Ο πανσλαβισμός ως εργαλείο της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής στα Βαλκάνια

της Ρωξάνης Καπαντζάκη

Κατά καιρούς η Ρωσία έχει χρησιμοποιήσει διάφορα μέσα για την επίτευξη των σκοπών της και της διαφύλαξης των ζωτικών συμφερόντων της. Ένα από τα πολύτιμα εργαλεία στη φαρέτρα της για αυτό αποτέλεσε στο παρελθόν ο Πανσλαβισμός. Πρόκειται για ένα κίνημα σύμφωνα με το οποίο όλοι οι Σλαβόφωνοι ανήκουν σε ένα έθνος και αποτέλεσε το εφαλτήριο για τη συνένωση των διάφορων σλαβικών πολιτισμικών και γλωσσικών στοιχείων ούτως ώστε να αναπτυχθεί ένας Πανσλαβικός εθνικισμός και εν τέλει ένα ενιαίο σλαβικό κράτος ή ομοσπονδία.^[1]

Στην ουσία επρόκειτο για ένα «πνευματικό, πολιτικό και πολιτιστικό δόγμα που αναπτύχθηκε τον 19^ο αλλά και στις αρχές του 20ού αιώνα και αποσκοπούσε στην πολιτική συνένωση των σλαβικών λαών σε ενιαίο ομοσπονδιακό κράτος, υπό ρωσικό έλεγχο».^[2] To 1845 ιδρύθηκε το πρώτο σλαβικό κομιτάτο που μέσω της προπαγάνδας του προσηλύτιζε στην ιδέα του πανσλαβισμού Βούλγαρους και Σέρβους. Με αυτόν τον τρόπο, η Ρωσία προσπαθούσε να ικανοποιήσει τις επιδιώξεις της να αποκτήσει πρόσβαση στα θερμά ύδατα του Αιγαίου πελάγους.^[3]

Σε αυτό το πλαίσιο, κατόπιν ρωσικών πιέσεων συστάθηκε η Βουλγαρική Εξαρχία, ήτοι η Αυτοκέφαλη Βουλγαρική Εκκλησία με φιρμάνι της οθωμανικής διοικήσεως, η οποία όμως κρίθηκε ως σχισματική από την Πανορθόδοξη Σύνοδο του 1872. Αυτό εξυπηρετούσε παράλληλα και τα συμφέροντα της οθωμανικής αυτοκρατορίας καθώς το σχίσμα στην Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελούσε εμπόδιο της κοινής δράσης των χριστιανών εναντίον της. Μάλιστα, η Βουλγάρικη Εκκλησία αποτέλεσε την απαρχή του μετέπειτα Μακεδονικού Ζητήματος.^[4]

Ιδίως μετά τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου το 1878 που σηματοδοτούσε τη νίκη της Ρωσίας έναντι της Τουρκίας, δημιουργήθηκε και το όραμα της Μεγάλης Βουλγαρίας με την Μακεδονία να αποτελεί βασικό σημείο αναφοράς των βλέψεων της Βουλγαρίας.^[5] Συγκεκριμένα, «Η σύσταση της βουλγαρικής εξαρχίας αποτέλεσε αφενός το κύριο εργαλείο και μέσον για τη βαθμιαία αφύπνιση του βουλγαρικού εθνικισμού και του μίσους κατά των Ελλήνων, που διατηρήθηκε μέχρι και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και το «δούρειο ίππο» του ρωσικού πανσλαβισμού στη Βαλκανική.»^[6] Αργότερα, στα χρόνια που ακολούθησαν την Οκτωβριανή Επανάσταση ο Πανσλαβισμός θεωρήθηκε από τους μπολσεβίκους ως έκφανση του Ρωσικού ιμπεριαλισμού αλλά στη δεκαετία του 1930 χρησιμοποιήθηκε εκ νέου ως εργαλείο της Σοβιετικής πολιτικής και προπαγάνδας. Η δυναμικότητά του όμως άρχισε να φθίνει μετά το 1948.^[7]

