LNG Yamal Project: Η υλοποίηση του πρώτου εργοστασίου LNG στον Αρκτικό Ωκεανό με κινεζική χορηγία

της Ράπτη Μαριτίνας

Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε με την ολοκλήρωση ενός μεγαλεπήβολου ενεργειακού σχεδιασμού από τη Ρωσία, αυτού της κατασκευής του πρώτου εργοστασίου παραγωγής LNG στον Αρκτικό Ωκεανό, του LNG  Yamal Project, συνολικής αξίας 27 δισεκατομμυρίων δολαρίων, που για πρώτη φορά συγχρηματοδοτείται από ιδιωτικές εταιρείες, κυρίως ασιατικές. Η σημασία της κατασκευής και έναρξης λειτουργίας του είναι τεράστια για τη γεωστρατηγική σημασία της Ρωσίας στην αξιοποίηση των αρκτικών κοιτασμάτων ορυκτών καυσίμων, αλλά και στην ισχυροποίηση της οικονομικής της θέσης διεθνώς, μετά την επιδείνωση της ρωσικής οικονομίας από το 2014 και 2015, μέσω της ανάπτυξης των εξαγωγών της LNG, και ως εκ τούτου διαφοροποίησης της ενεργειακής πολιτικής στρεφόμενη στις ασιατικές ακμάζουσες αγορές.

                                      

            Η εντεινόμενη δραστηριοποίηση των παράκτιων κρατών του Αρκτικού κύκλου στην αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου του Βορρά έχει αρχίσει να συντελείται την τελευταία δεκαετία με την ταχεία τήξη των πάγων στον Αρκτικό Ωκεανό. Εκτιμάται ότι το 20% με το 25% των παγκόσμιων γνωστών αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου, δηλαδή πάνω από 10 δις τόνων ισοδύναμου καυσίμου, εντοπίζονται στο Βορρά. Ειδικότερα, βάση της επίσημης διεθνούς έρευνας του Γεωλογικού Ινστιτούτου των Η.Π.Α (US Geological Survey) που δημοσιεύθηκε το 2008,[1] το ένα τέταρτο των αποθεμάτων φυσικού αερίου που απομένει να ανακαλυφθεί σε όλο τον κόσμο κείται βορείως του Αρκτικού Κύκλου και έξω από τις ακτές, αλλά εντός των ορίων των ηπειρωτικών υφαλοκρηπίδων, ενώ οι εκτιμήσεις για τα πετρελαϊκά κοιτάσματα προσδιορίζονται στα 3% με 4% της γης.[2]

            Η Μόσχα αποτελεί μέχρι στιγμής το μεγαλύτερο περιφερειακό παίκτη στην Αρκτική. Η δραστηριοποίησή της στο Βορρά σηματοδοτεί για εκείνη μία γεωγραφική περιοχή μεγάλου οικονομικού συμφέροντος και πολιτικής ισχύος έναντι των Η.Π.Α και Καναδά, οι οποίοι διεκδικούν και εκείνοι μερίδα του λέοντος. Τα οικονομικά της ενδιαφέροντα είναι συνδεδεμένα στο  ρωσικό Βορρά στον οποίο εντοπίζονται σημαντικά αποθέματα ορυκτών πόρων και αποθεμάτων αλιείας, όπου και διαμένει το 1,5% του πληθυσμού της χώρας, με παραγωγή 11% του ρωσικού ΑΕΠ και πραγματοποίηση 22% των εγχώριων εξαγωγών.[3] Από την άλλη πλευρά, η Αρκτική χρησιμοποιείται επίσης ως αντίπαλο δέος των Η.Π.Α και Καναδά για την εξισορρόπηση του ζητήματος της ασφάλειας στο Βορρά, με ιδιαίτερη έμφαση να δίδεται από πλευράς ρωσικής κυβέρνησης η ανάπτυξη στρατιωτικών δυνάμεων στην περιοχή.

