του Αποστολή Κουτσουμπά
Η διένεξη του Κοσσυφοπεδίου αποτελεί ένα ζήτημα που απασχολεί την
διεθνή κοινότητα τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Τις εθνοτικές συγκρούσεις και
τις φυλετικές διακρίσεις σε βάρος των αλβανικών πληθυσμών που εφάρμοσε η Σερβία
τη δεκαετία του 1990[1] ακολούθησε
η επέμβαση του ΝΑΤΟ το 1999 και ο βομβαρδισμός της Σερβίας για 78 ημέρες[2]. Η αποχώρηση
των σερβικών στρατευμάτων οδήγησε το Κόσοβο σε ένα καθεστώς διοίκησης των
Ηνωμένων Εθνών, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και άλλων διεθνών οργανισμών[3].
Το Κόσοβο διακήρυξε
μονομερώς την ανεξαρτησία του από τη Σερβία το 2008 μετά την απόρριψη από τη
δεύτερη του σχεδίου του Φινλανδού πρωθυπουργού Martii Ahtisaari για πολιτική λύση του ζητήματος[4]. Η Ρωσία
χρησιμοποίησε τη θέση της στο Συμβούλιο Ασφαλείας για να μην καταφέρει το
Κόσοβο να εισέλθει στον ΟΗΕ, ενώ 5 χώρες της ΕΕ δεν το αναγνώρισαν ως
ανεξάρτητο κράτος. Οι σχέσεις ανάμεσα σε Πρίστινα και Βελιγράδι παρέμειναν
παγωμένες μέχρι να αρχίσουν εκ νέου μεταξύ τους διαπραγματεύσεις υπό την αιγίδα
της ΕΕ το 2011. Η οριστική λύση του ζητήματος προκρίθηκε από την ΕΕ ως
προϋπόθεση για την ευρωπαϊκή προοπτική των δύο πλευρών. Σημειώθηκε κάποια
πρόοδος, υπογράφηκαν συνολικά 33 τεχνικές συμφωνίες σχετικά με την ενέργεια,
την διέλευση των συνόρων, την περιφερειακή αντιπροσώπευση κλπ, ενώ οι
συζητήσεις κατέληξαν στην Συμφωνία των Βρυξελλών το 2013[5].
Έκτοτε η πρόοδος δεν υπήρξε ουσιαστική, ωστόσο οι σημαντικές εξελίξεις των
τελευταίων ετών, σε συνδυασμό με την δραστηριοποίηση διαφορετικών δρώντων στην
περιοχή, καθιστούν χρήσιμο να εστιάσουμε στην περίοδο από το 2015 έως τις μέρες
μας
Το 2015 η συμφωνία
για έναν σύνδεσμο των δήμων του Κοσόβου με πλειοψηφία Σέρβων, οι οποίοι θα
απολάμβαναν καθεστώς αυτονομίας, δεν εγκρίθηκε από το Συνταγματικό Δικαστήριο
του Κοσόβου[6]. Η Σερβία
παράλληλα, υπό το φως της κατάθεσης τροποποίησης από τη Γερμανία και άλλες
χώρες στο Κεφάλαιο 35 των ενταξιακών διαπραγματεύσεων (που προέβλεπε τη λύση
της διένεξης με το Κοσσυφοπέδιο) έτσι ώστε αν δεν κλείσει το συγκεκριμένο
Κεφάλαιο να μην μπορεί να προχωρήσει η υπόλοιπη διαδικασία, εξέλαβε την
συμπεριφορά της ΕΕ ως απαίτηση να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του Κοσόβου, ενώ
ακολούθησε τη θέση ότι θα εφάρμοζε όλες τις συμφωνίες που είχε υπογράψει με την
Πρίστινα, αλλά ότι δεν θα παραχωρούσε ανεξαρτησία στην πρώην επαρχία της[7].
