έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας^[22] εστιάζοντας στον πολιτικό παράγοντα, καθώς υποστηρίζει ότι μέσω αυτής της συμπεριφοράς μόνο θα καταφέρουν οι ένοπλες ομάδες να ασκήσουν τον φόβο και τον έλεγχο του τοπικού πληθυσμού.                                                   

Εκτός από τις προαναφερθείσες παραβιάσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων σημειώνονται παραβιάσεις της ελευθερίας του λόγου και της έκφρασης και τίθεται υπό αμφισβήτηση η ανεξαρτησία των μέσων ενημέρωσης. Σύμφωνα με στοιχεία της μη κυβερνητικής οργάνωσης Freedom House η Ουκρανία βρίσκεται στην 4^η θέση στη λίστα των 10 χώρων, που χαρακτηρίζονται από τον μεγαλύτερο περιορισμό της ελευθερίας του τύπου και του λόγου παγκοσμίως^[23]. Η μετάβαση της χώρας το 2006 από την κατάταξη των χωρών με ελεύθερα μέσα ενημέρωσης στην κατάταξη των χωρών το 2014 με ανελεύθερα^[24] συνδυάζεται και επιβεβαιώνεται με νέα γεγονότα βίας και απειλών στο προσκήνιο^[25].

Αναλυτικότερα, από το 2014, έτος κατά το οποίο οι φιλορωσικές δυνάμεις καταλαμβάνουν τη χερσόνησο της Κριμαίας και ύστερα τις περιοχές Donetsk και του Luhansk, μαζί με την άσκηση πολιτικού ελέγχου προσπάθησαν να ρυθμίσουν ή να διακόψουν την πρόσβαση στις τηλεπικοινωνίες. Λόγω αυτού υπήρξαν ορισμένες διαταραχές στο διαδίκτυο και την κινητή συνδεσιμότητα και άμεσες πιέσεις στους παρόχους υπηρεσιών διαδικτύου με σκοπό να κλείσουν ή να μπλοκάρουν την εκάστοτε πηγή ενημέρωσης. Ακόμα, οι ουκρανικές αρχές έθεσαν τέρμα στις «αποσχιστικές» και «εξτρεμιστικές» εκφράσεις, που εκφράζονταν στο διαδίκτυο μέσω προστίμων ή κλίσεων, κρατήσεων ή φυλάκισης υποστηρίζοντας ότι με αυτόν τον τρόπο απειλείται η εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η φυλάκιση ενός Ουκρανού χρήστη στο Chernihiv, ο οποίος καταδικάστηκε το 2016 σε πέντε χρόνια φυλάκισης, επειδή εξέφρασε την επιθυμία του για αλλαγή του ουκρανικού εδάφους ή των κρατικών συνόρων. Τέλος, σοβαρότατη ανησυχία για την ιδιωτική ζωή και την ασφάλεια των δημοσιογράφων προέρχεται από τις συνεχείς πιέσεις και τους εκφοβισμούς των ουκρανικών εθνικιστικών κομματικών δυνάμεων σχετικά με τον τρόπο υποβολής και παρουσίασης εκθέσεων, που αφορούν τη σύγκρουση. Συγκεκριμένα, το κλίμα γίνεται πιο τεταμένο τον Μάιο 2016, όταν μια ουκρανική εθνικιστική ιστοσελίδα, η «Mirotvorets» (Peacemaker), δημοσίευσε μια λίστα με τα ονόματα και τα στοιχεία επικοινωνίας των δημοσιογράφων, που έχουν δεσμευτεί να αναφέρουν ως «συνεργούς των τρομοκρατών» τους ανθρώπους, που κατοικούν  στην αυτοαποκαλούμενη Δημοκρατία του Donetsk. Σε αυτό συναινεί και η δολοφονία του γνωστού δημοσιογράφου Pavel Sheremet τον Ιούλιο 2016, ο οποίος ζούσε υπό συνθήκες πίεσης ένα χρόνο και προηγουμένως είχε φυλακιστεί^[26].                                 