            Η Ρωσία έχει τη μεγαλύτερη ακτογραμμή στον Αρκτικό Ωκεανό από όλα τα προσκείμενα σε αυτόν παράκτια κράτη (ΗΠΑ, Καναδάς, Δανία μέσω Γροιλανδίας, Νορβηγία) και για αυτόν ακριβώς το λόγο είναι αναμενόμενο να επιδιώκει το μεγαλύτερο κέρδος από την εξόρυξη του ορυκτού πλούτου που εντοπίζεται στην εσωτερική και εξωτερική πλευρά της ηπειρωτικής της υφαλοκρηπίδας.[4] Καθώς η οικονομική ανάπτυξη και η διεθνής πολιτική της βαρύτητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την εξαγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου και ιδιαίτερα από τις πιθανές εκμεταλλεύσιμες ρηχές παράκτιες περιοχές της Βόρειας Ρωσίας και Σιβηρίας, ο πιθανός εντοπισμός πλούσιων κοιτασμάτων στον Αρκτικό Ωκεανό αποτελεί κύριο κατευθυντήριο άξονα δράσης για την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της χώρας.[5] Άλλωστε το Μάιο του 2009 το Συμβούλιο Ασφαλείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας δημοσίευσε ένα κυβερνητικό έγγραφο με τίτλο – Οι θεμελιώδεις αρχές της ρωσικής αρκτικής πολιτικής στην Αρκτική έως το 2020 και εφεξής-- με το οποίο υπογραμμίζεται ότι η Ρωσία πρόκειται να δημιουργήσει και να αναπτύξει μία ομάδα ειδικών δυνάμεων έως το 2020 για την προστασία των οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων στην Αρκτική.[6]

            Η Ρωσία κατέχει την πρώτη θέση στον κόσμο σε αποθέματα φυσικού αερίου που εντοπίζονται κυρίως στο βόρειο γεωγραφικό κομμάτι της χώρας. Ειδικότερα, με βάση την επίσημη δημοσίευση της Διεθνούς Υπηρεσίας Ενέργειας των Η.Π.Α (U.S. Energy Information Administration/EIA) το Νοέμβριο του 2013, η Ρωσία κατέχει περί τα 48 τρισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου, ή αλλιώς 1688 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια.

Πηγή: eia.gov[7]

Πηγή: eia.gov[8]

Η προοπτική αξιοποίησης της ρωσικής γεωγραφικής περιοχής εντός του αρκτικού κύκλου έχει παρουσιαστεί σε εκτεταμένες επιστημονικές μελέτες ήδη από τις αρχές του 2000. Συγκεκριμένα, το Περιβαλλοντικό Κέντρο της Νορβηγίας GRID-Arendal σε δημοσιευμένη μελέτη που διεξήγαγε για λογαριασμό του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον το 2002, κατέδειξε τις περιοχές με τάση μελλοντικής αξιοποίησης των εκτιμώμενων αποθεμάτων ορυκτών καυσίμων, κυρίως πετρελαίου και φυσικού αερίου. Στο κάτωθι χάρτη που κατήρτισε, παρουσιάζονται οι περιοχές που εκτιμώνται αξιοποιήσιμες αναπτυξιακά. Παράλληλα, παρουσιάζεται ο πιθανός τρόπος μεταφοράς των ορυκτών καυσίμων, είτε μέσω αγωγών διά ξηράς και θαλάσσης, είτε μέσω πλοίων λαμβάνοντας υπόψη τη μελλοντική διέλευση του Αρκτικού Ωκεανού. Αξίζει να παρατηρηθεί στον εν λόγω χάρτη, ότι δίδεται έμφαση

στη μελλοντική οικονομική ανάπτυξη και αξιοποίηση της Χερσονήσου Yamal.

Πηγή: UN Environment Program/GRID-Arenda[9]

Πηγή: UN Environment Program/GRID-Arenda[10]

Στον άνωθεν χάρτη απεικονίζεται ολόκληρο το δίκτυο επικοινωνιών και μεταφορών των χωρών που πρόσκεινται στον αρκτικό κύκλο, μέσω των μελλοντικά διελεύσιμων θαλάσσιων οδών. Παρατηρείται ότι μέσω του Βορειοδυτικού Περάσματος (Northwest Passage)[11] και της γροιλανδικής και νορβηγικής θάλασσας αναπτύσσεται ένα δίκτυο μεταφορών σε Καναδά, Η.Π.Α και Ευρώπη, ενώ μέσω της Βόρειας Θαλάσσιας Διαδρομής (Northern Sea Route)[12] ένα δίκτυο μεταφορών αρκετά μεγαλύτερο στη Ρωσία.