Τα παραπάνω είχαν ως
συνέπεια οι συζητήσεις να παγώσουν από το 2016 μέχρι και τον Ιούλιο του 2017,
οπότε και οι δύο πλευρές δήλωσαν πως θα ξανάρχιζαν τις διαπραγματεύσεις. Η
αναστάτωση που είχαν δημιουργήσει οι γερμανικές εκλογές δεν είχαν επιτρέψει
στην ΕΕ να διαμορφώσει ξεκάθαρη βαλκανική πολιτική νωρίτερα, δίνοντας
δικαιολογία για καθυστέρηση σε Σερβία και Κόσοβο. Ως εκ τούτου, στη Σερβία
ανακοινώθηκε μια ευρεία σειρά δημόσιων διαβουλεύσεων για το θέμα της διένεξης,
ενώ στο Κοσσυφοπέδιο έγινε προσπάθεια για να υπάρξει μια διακομματική συναίνεση
στο διάλογο[8].
Την ένταση που προκλήθηκε
από τη δολοφονία του Oliver Ivanovic, ενός εθνικιστή πολιτικού της σερβικής
μειονότητας του Κοσόβου, τον Ιανουάριο του 2018[9]
ακολούθησε η αιφνιδιαστική πρόταση των δύο πλευρών για αλλαγή συνόρων τον
Αύγουστο της ίδιας χρονιάς, με στόχο την οριστική επίλυση της διένεξης[10]. Οι ΗΠΑ,
μέσω του Συμβούλου Εθνικής Ασφαλείας John Bolton δήλωσαν ανοιχτές σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο[11], ενώ η ΕΕ
δεν έλαβε εξαρχής ξεκάθαρη στάση. Χωρίς να έχει ξεκαθαριστεί τι βρισκόταν πάνω
στο τραπέζι, ο πρόεδρος του Κοσόβου Hashim Thaci αναφέρθηκε στην ιδέα της ένωσης με το Κόσοβο
της κοιλάδας Presevo στη νότια Σερβία, όπου πλειοψηφούν αλβανικοί
πληθυσμοί, χωρίς να αναφερθεί ωστόσο στην ένωση των περιοχών βόρεια της Mitrovica, όπου πλειοψηφούν οι Σέρβοι, με τη Σερβία[12]. Τόσο ο
ίδιος όσο και ο πρόεδρος Vucic της
Σερβίας ζήτησαν την στήριξη της διεθνούς κοινότητας και της ΕΕ ειδικότερα στο
εγχείρημα των δύο πλευρών.
Η Γερμανία ωστόσο
αντέδρασε έντονα στην περίπτωση αλλαγής των συνόρων, τονίζοντας πως πολιτική
της ΕΕ στα Βαλκάνια από τη δεκαετία του 1990 ήταν η μη δημιουργία συνόρων με
βάση τις εθνοτικές κοινότητες, ενώ επισήμανε πως μια τέτοια κίνηση θα άνοιγε
τον ασκό του Αιόλου στην περιοχή, υποδαυλίζοντας τους εθνικισμούς, τους
αλυτρωτισμούς και συνακολούθως τις εντάσεις[13].
Η Σερβία δήλωσε ενοχλημένη από τη στάση της Δύσης, ενώ διαβεβαίωσε πως δεν
επιθυμεί κανενός είδους αλλαγή συνόρων με τη Βοσνία, όπου ζει μια μεγάλη
αυτόνομη σερβική μειονότητα[14]. Ωστόσο
και στο εσωτερικό του Κοσσυφοπεδίου υπήρξαν έντονες αντιδράσεις ενάντια σε μια
συμφωνία για αλλαγή συνόρων με το Βελιγράδι, με εντονότερη αυτή του
πρωθυπουργού Ramush Haradinaj[15].