Συμπερασματικά, η κρίση στο Donbass με την πάροδο του χρόνου γίνεται ολοένα και σοβαρότερη με συνεχείς παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων καθιστώντας την ανθρωπιστική απάντηση και επέμβαση απαραίτητη, ώστε να αποτραπεί η διάπραξη επιπλέον εγκλημάτων πολέμου. Η διάσταση της ανθρωπιστικής κρίσης επεκτείνεται εκτός από τα βασανιστήρια, την απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση και τον περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης και σε τομείς όπως άθλιες συνθήκες διαβίωσης, βίαια και αναγκαστική μετακίνηση πληθυσμών και περιορισμό άσκησης πολιτικών δικαιωμάτων. Η προσπάθεια αποκοπής των δύο αυτοαποκαλούμενων Δημοκρατιών του Donetsk και του Luhansk από την Ουκρανία φαίνεται να πραγματοποιείται σταδιακά με την επίσημη  προσωρινή αναγνώριση των διαβατηρίων τους από τη Ρωσία^[27]. Η ίδια υποστηρίζει ότι η αναγνώριση αυτών δεν συνιστά παραβίαση του διεθνούς δικαίου ούτε των Συμφωνιών του Μινσκ αλλά ανθρωπιστική αναγκαιότητα, καθώς κυριαρχεί σκληρή τοπική αντίσταση, αύξηση των μεταναστευτικών ρευμάτων προς τη χώρα και πλήθος αιτημάτων ασύλου και απόκτησης καθεστώτος πρόσφυγα από τους κατοίκους στο Donbass. Η κατάσταση αυτή δημιουργεί περαιτέρω ανησυχίες για τη μετέπειτα μορφή και ενότητα των ουκρανικών εδαφών, καθώς υπάρχουν υποψίες για πιθανό παραδειγματισμό αυτής της πρακτικής και σε άλλες περιοχές της χώρας με αποτέλεσμα την πιθανή σταδιακή αποδιάρθρωση της χώρας.

---

[1] Προέρχονται κυρίως από το Donbass και την Crimea. Βλ. Euronews, «Οι εσωτερικά εκτοπισμένοι της Ουκρανίας και οι νέες τους ζωές». Διαθέσιμο σε http://gr.euronews.com/2017/03/07/donbass-couple-set-up-home-near-kyiv-after-fleeing-conflict {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[2] Ως ανθρωπιστική κρίση, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, είναι κατανοητή μια κατάσταση κατά την οποία υπάρχει μια ασυνήθιστη και γενικευμένη απειλή για την ανθρώπινη ζωή, την υγεία ή τη διαβίωση. Οι κρίσεις αυτές εμφανίζονται συνήθως στο πλαίσιο μιας υφιστάμενης κατάστασης έλλειψης προστασίας, κατά την οποία μια σειρά από προ-υπάρχοντες παράγοντες (φτώχεια, ανισότητα, έλλειψη πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες) επιδεινώνονται από μια φυσική καταστροφή ή ένοπλη σύρραξη, πολλαπλασιάζοντας τις καταστροφικές συνέπειες.

[3]  Παραβιάσεις σημειώνονται και από την πλευρά της ουκρανικής κυβέρνησης και από την πλευρά των αντικυβερνητικών ομάδων. Αν και σε πολλές περιπτώσεις οι αντάρτες χρηματοδοτούνταν από τη Ρωσία, η ίδια μέχρι να χαρακτηριστεί η σύγκρουση ως «διεθνής» δεν μπορούσε να θεωρηθεί μέρος αυτής. Από τις 15 Νοεμβρίου 2016 η Ρωσία είναι επίσημο μέλος της σύγκρουσης και έχει νομική ευθύνη για τις πράξεις της.

Ειδικότερα βλ.: Center of Strategic and International Studies, “New UN report: Russia involved in "armed conflict" in Ukraine” The Ukraine Crisis Timeline, 15 November 2016. Διαθέσιμο σε http://ukraine.csis.org/#501 {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[4] Reuters ,Gareth Jones and Gabriela Baczynska, “U.N. sees abductions, intimidation of election officials in Ukraine”, 19 May 2014. Διαθέσιμο σε http://www.reuters.com/article/us-ukraine-crisis-election-un-idUSBREA4I0JF20140519 {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[5]  Tom Miles, “Ukraine war crimes trials a step closer after Red Cross assessment,” Reuters, 22 July 2015. Διαθέσιμο σε  http://www.reuters.com/article/us-ukraine-crisis-warcrimes-idUSKBN0FR0V920140722 {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[6]  Ibid.

[7]  Center of Strategic and International Studies, “New UN report: Russia involved in "armed conflict" in Ukraine”. Ibid.

[8]Euromaidan Press, Kravchenko V., “Ukraine vs. Russia in The Hague”. Διαθέσιμο σε http://euromaidanpress.com/2017/03/14/ukraine-vs-russia-in-the-hague/ {{Ημερομηνία πρόσβασης 29/03/2017}.

