Η οικονομία της Σερβίας και οι σχέσεις της με την Ε.Ε. και τη Ρωσία

της Δέσποινας Αλβα

Τα Βαλκάνια αποτελούν ένα υποσύστημα με έντονο γεωπολιτικό ενδιαφέρον, δεδομένου ότι αποτελούν σταυροδρόμι τριών ηπείρων-Ευρώπη, Ασία, Αφρική- αλλά και φυσική προέκταση στρατηγικής σημασίας θαλασσών, όπως της Μεσογείου και της Μαύρης θάλασσας. Ανέκαθεν, η Βαλκανική χερσόνησος έλκυε το ενδιαφέρον των μεγάλων περιφερειακών δυνάμεων, οι οποίες στόχευαν στην επέκταση της πολιτικής και οικονομικής τους παρουσίας. Η  Σερβία, παρότι είναι μια χώρα με μέτρια οικονομική ισχύ, αποτελεί κράτος κλειδί για τη δυναμική των Βαλκανίων. Η γεωγραφική της θέση στο σταυροδρόμι της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης καθιστά τόσο την οικονομική της πολιτική, όσο και τις οικονομικές της σχέσεις βαρύνουσας σημασίας και με σημαντικές πολιτικές προεκτάσεις.

Αρχικά, η Σερβία αποτελεί ένα κράτος με μικρή αλλά ανοιχτή οικονομία. Ως το 2008 η οικονομική της ανάπτυξη βασιζόταν στις εισαγωγές και την κατανάλωση, ενώ η κύρια χρηματοδότηση της οικονομίας της, προερχόταν από ιδιωτικοποιήσεις και δανεισμούς.[1] Έτσι, η οικονομική της πολιτική σύντομα οδήγησε στην εμφάνιση μακροοικονομικών προβλημάτων, δημοσιονομικού ελλείμματος, πληθωρισμού και ανεργίας. Σταδιακά και μέσω μεταρρυθμίσεων το έλλειμμα  της χώρας μειώθηκε ως το 2015 σε λιγότερο από το 3% του ΑΕΠ, ενώ οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις εμφάνισαν άνοδο ως και 30%.[2]

Παρότι το 2019 το ΑΕΠ της χώρας σημείωσε μικρή μείωση σε σχέση με του περασμένου έτους, η ανάπτυξη στην χώρα παρέμεινε ισχυρή χάρη στις δημόσιες και Άμεσες Ξένες Επενδύσεις.[3] Ειδικότερα, σύμφωνα με στοιχεία του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, το 2019 η Σερβία ήταν το κράτος με τους καλύτερους ρυθμούς ανάπτυξης μεταξύ των Βαλκανικών κρατών, σημειώνοντας, έτσι, στο ΑΕΠ της αύξηση 4,2%.[4] Μάλιστα, στο τέλος του 2019, το ΑΕΠ της αυξήθηκε κατά 6,1% , γεγονός που συγκαταλέγει τη χώρα μεταξύ των ταχύτερα αναπτυσσόμενων οικονομιών.[5]

Σύμφωνα με το Δείκτη Οικονομικής Πολυπλοκότητας, η Σερβία είναι η 71^η μεγαλύτερη εξαγωγική οικονομία, ενώ παράλληλα βρίσκεται στην 40^η θέση πολύπλοκης οικονομίας.[6] Ισχυρότεροι τομείς στην οικονομία της, στους οποίους βασίζονται και οι εξαγωγές της, αποτελούν η αυτοκινητοβιομηχανία, τα ηλεκτρικά είδη και τα αγροτικά προϊόντα.[7] Κύριοι εξαγωγικοί προορισμοί της Σερβίας είναι η Γερμανία, η Ιταλία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Ρωσία και η Ρουμανία, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση ως σύνολο αγοράς, αποτελεί το μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο της. Σύμφωνα με στοιχεία του 2017, η αξία των ετήσιων εξαγωγών της άγγιζαν τα 16,8 δις δολάρια.[8]

Όσον αφορά στις εισαγωγές της Σερβίας, την πρώτη θέση καταλαμβάνει η ενέργεια, αφού η χώρα εισάγει μεγάλες ποσότητες αργού και διυλισμένου πετρελαίου.[9] Το γεγονός αυτό, μαρτυρά ότι η οικονομία της χώρας είναι έντονα εξαρτημένη από την προμήθεια ενέργειας. Τα κύρια κράτη προέλευσης των σερβικών εισαγωγών, είναι η Γερμανία, η  Ιταλία, η Ρωσία, η Κίνα και η Ουγγαρία. Η αντίστοιχη αξία των εισαγωγών της το 2017, ήταν 20 δις δολάρια, με αποτέλεσμα να υφίσταται μια ανισορροπία μεταξύ των εισαγωγών και εξαγωγών της χώρας.[10] Συνεπώς, σύμφωνα με τα οικονομικά στοιχεία, η σερβική οικονομία παρουσιάζεται αρκετά εξαρτημένη από τις σχέσεις της με άλλα κράτη.