Τα πράγματα
εξελίχθηκαν γρήγορα, με την απαγόρευση επίσκεψης του Vucic στο Gazivode από τις αρχές του Κοσόβου να δυσαρεστεί τη Σερβία[16],
η οποία στη συνέχεια εμπόδισε την είσοδο του Κοσόβου στην Interpol και εκείνο σε αντίποινα να επιβάλει τον
Νοέμβριο 100% δασμούς στα προϊόντα από τη Σερβία, τορπιλίζοντας τις
διαπραγματεύσεις[17]. Το
Βελιγράδι αντέδρασε, εγκαινιάζοντας μια καμπάνια πίεσης σε τρίτες χώρες να
αποσύρουν την αναγνώριση του Κοσόβου, ισχυριζόμενο ότι ήδη το έχουν πράξει 15
κράτη, με στόχο να πέσει τελικά ο αριθμός όσων αναγνωρίζουν το Κόσοβο στο μισό
των μελών του ΟΗΕ[18]. Η
Πρίστινα διακήρυξε πως τα στοιχεία που παρουσίαζε η Σερβία ήταν ψεύτικα, ενώ
στο τέλος του 2018 αναβάθμισε τις δυνάμεις ασφαλείας της σε στρατό,
επιδεινώνοντας ακόμη περισσότερο το κλίμα[19].
Η έκδοση από το
κοινοβούλιο του Κοσσυφοπεδίου μιας πλατφόρμας με 11 θέσεις ως κατευθυντήριες
γραμμές για το διάλογο με το Βελιγράδι, οι οποίες περιελάμβαναν ένταξη του
Κοσόβου σε διεθνείς οργανισμούς και δικαστήριο για να ερευνηθούν τα εγκλήματα της
Σερβίας σε βάρος των αλβανικών πληθυσμών, προκάλεσε την έντονη αντίδραση της
Σερβίας[20]. Η
σύνοδος στο Βερολίνο της ΕΕ για τα Δυτικά Βαλκάνια τον Απρίλιο του 2019 δεν
κατάφερε τίποτα περισσότερο από το να πιέσει τον Vucic και τον Thaci να
ξανασυναντηθούν μετά από τρεις μήνες στο Παρίσι[21].
Το Κόσοβο ήθελε να άρει τους δασμούς μόνο εφόσον η Σερβία το αναγνώριζε, ενώ το
Βελιγράδι έβλεπε την άρση των δασμών ως προϋπόθεση μόνο για να εισέλθει στο
διάλογο. Παρά τις δηλώσεις του Thaci πως επιθυμεί λύση που να μην περιλαμβάνει σύνορα επί τη βάση
εθνοτήτων, ώστε και το Κόσσοβο και η Σερβία να παραμείνουν πολυεθνικά[22], το
καλοκαίρι του 2019 δεν επιτεύχθηκε κάποια πρόοδος, με τη δίκη του Haradinaj στη Χάγη για παραβίαση των ανθρώπινων
δικαιωμάτων κατά τις συγκρούσεις τη δεκαετία του 1990 να επιτείνει το κλίμα
έντασης[23].
Τον Αύγουστο του 2019
οι ΗΠΑ μαζί με τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γερμανία και την Ιταλία
κάλεσαν το Κόσοβο να άρει τους δασμούς σε σερβικά προϊόντα και τη Σερβία να
σταματήσει την εκστρατεία πίεσης τρίτων χωρών να αποσύρουν την αναγνώρισή τους
για το Κόσοβο. Τις προέτρεψε ακόμα να ξεκινήσουν άμεσα το διάλογο[24]. Σε αυτό
το κλίμα οι ΗΠΑ διόρισαν ως ειδικούς απεσταλμένους στην περιοχή τους Matthew Palmer και Richard Grenell για να εξομαλυνθεί η κατάσταση και να αρχίσουν ξανά οι
διαπραγματεύσεις[25]. Στο
μεταξύ μετά τις εκλογές στο τέλος του έτους πρωθυπουργός του Κοσόβου είχε
ανακηρυχθεί ο Albin Kurti γνωστός για τις σκληρές του θέσεις απέναντι στη Σερβία.