LNG Yamal Project

            Η δεύτερη εγκατάσταση υγροποίησης φυσικού αερίου στη Ρωσία, μετά τη μονάδα  Sakhalin-2 στον Ειρηνικό Ωκεανό εγκαινιάστηκε στις 8 Δεκεμβρίου 2017. Το LNG Yamal Project αποτελούσε ένα μεγαλεπήβολο ενεργειακό εγχείρημα από πλευράς ρωσικής κυβέρνησης αξίας 27 δισεκατομμυρίων δολαρίων, το οποίο υλοποιήθηκε μετά από πέντε χρόνια, και αποτελεί το πρώτο εργοστάσιο παραγωγής LNG στον Αρκτικό Ωκεανό, εγκαινιάζοντας ένα νέο αναπτυξιακό κεφάλαιο στην οικονομική αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου του Βορρά. Η σημασία της κατασκευής και έναρξης λειτουργίας του είναι τεράστια για τρεις λόγους. Πρώτον, γιατί αποτελεί το πρώτο και μοναδικό έως σήμερα εργοστάσιο υγροποίησης φυσικού αερίου στον Αρκτικό Ωκεανό ανεξαρτήτως χώρας, σε συνδυασμό με τη διάνοιξη του αρκτικού θαλάσσιου διαύλου για την ασφαλή μεταφορά του. Δεύτερον, γιατί συμμετείχε οικονομικά στην κατασκευή του μία Κοινοπραξία ρωσικών (Novatek) και ιδιωτικών εταιρειών (Total, China National Petroleum Corporation).[13] Τρίτον, γιατί σηματοδοτεί την αύξηση εξαγωγών φυσικού αερίου από τη Ρωσία, ενώ καθιστά τη Μόσχα τον οικονομικά κυρίαρχο παίκτη στην Αρκτική, παρά τις δυτικές κυρώσεις που της είχαν επιβληθεί στον ενεργειακό τομέα μετά το 2014.

            Το εργοστάσιο υγροποίησης φυσικού αερίου στη χερσόνησο Yamal είχε τεθεί και επίσημα πρώτο στην ατζέντα του Υπουργείου Φυσικών Πόρων της Ρωσικής Ομοσπονδίας (Ministry of natural resources of the Russian Federation) το 2012, όταν αποφασίστηκε η υλοποίησή του, ως μελλοντικός αντικαταστάτης της φθίνουσας παραγωγής του ιστορικού κοιτάσματος Nadym-Pur-Taz, ενός από τα μεγαλύτερα και ιστορικότερα κοιτάσματα παραγωγής φυσικού αερίου της Σοβιετικής Ένωσης από τη δεκαετία του 1970.[14] Σύμφωνα με επίσημες επιστημονικές εκτιμήσεις,  η χερσόνησος Yamal και οι παρακείμενες υπεράκτιες περιοχές έχουν μελλοντική δυνατότητα παραγωγής 26,5 τρισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου,[15] δηλαδή το 55% της συνολικής ρωσικής παραγωγής, αριθμητικό στοιχείο που από μόνο του εξάρει τη σημασία της οικονομικής αξιοποίησης του ρωσικού αρκτικού βορρά. Αυτός ο σημαντικός πόρος θα καθιστούσε δυνατή την παραγωγή 360 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων φυσικού αερίου ετησίως έως το 2030.[16]

Πηγή: 2b1stconsulting Novatek-Total Yamal LNG project [17]

Πηγή:2b1stconsulting[18]

Τα αξιοποιήσιμα κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου της Χερσονήσου Yamal, το νυν αλλά και το υπό κατασκευή δίκτυο αγωγών.