Όσον αφορά στη σύγχρονη εποχή, μπορεί να μην υφίσταται αμιγώς το όραμα του πανσλαβισμού όπως είχε εκδηλωθεί κάποτε, ωστόσο, η Ρωσία εξακολουθεί να χρησιμοποιεί το αφήγημα της Σλαβικής αδελφοσύνης αλλά και την ορθόδοξη πίστη προκειμένου να ενισχύσει τις σχέσεις της με πολιτικούς ηγέτες, εκκλησίες και ανεξάρτητες ομάδες στη Βοσνία, τη Βουλγαρία, την Ελλάδα, τα Σκόπια, το Μαυροβούνιο και τη Σερβία.^[8] Επίσης, γίνονται κινήσεις από ολιγάρχες που συνδέονται με την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία αλλά και ακροδεξιά στοιχεία της Ρωσίας με στόχο να προωθήσουν την ήπια ισχύ της Ρωσίας στα Βαλκάνια. Για παράδειγμα, ο Konstantin Malofeev παρείχε οικονομική στήριξη για την ανέγερση μνημείου του Τσάρου Νικολάου Β’ στην Republika Srpska ως ένδειξη φιλίας μεταξύ της Ρωσίας και των Σερβοβόσνιων ενώ παράλληλα, το συντηρητικό του think tank, Katehon, προωθεί πανσλαβικές απόψεις και διασπείρει θεωρίες συνωμοσίας ενάντια σε φιλοδυτικούς πολιτικούς στην περιοχή. Επιπλέον, φέρεται να έχει συνεισφέρει στην ενίσχυση του Προέδρου Dodik της Republika Srpska αλλά και στον σχεδιασμό πραξικοπήματος στο Μαυροβούνιο το 2016.^[9] Το Κρεμλίνο παρέχει διπλωματική και στρατιωτική υποστήριξη στους Σερβοβόσνιους της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και εκπαιδεύει το προσωπικό της αστυνομίας αλλά και παραστρατιωτικές ομάδες στην Republika Srpska.^[10]

Σε γενικές γραμμές, η Μόσχα επιδιώκει να εμβαθύνει τους δεσμούς με πολιτικούς ηγέτες των Βαλκανίων που μοιράζονται τις ιδέες της περί αυταρχικής διακυβέρνησης, απόρριψης των πολιτισμικών θεσφάτων της Δύσης αλλά και τις θεωρίες συνωμοσίας για τη Δύση. Ως εκ τούτου, η συνεργασία της Ρωσίας με τον ηγέτη των Σερβοβοσνίων, Milorad Dodik ή με πολιτικά κόμματα που χαίρουν ρωσικής οικονομικής ενίσχυσης για να προωθήσουν τις θεωρίες συνωμοσίας για τη Δύση συνιστούν επικουρικούς βραχίονες της ρωσικής πολιτικής στα Βαλκάνια. Επιπρόσθετα, η Ρωσία παρέχει στρατιωτική εκπαίδευση σε εφήβους από τη Σερβία αποσκοπώντας να σφυρηλατήσει πολιτισμικούς δεσμούς αλλά και στρατιωτική αλληλεγγύη μεταξύ νεαρών Ρώσων και Σέρβων. Η Ρωσία φέρεται να έχει σχέσεις με ακροδεξιές παραστρατιωτικές οργανώσεις που αν και δεν συνδέονται άμεσα και επίσημα με το Κρεμλίνο, ενδεχομένως μπορούν να εργαλειοποιηθούν ανά πάσα στιγμή προκειμένου να καλλιεργήσουν μια στάση ενάντια στην ΕΕ και στο ΝΑΤΟ.^[11] Τέτοιες οργανώσεις είναι οι Λύκοι της Νύχτας και ο Στρατός των Κοζάκων των Βαλκανίων. Η πρώτη είναι λέσχη μοτοσικλετιστών που δρα στη Σερβία, το Μαυροβούνιο, τη Βόρεια Μακεδονία, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη καθώς και σε άλλες χώρες, ενώ η δεύτερη συνδέεται με την στρατιωτική εκπαίδευση νεαρών ατόμων σε στρατόπεδα της Σερβίας αλλά και της Ρωσίας.^[12]