Ενώ η Σερβία δεν είχε
υποχωρήσει στις πιέσεις των ΗΠΑ να σταματήσει την πίεση προς τις τρίτες χώρες
για το θέμα της αναγνώρισης, με τον Vucic να μην θέλει να τη συσχετίσει με το θέμα των δασμών[26], ο Kurti
ανακοίνωσε το Μάρτιο του 2020 ότι το Κόσοβο θα άρει τους δασμούς στα
σερβικά προϊόντα από την 1η Απριλίου, θα τα υποβάλει όμως σε
ποιοτικό έλεγχο και υπό την αίρεση ότι η Σερβία θα λάβει αμοιβαία μέτρα, μεταξύ
των οποίων να σταματήσει την εκστρατεία πίεσης. Αν αυτό δεν συνέβαινε σε ένα
διάστημα 90 ημερών, η Πρίστινα θα επέβαλε εκ νέου δασμούς από τις 15 Ιουνίου 2020[27].
Οι ΗΠΑ δήλωσαν αντίθετες με την περιορισμένη χρονική διάρκεια των μέτρων[28], ενώ η ΕΕ
εξέφρασε την ικανοποίησή της για την άρση των δασμών. Η Σερβία από την άλλη
δήλωσε πως η απαίτηση για λήψη αμοιβαίων μέτρων απ’ την μεριά της σκοτώνει το
διάλογο και πως η άρση των δασμών δεν σημαίνει αναγκαστικά την επιστροφή σε
κάποιο καλό επίπεδο[29].
Εκ πρώτης όψεως η
αρνητική στάση της Σερβίας απέναντι στην άρση των δασμών από την μεριά του
Κοσσυφοπεδίου μοιάζει ένα ακόμα περιστατικό που επιβεβαιώνει τη δυσκολία
εξεύρεσης λύσης σε ένα ζήτημα που απασχολεί την διεθνή κοινότητα εδώ και είκοσι
χρόνια. Όμως για να γίνει αντιληπτή ακριβώς αυτή η δυσκολία, είναι ορθό να
στρέψουμε την προσοχή μας όχι μόνο στις εξελίξεις, αλλά και στους δρώντες πίσω
απ’ αυτές, με την ελπίδα ότι η καλύτερη κατανόηση του πολύπλευρου αυτού
ζητήματος θα καταστήσει πιθανότερη τη λύση του.
Επομένως, ο ένας
κύριος δρων στη διένεξη του Κοσσυφοπεδίου είναι φυσικά η Σερβία, μια χώρα η
οποία στηρίζεται στις κινεζικές επενδύσεις, τη ρωσική διπλωματική και
στρατιωτική στήριξη και την οικονομική βοήθεια από την ΕΕ. Ο Vucic προφανώς θεωρεί πως οι στενές σχέσεις του με
Πεκίνο και Μόσχα θα οδηγήσουν την ΕΕ σε μια επιτάχυνση της ενταξιακής πορείας
της Σερβίας για να μειώσει την επιρροή των παραπάνω στα Βαλκάνια[30]. Σε μια
χώρα όπου η πολιτική ελίτ έχει τις στενότερες σχέσεις με τη Ρωσία και σε μια
κοινωνία που θεωρεί τη Μόσχα υπερασπιστή της και αντιλαμβάνεται τις πιέσεις της
Δύσης στο θέμα του Κοσόβου ως πολιορκία, ο Vucic δεν μπορεί να δείξει λιγότερο αφοσιωμένος από την Ρωσία στα
συμφέροντα της Σερβίας στο Κόσοβο, αν δεν θέλει να χάσει την στήριξη των
εθνικιστών και την νομιμοποίησή του στο πρόσωπο της σερβικής κοινωνίας. Είναι
εμφανές πως με δεδομένο τον φιλοδυτικό προσανατολισμό του δεν μπορεί να
χρησιμοποιήσει τον πατριωτισμό ως πολιτικό εργαλείο και ως εκ τούτου δεν μπορεί
να αποξενωθεί από τη Ρωσία. Η αλλαγή των συνόρων με το Κόσοβο ίσως ήταν η
καλύτερη ευκαιρία να ισορροπήσει μεταξύ φιλοδυτικών και εθνικιστικών δυνάμεων[31]. Γίνεται
λοιπόν αντιληπτό πως όσο το Βελιγράδι δεν έχει να προτείνει κάποια λύση
αποδεκτή τόσο στο εσωτερικό όσο και το εξωτερικό, η Ρωσία του είναι χρήσιμη για
να πιέσει τη Δύση προς μια καλύτερη για το ίδιο συμφωνία[32].