            H 8η Δεκεμβρίου 2017 αποτελεί κομβική ημερομηνία τόσο για τη Ρωσία, αλλά όσο και για την  αξιοποίηση του αρκτικού φυσικού αερίου, όσο και για τη διάνοιξη του αρκτικού θαλάσσιου διαύλου, και συγκεκριμένα του Βορειοδυτικού Περάσματος, με την επίσημη άδεια λειτουργίας του «Yamal LNG Project» που δόθηκε από τη ρωσική κυβέρνηση στις αρχές Δεκεμβρίου. Αναφορικά με την έναρξη λειτουργίας του εργοστασίου, το Δεκέμβριο τoυ 2017 λειτούργησε μόνο το πρώτο «τραίνο» όπως ονομάζεται, της μονάδας Yamal, ετήσιας παραγωγικής ικανότητας 5,5 εκατομμυρίων μετρικών τόνων, με το δεύτερο «τραίνο» να ακολουθεί εντός του 2018 και το τρίτο και τελευταίο εντός του 2019. Την ίδια μέρα, το ρωσικό παγοθραυστικό πλοίο «Christophe de Margerie», που έχει την δυνατότητα καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους για μεταφορά LNG στις δύσκολες συνθήκες πάγου που επικρατούν στον Κόλπο του Ob και στην Θάλασσα του Kara, φόρτωσε για πρώτη φορά περίπου 172.600 κυβικά μέτρα υγροποιημένο φυσικό αέριο από το Sabetta, το νέο μεγάλο λιμάνι στο βόρειο άκρο τη χερσονήσου Yamal.[19] Σύμφωνα με τα όσα είχε ανακοινώσει η Novatek, το συγκεκριμένο φορτίο LNG είχε πιθανότατα πορεία προς την Κίνα.[20]  Στην πλήρη ανάπτυξή του, όπως προβλέπεται από τη ρωσική κυβέρνηση, το LNG Yamal project των τριών «τραίνων» θα είναι μια γιγαντιαία μονάδα υγροποίησης της τάξης των 16,5 εκατομμυρίων τόνων ετησίως.[21] Επιπλέον, η ρωσική κυβέρνηση εξετάζει την προοπτική κατασκευής μίας δεύτερης εγκατάστασης LNG στον Αρκτικό Ωκεανό, το σχεδιαζόμενο LNG-2 με παρόμοια δυνατότητα παραγωγής της τάξεως περίπου των 17 εκατομμυρίων τόνων ετησίως, έως το 2023.[22]

            Επιπλέον, η ολοένα αυξανόμενη δυνατότητα μεταφοράς τόνων καυσίμων των φορτηγών πλοίων, που είναι σε θέση να διέρχονται στο Βορειοδυτικό Πέρασμα, αρχής γενομένης της Σοβιετικής Ένωσης τη δεκαετία του 1980, οδήγησε τη ρωσική κυβέρνηση να προβεί στην ολοκλήρωση της κατασκευής του λιμανιού Sabbetta. Σύμφωνα με τον Viktor Olersky, αρχηγό της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Θαλάσσιων και Ποτάμιων Μεταφορών, ο όγκος μεταφοράς καυσίμων φέτος αναμένεται να αυξηθεί σε περίπου 10 εκατομμύρια τόνους,[23] γεγονός που αναγάγει το έργο Yamal σε ύψιστο προσοδοφόρο ενεργειακό εγχείρημα για τις ρωσικές εξαγωγές LNG στις ασιατικές και ευρωπαϊκές αγορές.

Η πρώτη Κοινοπραξία με ιδιωτικές εταιρείες και η ρωσική εξωστρέφεια στον επικερδή τομέα LNG

            Είναι ευρέως γνωστό ότι η Ρωσία, λόγω της εξάρτησής της από τις εξαγωγές ενεργειακών προϊόντων και μεταλλευμάτων, προσπαθεί εδώ και πολλά χρόνια να διαφοροποιήσει την οικονομία της. Αυτή η προσπάθεια τα τελευταία δύο χρόνια έχει ενταθεί, γιατί η οικονομία της χώρας πιέζεται από τις παρατεταμένες παγκόσμιες χαμηλές τιμές φυσικού αερίου και πετρελαίου, αλλά και από τις διεθνείς κυρώσεις που της έχουν επιβληθεί από τη Δύση (Ευρωπαϊκή Ένωση και ΗΠΑ) το 2014, την επαύριο της προσάρτησης της Κριμαίας μετά την ουκρανική κρίση. Κατόπιν και της απόφασης της μείωσης της παραγωγής πετρελαίου από τις χώρες του ΟΠΕΚ στα τέλη του 2016, σε συνδυασμό και με τη συνολική μείωση της οικονομικής της δραστηριότητας που παρατηρείται μετά το 2014, η Ρωσία ήρθε αντιμέτωπη με πιθανή αύξηση των ποσοστών της φτώχιας έως το 2018.[24] Για αυτόν ακριβώς το λόγο, κύρια μέριμνα της ρωσικής κυβέρνησης, μολονότι οι εταιρείες πετρελαίου και φυσικού αερίου της χώρας παραμένουν στο μεγαλύτερο πλειοψηφικό μετοχικό πακέτο κρατικές, ήταν η αναζήτηση χρηματοδότησης από ιδιωτικές εταιρείες, κυρίως από ασιατικές χώρες, για πραγματοποίηση Κοινοπραξιών. Αυτή η κίνηση από πλευράς Μόσχας σε συνδυασμό με την αισιοδοξία που προήλθε από την αύξηση της τιμής φυσικού αερίου στις αρχές του 2017 εξαιτίας της διόγκωσης της ζήτησης από την Ασία για κάλυψη των ολοένα αυξανόμενων ενεργειακών της αναγκών,[25] φαίνεται να έδωσε νέα πνοή στη μαστιζόμενη ρωσική οικονομία.