Ως απώτερος στόχος της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής στα Βαλκάνια είναι να αποτρέψει την πρόσδεση των κρατών της περιοχής στο άρμα της Δύσης και να αποφευχθεί η ενσωμάτωσή τους στον ευρω-ατλαντικό άξονα. Είτε με την ένταξη των βαλκανικών κρατών στην ΕΕ είτε με την προσχώρησή τους στο ΝΑΤΟ. Σε περίπτωση όμως που δεν μπορεί να το αποτρέψει, μέσω της άσκησης ήπιας ισχύος που δημιουργεί πολιτισμικούς, οικονομικούς και πολιτικούς δεσμούς των βαλκανικών κρατών με τη Ρωσία, επιθυμεί να έχει ισχυρά ερείσματα στο εσωτερικό τους για να μπορεί να ελέγχει όσο το δυνατόν περισσότερο σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο τις ενέργειές τους.^[13]

Αυτό είναι κάτι που είναι εμφανές στην περίπτωση της Βουλγαρίας, όπου λόγω ιστορικών πολιτισμικών και κοινωνικο-πολιτικών δεσμών με τη Ρωσία παραμένει ευάλωτη στις πιέσεις του Κρεμλίνου. Κόμματα όπως οι Ενωμένοι Πατριώτες (UP-United Patriots) που αποτελούν μέρος της κυβέρνησης συνασπισμού προωθούν φιλορωσική προπαγάνδα, βάλλονται εναντίον φιλοδυτικών ομάδων και αναπολούν το σοβιετικό παρελθόν. Αρκετοί Πρωθυπουργοί της Βουλγαρίας κατά το παρελθόν όπως ο Boyko Borisov και ο Sergei Stanishev, είχαν σπουδάσει σε πανεπιστήμια της Μόσχας, ενώ ταυτόχρονα άτομα που κατείχαν νευραλγικής σημασίας θέσεις στον ενεργειακό τομέα της Βουλγαρίας είχαν διασυνδέσεις με τη Ρωσία.^[14]

Επιπρόσθετα, στη Βουλγαρία δρουν αρκετά κόμματα που κρατούν αντιδυτική στάση. Το κόμμα Ataka, το BSP (Bulgarian Socialist Party-Βουλγαρικό Σοσιαλιστικό Κόμμα) και άλλα τέσσερα κόμματα που χαρακτηρίζονται ως τα πλέον αντιδυτικά σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη Ευρωπαϊκή χώρα. Όλα αυτά τα κόμματα είναι κατά της ΕΕ και του πολιτικού και κοινωνικού φιλελευθερισμού και είναι αντίθετοι με ένα σύστημα ασφαλείας που κινείται στον άξονα του ΝΑΤΟ ή της ΕΕ προτιμώντας ένα σύστημα που θα ταίριαζε με τα ρωσικά συμφέροντα. Ιδίως το κόμμα Ataka από τη στιγμή της ίδρυσής του το 2005 υποστηρίζει θέσεις υπέρ της Ρωσίας ενώ και ένα άλλο φιλορωσικό κόμμα, το Volya, χρησιμοποιώντας τακτικές λαϊκισμού δήλωνε το 2018 ότι θα προωθούσε τη διενέργεια δημοψηφίσματος για την αποχώρηση της Βουλγαρίας από το ΝΑΤΟ.^[15]