Η Μόσχα από την μεριά
της έχει κάθε λόγο να μην επιθυμεί έναν τερματισμό της διαμάχης. Όσο η Σερβία
δεν αναγνωρίζει το Κόσοβο, χρειάζεται τη δυνατότητα veto της Ρωσίας στο Συμβούλιο Ασφαλείας, κάτι που
της προσδίδει μεγάλη επιρροή στη χώρα, με δεδομένη και την κυριαρχία του
αφηγήματος περί σλαβικής αδελφοσύνης των δύο λαών. Αν η διένεξη λυθεί, τότε η
Σερβία θα κινηθεί πολύ πιο γρήγορα προς την ένταξη στην ΕΕ και συνακολούθως στη
συνεργασία με το ΝΑΤΟ. Έτσι η Μόσχα υπόσχεται να στηρίξει όποια λύση είναι
αποδεκτή στη Σερβία, όμως δηλώνει πως κάθε συμφωνία θα πρέπει να βασίζεται στο
ψήφισμα 1244 του ΣΑ, σύμφωνα με το οποίο δεν προβλέπεται ανεξαρτησία για το
Κοσσυφοπέδιο[33].
Όσον αφορά τον άλλο
κύριο δρώντα, το Κοσσυφοπέδιο, από την αποχώρηση των σερβικών δυνάμεων το 1999
στηρίζεται στη Δύση, αν και η ΕΕ έχει χάσει μέρος της επιρροής της στη χώρα.
Κύριος στόχος του από το 2008 είναι η είσοδος του στα Ηνωμένα Έθνη και σε
άλλους μείζονες διεθνείς οργανισμούς. Είναι επίσης μια διαιρεμένη κοινωνία, με
συνεχείς τριβές καθώς οι κεντρική κυβέρνηση προσπαθεί να επιβάλει τον έλεγχο
στους Σέρβους που ζουν στο βόρειο τμήμα της χώρας[34].
Εξαιτίας δε των άσχημων σχέσεων με τη Σερβία, οι παραπάνω εκλαμβάνονται ως
εχθροί μέσα σε ένα κλίμα εθνικισμού και ξενοφοβίας που συνεχίζουν να
καλλιεργούν οι πολιτικές ελίτ[35]. Το
Κόσοβο ως εκ τούτου είναι αρνητικό στο να παραδώσει οποιοδήποτε τμήμα του
εδάφους του στη Σερβία, ενώ στηρίζεται σε περιφερειακό επίπεδο στην Αλβανία, η
οποία γίνεται αντιληπτή ως αδελφό κράτος. Οι εκατέρωθεν μάλιστα δηλώσεις για
ένωση των Αλβανών σε ένα κράτος[36], αν η ΕΕ
τους κλείσει τις πόρτες, έχουν πυροδοτήσει έντονες αντιδράσεις στο παρελθόν,
τόσο από πλευράς ΕΕ όσο και Σερβίας.
Αναφορικά με την ΕΕ,
η αξιοπιστία της στην περιοχή έχει πληγεί τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της
απομάκρυνσής της με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης και της συνακόλουθης
κυριαρχίας εθνικιστικών και λαϊκιστικών κομμάτων στις χώρες αυτές. Η κατάσταση
αυτή δεν φαίνεται να αλλάζει, με τη Merkel να μην θεωρεί πως τα συγκεκριμένα κράτη μπορούν να εισέλθουν στην
Ένωση σύντομα αλλά και τον Macron να θεωρεί πως μια τέτοια διεύρυνση θα την αποδυνάμωνε[37].