Έτσι, μολονότι στην Ρωσία οι εξαγωγές φυσικού αερίου μέσω αγωγών εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να παραμένουν, βάσει νόμου, αποκλειστικό προνόμιο της κρατικής Gazprom, το 2013 η νομοθεσία τροποποιήθηκε ώστε να επιτραπεί και στους ιδιώτες παραγωγούς, καταρχάς Ρώσους, όπως η Novatek, να εξάγουν αέριο με τη μορφή LNG.[27] Σε αυτό συνέβαλε και η επίσημη δωδεκαετή απαλλαγή από το φόρο εξόρυξης ορυκτών που έχει προωθήσει η ρωσική κυβέρνηση, συμπεριλαμβανομένου και του φυσικού αερίου, καθώς και η επιδοτούμενη από το κράτος κατασκευή του λιμένα Sabetta.[28] Όπως παρατηρείται και στον παραπάνω πίνακα, στην κολοσσιαία επένδυση των 27 δισεκατομμυρίων δολαρίων του LNG Yamal Project, συμμέτοχοι της Novatek, η οποία κατέχει ποσοστό 50,1%, είναι η γαλλική Total με 20%, η κινεζική China National Petroleum Corporation(CNPC) με εξίσου 20%, και το κινεζικό επενδυτικό ταμείο «Silk Road Fund» με 9,9%.[29]

            Συμπεραίνεται λοιπόν, ότι, σε συνολικό ποσοστό 29,9% το έργο χρηματοδοτήθηκε από ασιατικά κρατικά κεφάλαια, παρά τις επιβληθείσες κυρώσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις Η.Π.Α το 2014, που απέτρεπαν οποιεσδήποτε ιδιωτικές επενδύσεις από ευρωπαϊκές τράπεζες και αμερικανικές, γεγονός που αποδεικνύει την έναρξη της επενδυτικής στρατηγικής συνεργασίας της Ρωσίας με την Κίνα στον επικερδή ευέλικτο τομέα LNG, σε σχέση με τη μεταφορά φυσικού αερίου μέσω των παραδοσιακών αγωγών. Συγκεκριμένα, περισσότερο από το 90% της παραγωγής του υγροποιημένου φυσικού αερίου από τη χερσόνησο Yamal έχει συμφωνηθεί κυρίως για εξαγωγή  στις αγορές της Ασίας, με συμβάσεις που έχουν συναφθεί μεταξύ Novatek και CNPC για σταθερό προορισμό, με φορτία προοριζόμενα για την Κίνα.[30] Το υπόλοιπο 10% της παραγωγής LNG έχει ευέλικτους προορισμούς για ευρωπαϊκές αγορές, όπως η Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία και Ισπανία, και άλλους προορισμούς, όπως Ινδία, Νότια Κορέα, Ιαπωνία και Βραζιλία.