Όσον αφορά την Σερβία, παρατηρείται ότι υπάρχουν κόμματα όπως το δεξιό κόμμα Dveri που δεν επιθυμεί την ένταξη της χώρας στο ΝΑΤΟ ενώ προτείνει παράλληλα τη στενότερη συνεργασία με τον CSTO (Collective Security Treaty Organization-Οργανισμός της Συνθήκης Συλλογικής Ασφαλείας) ένας οργανισμός στον οποίο η Ρωσία έχει κεντρικό ρόλο. Ένα άλλο κόμμα φίλα προσκείμενο στη Ρωσία είναι το ακροδεξιό Σερβικό Ριζοσπαστικό Κόμμα το οποίο επιθυμεί την εγκατάσταση ρωσικών στρατιωτικών βάσεων στην Σερβία.^[16] Σε γενικές γραμμές, Σέρβοι που βρίσκονται στη Βοσνία, το Μαυροβούνιο και το Κόσσοβο εκδηλώνουν φιλορωσικές τάσεις.^[17]

Παράλληλα, η Ρωσία προσπαθεί να ενισχύσει και το εθνικιστικό αίσθημα των Σέρβων του Κοσσόβου αλλά και των Αλβανών της περιοχής προκειμένου να αντιταχθούν σε μια ενδεχόμενη ένταξη στην ΕΕ. Εκμεταλλευόμενη τις πολιτικές ελίτ του βόρειου τμήματος του Κοσσόβου η Ρωσία συντελεί στην εξάπλωση του εθνικιστικού εξτρεμισμού που σπέρνει τη διχόνοια μεταξύ της αλβανικής και σερβικής κοινότητας της περιοχής. Η Σερβία με την υποστήριξη της Ρωσίας χρησιμοποιεί ρητορική που στρέφεται ενάντια στο Κόσσοβο και γενικά προσπαθεί να ενισχύσει την ακροδεξιά ρητορική και να αποτρέψει τους Σέρβους του Κοσσόβου να ενσωματωθούν στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή της περιοχής.^[18] Συγκεκριμένα, το κυρίαρχο πολιτικό κόμμα των Σέρβων στο Κόσσοβο, το επονομαζόμενο Srpska lista εμφανίζεται να έχει διασυνδέσεις με την Ενωμένη Ρωσία, το κυβερνόν κόμμα της Ρωσικής Ομοσπονδίας.^[19] Όλες αυτές οι ενέργειες αποσκοπούν στην αποσταθεροποίηση της περιοχής και την αποτροπή ένταξης της περιοχής στο φιλοδυτικό στρατόπεδο.

Στο Μαυροβούνιο, η Ρωσία υποστηρίζει το Δημοκρατικό Μέτωπο (DF-Democratic Front) που αποτελεί έναν σχηματισμό από διάφορα κόμματα που υποστηρίζουν τη Ρωσία και αντιτίθενται σε φιλοδυτικές πολιτικές. Ηγέτες αυτών των κομμάτων υπέγραψαν συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας με την Ενωμένη Ρωσία του Πούτιν για την εγκαθίδρυση μιας στρατιωτικά ουδέτερης περιοχής στα Βαλκάνια ούτως ώστε να μειωθούν οι διεθνείς εντάσεις και να αναδυθεί μια περιοχή από ουδέτερα κράτη όπως η Σερβία, το Μαυροβούνιο, η Βόρεια Μακεδονία και η Βοσνία-Ερζεγοβίνη.^[20]

Εν κατακλείδι, ο πανσλαβισμός ως κίνημα που αναπτύχθηκε τον 19^ο αιώνα δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για τη χάραξη μιας μακροπρόθεσμης εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας η οποία θα μπορούσε ανά πάσα στιγμή να ανασύρει τις μνήμες του παρελθόντος σχετικές με τη σλαβική αδελφοσύνη, αλληλεγγύη και ενότητα. Ένα σπουδαίο εργαλείο για την άσκηση ήπιας ισχύος εκ μέρους της Ρωσίας στην περιοχή των Βαλκανίων που δημιούργησε ερείσματα για κοινή ιστορία και αίσθηση του ανήκειν σε μία κοινή ομάδα, ο πανσλαβισμός διαφαίνεται ότι αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της άσκησης εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας στα Βαλκάνια. Μέσω ανεπίσημων κυρίως δεσμών με διάφορες οργανώσεις, κόμματα και παραστρατιωτικές ομάδες η Ρωσία δημιουργεί στενούς δεσμούς στην περιοχή και αναζωπυρώνει το εθνικιστικό συναίσθημα των τοπικών παραγόντων ούτως ώστε να ενισχύει τον ρόλο της ως περιφερειακού δρώντα στα Βαλκάνια, να αυξήσει την επιρροή της και να αποτρέψει την αντίστοιχη δυτική κάνοντας ό,τι μπορεί για να μην προσχωρήσουν τα βαλκανικά κράτη στην ΕΕ ή στο ΝΑΤΟ που κινούνται κυρίως ανασχετικά προς τον ρωσικό παράγοντα.