Τέλος οι ΗΠΑ
παρουσιάζουν ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον να επιλύσουν την διένεξη του Κοσόβου το
τελευταίο διάστημα. Οπωσδήποτε μια συμφωνία θα ήταν προς το συμφέρον του ΝΑΤΟ
στην περιοχή, θα αποδυνάμωνε τη θέση της Γερμανίας ως κυρίαρχου δυτικού δρώντα
στα Βαλκάνια και θα ήταν ένα σημαντικό επίτευγμα της κυβέρνησης Trump λίγους μήνες πριν τις εκλογές[38]. Με την
αμερικανική εξωτερική πολιτική επί προεδρίας του τελευταίου να έχει αποδειχθεί
απρόβλεπτη και την ΕΕ να μην επιθυμεί να δραστηριοποιηθεί άμεσα στην περιοχή,
τα Βαλκάνια παραμένουν πρόσφορο έδαφος για ρωσικά και κινεζικά συμφέροντα.
Εν κατακλείδι, η
διένεξη του Κοσσυφοπεδίου μοιάζει να απέχει από τη λήξη της. Η έλλειψη
συντονισμού και πρακτικών λύσεων από την μεριά της Δύσης και τα αντίθετα ρωσικά
συμφέροντα προς αυτή επιτείνουν το αδιέξοδο. Όπως κατέδειξε και η αποτυχία της
πρότασης για αλλαγή των συνόρων το 2018, οποιαδήποτε συμφωνία δεν εξαρτάται
μόνο από τους άμεσα ενδιαφερόμενους. Όσο οι υπόλοιποι εμπλεκόμενοι διατηρούν
αποκλίνοντα συμφέροντα, τόσο η λύση της διένεξης θα μοιάζει μακρινή.
[1] Albert Rohan, “Kosovo's
path to independence”, European Council on Foreign Relations, 2 February 2018
[Online at: https://www.ecfr.eu/article/commentary_kosovos_path_to_independence]
[2] Daniel Serwer, “Kosovo: An Unlikely Success Still in
the Making”, Center for
Strategic and International Studies, 2019, page 88 [Online at: https://www.ecoi.net/en/document/1457090.html]
[3] Daniel Serwer, “Kosovo: An Unlikely Success Still in
the Making”, Center for
Strategic and International Studies, 2019, page 91 [Online at: https://www.ecoi.net/en/document/1457090.html]
[4] Daniel Serwer, “Kosovo: An Unlikely Success Still in
the Making”, Center for
Strategic and International Studies, 2019, page 92 [Online at: https://www.ecoi.net/en/document/1457090.html]
[5] Martin Russell, “Serbia-Kosovo
relations Confrontation or normalisation?”,
European Parliamentary Research Service, 2019 pages 2-4 [Online at:https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2019/635512/EPRS_BRI(2019)635512_EN.pdf]
[6] Martin Russell, “Serbia-Kosovo
relations Confrontation or normalisation?”,
European Parliamentary Research Service, 2019 page 6 [Online at:https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2019/635512/EPRS_BRI(2019)635512_EN.pdf]
[7] Maja Poznatov, “Serbia
confirms it will not recognise Kosovo”, Euractiv, 20 October 2015 [Online at: https://www.euractiv.com/section/enlargement/news/serbia-confirms-it-will-not-recognise-kosovo/]
[8] Marta Szpala, “Serbia-Kosovo
negotiations – playing for time under pressure from the West”, OSW, 21 August
2018 [Online at: https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2018-08-21/serbia-kosovo-negotiations-playing-time-under-pressure-west-0]
[9] Lauren Chadwick, “A
history of tension: Serbia-Kosovo relations explained”, Euronews, 15 July 2019
[Online at: https://www.euronews.com/2019/05/28/a-history-of-tension-serbia-kosovo-relations-explained]
[10] Andrew Gray and
Ryan Heath, “Serbia, Kosovo presidents broach border changes for historic deal”,
Politico, 25 August 2018 [Online at: https://www.politico.eu/article/aleksandar-vucic-hashim-thaci-serbia-kosovo-balkans-eu-enlargement-alpbach-forum/]
[11] “Bolton Says U.S.