Πηγή:www.eia.gov[31]

            Απώτερος στόχος της Novatek είναι όπως αυξήσει, σε βάθος μιας δεκαετίας, μαζί με την κατασκευή του LNG-2, την παραγωγή αερίου της Αρκτικής στα 70 εκατομμύρια μετρικούς τόνους ετησίως, δηλαδή 95 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα, συναγωνιζόμενη το Κατάρ.[32]

            Εν κατακλείδι,  με τα εγκαίνια του Γιαμάλ LNG, η Ρωσία σε στενή συνεργασία με τη Γαλλία και την Κίνα, αξιοποιεί για πρώτη φορά το τεράστιο ενεργειακό δυναμικό της Αρκτικής, αψηφώντας τις οικονομικές κυρώσεις και τις σχετικές περιβαλλοντικές ανησυχίες των οικολόγων και δείχνει να κατανοεί πλήρως την ανερχόμενη σημασία του LNG στον παγκόσμιο ενεργειακό «χάρτη», διαφοροποιώντας την ενεργειακή της πολιτική, που έως τώρα στρεφόταν στην ευρωπαϊκή αγορά και στην Ασία, μέσω της δαπανηρής κατασκευής αγωγών μεταφοράς φυσικού αερίου. Εκτιμάται άλλωστε ότι, ενώ το 2016 οι διεθνείς εξαγωγές αερίου με τη μορφή LNG ανέρχονταν στα 347 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα και δεν ήταν ούτε καν οι μισές από τις διεθνείς εξαγωγές, μέσω των παραδοσιακών διακρατικών αγωγών, που ανέρχονταν στα 737 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα, το 2035 όχι μόνο θα τις φθάσουν αλλά και θα τις υπερκεράσουν.[33]

            Οι μόνοι αρνητικοί παράγοντες σε αυτό, οι οποίοι δε θα πρέπει να παραλειφθούν, είναι το απομακρυσμένο της Χερσονήσου Yamal, και οι δυσχερείς συνθήκες πολικού ψύχους που επικρατούν στον Αρκτικό Ωκεανό. Απαιτείται συνεπώς τεράστια χρηματοδότηση[34] για την κατασκευή κατάλληλων φορτηγών πλοίων με τις απαιτούμενες περιβαλλοντικές προϋποθέσεις, καθώς και εξασφάλιση απαιτούμενων καυσίμων για τα υπερπόντια αυτά ταξίδια. Σε κάθε περίπτωση όμως, το εν λόγω εγχείρημα φαντάζει μία πρόκληση για τη Ρωσία, στο οποίο έχει ήδη επενδύσει με μακροπρόθεσμες οικονομικές απολαβές.

---

[1] Circum-Arctic Resource Appraisal: Estimates of Undiscovered Oil and Gas North of the Arctic Circle, U.S. Geological Survey, Fact Sheet 2008-3049, 23/7/2008, https://pubs.usgs.gov/fs/2008/3049/, ημ. Ανάκτησης 10/12/2017.

[2] Ibid.

[3] Ράπτη Αικατερίνη-Μαρία, "Η γεωπολιτική αξία της Αρκτικής: Συνεργασία στο Κέντρο της Γης ή Σύγκρουση στη Μήτρα των Ηπείρων;" ΠΜΣ στις Διεθνείς και Ευρωπαίκες Σπουδές, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, 2011,http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/4691/Rapti.pdf?sequence=2 , ημ. Ανάκτησης 20/12/2017.

[4] Ibid.

[5] Ibid.

[6] Ibid.

[7] Proved Reserves of Natural Gas, INTERNATIONAL ENERGY STATISTICS, U.S. Energy Information Administration – EIA,  https://www.eia.gov/beta/international/data/browser/#/?pa=000000000000000000004&c=ruvvvvvfvtvnvv1urvvvvfvvvvvvfvvvou20evvvvvvvvvnvvuvo&ct=0&tl_id=3002-A&vs=INTL.3-6-RUS-TCF.A&cy=2016&vo=0&v=H, ημ. Ανάκτησης 20/12/2017.

[8] Ibid.

[9] Arctic development hotspots, G.R.I.D. Arendal, 2002, https://www.grida.no/resources/6981, ημ. Ανάκτησης 28/12/2017.

[10] Arctic transportation routes - roads, shipping and pipelines,G.R.I.D. Arendal, 2006, http://old.grida.no/graphicslib/detail/arctic-transportation-routes-roads-shipping-and-pipelines_c0ee# , ημ. Ανάκτησης 28/12/2017.