---

[1] R. Stergar, “Panslavism”, 12 Jul 2017, online at: https://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/panslavism, (accessed 24/04/2020).

[2] Λ. Τζούμης, «Το κίνημα του πανσλαβισμού και το θέμα των Σκοπίων», 18 Jun 2017, online at: https://www.militaire.gr/%CF%84%CE%BF-%CE%BA%CE%AF%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CF%83%CE%BB%CE%B1%CE%B2%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%8D-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%BF-%CE%B8%CE%AD%CE%BC%CE%B1/, (accessed 24/04/2020).

[3] Ibid.

[4] Θέματα Ελληνικής Ιστορίας, «Η Θεωρία του Πανσλαβισμού, η ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχίας και το Μακεδονικό Ζήτημα (1870-1893)», 20 Οκτ 2011, διαθέσιμο σε: https://www.istorikathemata.com/2011/10/1870-1893.html, (accessed 24/04/2020).

[5] Α. Τούντα-Φεργάδη, Θέματα Ελληνικής Διπλωματικής Ιστορίας (1912-1941), Αθήνα, Σιδέρης, 2005, σ.37.

[6] Supranote 2.

[7] Supranote 1.

[8] P. Stronski and A. Himes, “Russia’s Game in the Balkans”, 06 Feb 2019, online at: https://carnegieendowment.org/2019/02/06/russia-s-game-in-balkans-pub-78235, (accessed 24/04/2020).

[9] Ibid.

[10] G. Kuczyński, “Russia’s Hybrid Warfare in the Western Balkans”, 26 Mar 2019, online at: https://warsawinstitute.org/russias-hybrid-warfare-western-balkans/, (accessed 24/04/2020).

[11] Supranote 8.

[12] A. Rrustemi, “Far-Right Trends in South Eastern Europe: The Influences of Russia, Croatia, Serbia and Albania”, 18 Feb 2020, online at: https://hcss.nl/sites/default/files/files/reports/Far-Right%20Trends%20Report%20Final.pdf, (accessed 24/04/2020).

[13] Supranote 8.  

[14] A. Grashkin, “Russia’s Political Influence in Bulgaria”, 31 Jan 2020, online at: https://www.fpri.org/article/2020/01/russias-political-influence-in-bulgaria/, (accessed 24/04/2020).

[15] Ibid.

[16] A. Ivković, “Political parties in Serbia support cooperation with NATO, but without membership”, 25 Dec 2019, online at: https://europeanwesternbalkans.com/2019/12/25/political-parties-in-serbia-support-cooperation-with-nato-but-without-membership/, (accessed 24/04/2020).

[17] D. Heler, “Russia, North Kosovo and Kosovo Serbs: What are the connections?”, 12 Dec 2018, online at: https://www.esjnews.com/north-kosovo-and-kosovo-serbs, (accessed 24/04/2020).

[18] Supranote 12.

[19] Supranote 17.

[20] L. Anderson, “Vulnerabilities to Russian Influence in Montenegro”, 2019, online at: https://www.europeanvalues.net/wp-content/uploads/2019/12/Vulnerabilities-to-Russian-Influence-in-Montenegro.pdf, (accessed 24/04/2020).