Won't Oppose Kosovo-Serbia Land Swap Deal”, RFE/RL, 24 August 2018 [Online at: https://www.rferl.org/a/bolton-says-u-s-won-t-oppose-kosovo-serbia-land-swap-deal/29451395.html]
[12] Daniel McLaughlin, “Kosovo’s president backs border
changes in deal with Serbia”, Irish Times, 7 August 2018 [Online at: https://www.irishtimes.com/news/world/europe/kosovo-s-president-backs-border-changes-in-deal-with-serbia-1.3587906]
[13] Andrew Gray, “Angela
Merkel: No Balkan border changes”, Politico, 13 August 2018 [Online at: https://www.politico.eu/article/angela-merkel-no-balkan-border-changes-kosovo-serbia-vucic-thaci/]
[14] Andrew Gray and
Ryan Heath, “Serbia, Kosovo presidents broach border changes for historic deal”,
Politico, 25 August 2018 [Online at: https://www.politico.eu/article/aleksandar-vucic-hashim-thaci-serbia-kosovo-balkans-eu-enlargement-alpbach-forum/]
[15] Daniel McLaughlin,
“Kosovo premier warns border change with Serbia ‘would mean war’”, Irish Times,
29 August 2018 [Online at: https://www.irishtimes.com/news/world/europe/kosovo-premier-warns-border-change-with-serbia-would-mean-war-1.3611717]
[16] Zoran
Radosavljevic, “Kosovo-Serbia talks break down as tensions mount again”,
Euractiv, 7 September 2018 [Online at: https://www.euractiv.com/section/enlargement/news/kosovo-serbia-talks-break-down-as-tensions-mount-again/]
[17] “Kosovo hits Serbia with 100% trade tariffs amid
Interpol row”, BBC, 21 November 2019 [Online at: https://www.bbc.com/news/world-europe-46287975]
[18] Agata Palickova, “15
countries, and counting, revoke recognition of Kosovo, Serbia says”, Euractiv,
27 August 2019 [Online at: https://www.euractiv.com/section/enlargement/news/15-countries-and-counting-revoke-recognition-of-kosovo-serbia-says/]
[19] Bianca Britton, “Kosovo lawmakers approve army, as
tensions with Serbia rise”, CNN, 14 December 2018 [Online at: https://edition.cnn.com/2018/12/14/europe/kosovo-approves-law-army-serbia-opposition-intl/index.html]
[20] Filip Rudic, “Serbia
Condemns Kosovo’s New Negotiating Platform on Talks”, Balkan Insight, 8 March
2019 [Online at: https://balkaninsight.com/2019/03/08/serbia-condemns-kosovos-new-negotiating-platform-on-talks/]
[21] “Kosovo and Serbia
agree to resume talks after Macron, Merkel push”, Euractiv, 30 April 2019
[Online at: https://www.euractiv.com/section/enlargement/news/serbia-and-kosovo-agree-to-resume-talks-after-macron-merkel-push/]
[22] Patrick Wintour, “Deal
with Serbia possible this year, says Kosovan president”, The Guardian, 15 April
2019 [Online at: https://www.theguardian.com/world/2019/apr/15/deal-with-serbia-possible-this-year-says-kosovo-president]
[23] “Kosovo PM resigns before questioning at The Hague”,
The Guardian, 19 July 2019 [Online at: https://www.theguardian.com/world/2019/jul/19/kosovo-pm-resigns-before-questioning-at-the-hague]
[24] Fatos Bytyci, “West
tells Kosovo and Serbia to return to negotiating table”, Reuters, 13 August
2019 [Online at: https://www.reuters.com/article/us-kosovo-serbia-dialog/west-tells-kosovo-and-serbia-to-return-to-negotiating-table-idUSKCN1V31E4]
[25] Una Hajdari, “Trump,