[11] Το βορειοδυτικό πέρασμα (συντομογραφείται ως NWP ) είναι, από την ευρωπαϊκή και βόρειο Ατλαντική πλευρά, η θαλάσσια διαδρομή προς τον Ειρηνικό Ωκεανό μέσω του Αρκτικού Ωκεανού , κατά μήκος των βόρειων ακτών της Βόρειας Αμερικής μέσω πλωτών οδών μέσω του Καναδικού Αρκτικού Αρχιπελάγους.

[12] Η Βόρεια Θαλάσσια Διαδρομή , είναι μια ναυτιλιακή διαδρομή που ορίζεται επίσημα από τη ρωσική νομοθεσία ως ανατολικά της Novaya Zemlya και εκτείνεται κατά μήκος της ρωσικής ακτής της Αρκτικής από τη θάλασσα του Kara , Σιβηρία , στο στενό του Μπέρινγκ . Ολόκληρη η διαδρομή βρίσκεται στα ύδατα της Αρκτικής και στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) της Ρωσίας. Τα μέρη είναι απαλλαγμένα από πάγο μόνο για δύο μήνες το χρόνο.

[13] Σιταράς Βασίλης, "Το μεγάλο ενεργειακό στοίχημα της Ρωσίας στην Αρκτική, Το κοίτασμα φυσικού αερίου στην χερσόνησο Γιαμάλ και οι εξαγωγές LNG της Μόσχας", FOREIGN AFFAIRS, The Hellenic Edition, 4/12/2017, http://www.foreignaffairs.gr/articles/71543/basilis-sitaras/to-megalo-energeiako-stoixima-tis-rosias-stin-arktiki, ημ. Ανάκτησης 7/12/2017.

[14] Stephen Rassenfoss, "Russia’s Push for Oil and Gas Growth Stunted by Oversupplied Markets ", Journal of Petroleum Technology, Vol.69, 5/2017, https://www.onepetro.org/journal-paper/SPE-0517-0027-JPT , ημ. Ανάκτησης 15/12/2017.

[15] Ibid.

[16] Supra Note 13.

[17] Novatek and Total Yamal LNG in good progress, www.2b1stconsulting.com, 9/7/2012, https://www.2b1stconsulting.com/novatek-and-total-yamal-lng-in-good-progress/,  ημ. Ανάκτησης 15/12/2017.

[18] Gazprom and Novatek signed Memorandum on Yamal, www.2b1stconsulting.com, 17/72012,  https://www.2b1stconsulting.com/gazprom-and-novatek-signed-memorandum-on-yamal/,  ημ. Ανάκτησης 15/12/2017.

[19] Supra Note 17.

[20] Ανοίγουν οι στρόφιγγες στο «Yamal LNG Project», NΑΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ,  9/12/2017, http://www.naftikachronika.gr/2017/12/09/anoigoun-oi-strofinges-sto-yamal-lng-project/, ημ. Ανάκτησης 7/12/2017.

[21] Ibid.

[22] Staalesen Atle, "First Yamal LNG shipment means a new era of shipping on Russia’s Northern Sea Route", ARCTIC NOW,  ,,https://www.arcticnow.com/business/2017/12/11/first-yamal-lng-shipment-means-a-new-era-of-shipping-on-russias-northern-sea-route/, 11/12/2017, ημ. Ανάκτησης 20/12/2017.

[23] Ibid.

[24]Russia Economic Report,  "The Long Journey to Recovery", WORLD BANK GROUP, No.35, 4/2016, σελ. 45, https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/24028/rer35_E.pdf?sequence=1&isAllowed=y, ημ. Ανάκτησης 20/12/2017.

[25]"Στα υψηλότερα επίπεδα δύο ετών οι τιμές του φυσικού αερίου",  CNN Greece, 16/1/2017,  http://www.cnn.gr/oikonomia/story/62982/sta-ypsilotera-epipeda-dyo-eton-oi-times-toy-fysikoy-aerioy, ημ. Ανάκτησης 18/12/2017.

[26]Supra Note 24.

[27] Supra Note 13.

[28] "LNG Transportation routes and distances from Yamal LNG",  Natural Gas Weekly Update,U.S. Energy Information Administration – EIA, 21/12/2017,  https://www.eia.gov/naturalgas/weekly/archivenew_ngwu/2017/12_21/, ημ. Ανάκτησης 29/12/2017.

[29] Ibid.

[30] Ibid.

[31] Ibid.

[32] Ibid.

[33] Supra Note 13.

[34] Supra Note 29.