[9] Βλ. https://www.hrw.org/about

 

[10]  Human Rights Watch, “Ukraine: Unguided Rockets Killing Civilians” 24 July 2014. Διαθέσιμο σε https://www.hrw.org/news/2014/07/24/ukraine-unguided-rockets-killing-civilians{Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017} and Human Rights Watch, “Russia Must Recognize Ukraine Rebels' Human Rights Abuses”, 6 August 2014. Διαθέσιμο σε https://www.hrw.org/news/2014/08/06/russia-must-recognize-ukraine-rebels-human-rights-abuses {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[11]  Ibid.

[12]  Human Rights Watch “Ukraine: Widespread Use of Cluster Munitions”, 20 October 2014. Διαθέσιμο σε  https://www.hrw.org/news/2014/10/20/ukraine-widespread-use-cluster-munitions {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[13]  Η Ουκρανία δεν έχει υπογράψει την Σύμβαση του 2008 για την απαγόρευση χρήσης Πυρομαχικών Διασποράς.

[14] Organization for Security and Co-operation in Europe, “Spot report by the OSCE Special Monitoring Mission to Ukraine (SMM), 3 February 2015: Civilians killed and wounded in strike with cluster munitions in Izvestkova Street in Luhansk city,” 3 February 2015. Διαθέσιμο σε  http://www.osce.org/ukraine-smm/138906 {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[15]Amnesty International, “Eastern Ukraine conflict: Summary killings, misrecorded and misreported,”, 20 October 2014.

Διαθέσιμο σε https://www.amnesty.org/en/latest/news/2014/10/eastern-ukraine-conflict-summary-killings-misrecorded-and-misreported/ and Amnesty International, Annual Report.  “Ukraine 2016/201,” Διαθέσιμο σε https://www.amnesty.org/en/countries/europe-and-central-asia/ukraine/report-ukraine/ {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[16] Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation, “White Book on violations of human rights and the rule of law in Ukraine”, July- November 2014. Διαθέσιμο σε http://www.saloniki.mid.ru/White_Book.pdf and  Russia Today, “White Book of crimes’: Report on war crimes by pro-Kiev forces in Donbass released in English,”, 10 February 2016. Διαθέσιμο σε https://www.rt.com/news/332047-war-crimes-ukraine-book/{Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[17] Euromaidan Press, “Evidence on perpetrators of war crimes in Russia’s war in Donbas to be submitted to The Hague”, 24 December 2015. Διαθέσιμο σε http://euromaidanpress.com/2015/12/24/new-report-russias-war-crimes-and-perpetrators-in-ukraine-2014/https://www.rt.com/news/332047-war-crimes-ukraine-book/ {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[18] Euromaidan Press, “Hague receives report on Russia’s war crimes in Ukraine”, 25 April 2016. Διαθέσιμο σε http://euromaidanpress.com/2016/04/25/the-report-on-russias-war-crimes-in-ukraine-conveyed-to-the-hague/#arvlbdata {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[19] Censor Net ,“Security Service to Create "Death Map" of Mass Graves and Terrorist Concentration Camps”, 3 October 2014. Διαθέσιμο σε  http://en.censor.net.ua/news/305447/security_service_to_create_death_map_of_mass_graves_and_terrorist_concentration_camps {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[20]  Βλ. υποσημείωση 13 και 14. {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[21] Deutsche Welle, “Red Cross hostages 'freed' in Donetsk, eastern Ukraine” 10 May 2014. Διαθέσιμο σε  http://www.dw.com/en/red-cross-hostages-freed-in-donetsk-eastern-ukraine/a-17626580 {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[22] Amnesty International, “Ukraine: Mounting evidence of abduction and torture”, 11 July 2014. Διαθέσιμο σε  https://www.amnesty.org/en/latest/news/2014/07/ukraine-mounting-evidence-abduction-and-torture/ {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[23] 112 International, “Freedom of speech in Ukraine: the country moves down in the world ratings” 2 June 2016. Διαθέσιμο σε  http://112.international/article/freedom-of-speech-in-ukraine-the-country-moves-down-in-the-world-ratings-5530.html {Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[24]  Ibid.

[25]Amnesty International, Annual Report, “Ukraine 2016/2017”. Διαθέσιμο σε  https://www.amnesty.org/en/countries/europe-and-central-asia/ukraine/report-ukraine/

Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[26]Freedom House, Report: “Ukraine Country Profile” 2016. Διαθέσιμο σε https://freedomhouse.org/report/freedom-net/2016/ukraine{Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.

[27]Russia Today,  “Putin Recognizes Docs of Donetsk, Lugansk Republics 'for Humanitarian Reasons'” 20 February 2017. Διαθέσιμο σε https://sputniknews.com/europe/201702201050860622-putin-russia-donetsk-lugansk-passports/ Ημερομηνία πρόσβασης 28/03/2017}.