the EU and the Kosovo conundrum”, Al Jazeera, 27 November 2019 [Online at: https://www.aljazeera.com/indepth/opinion/trump-eu-kosovo-conundrum-191126173921274.html]
[26] Julija Simić, “US
envoy tells Serbia, Kosovo to make concessions, cooperate” Euractiv, 24 January
2020 [Online at: https://www.euractiv.com/section/enlargement/news/us-envoy-tells-serbia-kosovo-to-make-concessions-cooperate/]
[27] Julija Simić, “Annulment
of Kosovo tariffs on Serbian, Bosnian imports causes new dispute”, Euractiv, 1
April 2020 [Online at: https://www.euractiv.com/section/enlargement/news/annulment-of-kosovo-tariffs-on-serbian-bosnian-imports-causes-new-dispute/]
[28] Dusan Stojanovic
and Jovana Gec, “US Opposes Kosovo’s 'New Barriers' to Serbian Goods”, The New
York Times, 1 April 2020 [Online at:
https://www.nytimes.com/aponline/2020/04/01/world/europe/ap-eu-kosovo-serbia.html]
[29] Julija Simić, “Annulment
of Kosovo tariffs on Serbian, Bosnian imports causes new dispute”, Euractiv, 1
April 2020 [Online at: https://www.euractiv.com/section/enlargement/news/annulment-of-kosovo-tariffs-on-serbian-bosnian-imports-causes-new-dispute/]
[30] Ivana Stradner, “Solve
the Kosovo dispute to counter Chinese and Russian influence in Europe”,
American Enterprise Institute for Public Policy Research, 12 February 2020
[Online at: https://www.aei.org/foreign-and-defense-policy/europe-and-eurasia/solve-the-kosovo-dispute-to-counter-chinese-and-russian-influence-in-europe/]
[31] Maxim Samorukov, “A
Spoiler in the Balkans? Russia and the Final Resolution of the Kosovo Conflict”,
Carnegie Endowment for International Piece, 26 November 2019 [Online at: https://carnegie.ru/2019/11/26/spoiler-in-balkans-russia-and-final-resolution-of-kosovo-conflict-pub-80429]
[32] Vuk Vuksanovic, “Why
Serbia Won’t Stop Playing the Russia Card Any Time Soon”, Carnegie Endowment
for International Piece, 28 October 2019 [Online at: https://carnegie.ru/commentary/80188]
[33] Maxim Samorukov, “A
Spoiler in the Balkans? Russia and the Final Resolution of the Kosovo Conflict”,
Carnegie Endowment for International Piece, 26 November 2019 [Online at: https://carnegie.ru/2019/11/26/spoiler-in-balkans-russia-and-final-resolution-of-kosovo-conflict-pub-80429]
[34] Jovana Gec, “AP
Explains: Why do Serbia-Kosovo tensions persist?”, The Associated Press, 29 May
2019 [Online at: https://apnews.com/urn:publicid:ap.org:5d6963a912494fbaaa21f3ee316253cb]
[35] Milica Stojanovic,
“Serbia’s Attitude to Kosovo ‘is Damaging Kosovo Serbs’”, Balkan Insight, 28
October 2019 [Online at: https://balkaninsight.com/2019/10/28/serbias-attitude-to-kosovo-is-damaging-kosovo-serbs/]
[36] Darko Janjevic, “Greater
Albania - bogeyman or a pipe dream?”, Deutsche Welle, 4 May 2017 [Online at: https://www.dw.com/en/greater-albania-bogeyman-or-a-pipe-dream/a-38705227]
[37] Judy Dempsey, “Europe
Puts the Western Balkans on Hold”, Carnegie Endowment for International Peace,
2 May 2019 [Online at: https://carnegieeurope.eu/strategiceurope/79043]
[38] Dimitar Bechev, “Trump
is looking for a foreign policy coup in the Balkans”, Al Jazeera, 4 March 2020
[Online at: https://www.aljazeera.com/indepth/opinion/trump-foreign-policy-coup-balkans-200304162949394.html]