Παρόλο που οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Σερβίας με την Ε.Ε. δεν έχουν ολοκληρωθεί, η Ε.Ε. αποτελεί βασικό εμπορικό εταίρο της Σερβίας. Συγκεκριμένα, το 2018 το διμερές τους εμπόριο αντιπροσώπευε το 67% των συνολικών εξαγωγών της Σερβίας, καθώς και το 60% των εισαγωγών της.[11] Μάλιστα, σε ορίζοντα δεκαετίας οι εξαγωγές της Σερβίας στην Ένωση σχεδόν τριπλασιάστηκαν. Ενώ το 2009 η αξία αυτών υπολογιζόταν μόλις στα 3,2 δις δολάρια, το 2018 άγγιξε τα 19,9 δις.[12] Επιπλέον, σύμφωνα με την Εθνική Τράπεζα της Σερβίας, οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις από την Ε.Ε. αποτελούν το 70% των επενδύσεων που πραγματοποιούνται τη τελευταία δεκαετία στη χώρα.[13] Τέλος, η συμμετοχή της χώρας σε σημαντικά έργα υποδομής όπως στον πανευρωπαϊκό διάδρομο μεταφορών Corridor 10, αυξάνουν τα οικονομικά της οφέλη και θέτουν σημαντικά θεμέλια προκειμένου η χώρα να αποτελέσει πόλο έλξης επενδύσεων.[14]

Η Ρωσίας ως ισχυρή περιφερειακή δύναμη, μέσω της ήπιας ισχύος και συγκεκριμένα της οικονομικής της επιρροής, στοχεύει στην ανάσχεση της «Δυτικής απειλής» στα Βαλκάνια, προκειμένου να επεκτείνει τη σφαίρα επιρροής της. Οι πολιτισμικοί δεσμοί Σερβίας-Ρωσίας, λόγω του κοινού τους ιστορικά παρελθόντος, της σλαβικής καταγωγής, των θρησκευτικών δεσμών και της γλωσσικής συγγένειας, προσφέρουν γόνιμο έδαφος στην ανάπτυξη των μεταξύ τους σχέσεων. Πιο συγκεκριμένα, η Σερβία αποτελεί τον κύριο σύμμαχο της Ρωσίας στα Δυτικά Βαλκάνια, καθώς και περιοχή που διατηρεί έντονη επιρροή μέσω της οικονομικής της εμπλοκής.

Αρχικά, η Σερβία και η Ρωσία αποτελούν σημαντικούς εμπορικούς εταίρους. Όπως προαναφέρθηκε, η Ρωσία συγκαταλέγεται ανάμεσα στους κορυφαίους εξαγωγικούς προορισμούς της Σερβίας, με τις ετήσιες εξαγωγές στη χώρα να υπολογίζονται στο 1 δισεκατομμύριο δολάρια.[15] Αντίστοιχα, η Ρωσία αποτελεί το τέταρτο κατά σειρά κράτος προέλευσης των σερβικών εισαγωγών, με το κόστος να φτάνει ως και τα 1,4 δισεκατομμύρια δολάρια.[16]

Τα δύο κράτη, στις 17 Ιανουαρίου του 2019 εγκαινίασαν μία νέα περίοδο οικονομικής συνεργασίας, αναβαθμίζοντας ποιοτικά τις διμερείς τους σχέσεις. Ειδικότερα, ο Ρώσος πρόεδρος Putin συνυπέγραψε με το Σέρβο ομόλογο του Vučić, 21 οικονομικές συμφωνίες, που αφορούν σε στρατηγικούς τομείς της οικονομίας, όπως στο εμπόριο, στις επενδύσεις και στην ενέργεια.[17] Μάλιστα, οι κρατικές εφημερίδες της Σερβίας, έκαναν λόγο για συμφωνίες ύψους 600 εκατομμυρίων ευρώ.[18]

Οι οικονομικές σχέσεις Σερβίας-Ρωσίας είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένες και στο στρατιωτικό τομέα. Πιο συγκεκριμένα, ο στρατός και η άμυνα της Σερβίας εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την ρωσική τεχνολογία όπλων. Το 2019 τα δύο κράτη προχώρησαν σε συμφωνίες πώλησης ρωσικών αντιαεροπορικών συστημάτων πυραύλων Pantsir στη Σερβία, τα οποία άρχισαν να παραλαμβάνονται από τη δεύτερη στις αρχές του τρέχοντος έτους.[19] Παρότι το συνολικό ποσό της εμπορικής συμφωνίας δεν έχει ανακοινωθεί, σύμφωνα με την VoA, η τιμή για κάθε σύστημα πυραύλου Pantsir, υπολογίζεται από 13 ως και 14,6 εκατομμύρια δολάρια.[20]

Όπως προαναφέρθηκε, η σερβική οικονομία στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στις εισαγωγές ενέργειας. Η Ρωσία, αποτελεί κορυφαίο προμηθευτή ενέργειας για τη Σερβία, δεδομένου ότι μόλις τους πρώτους μήνες του 2018, η Gazprom εξήγαγε στο σερβικό κράτος 1,5 δις κυβικά μέτρα φυσικού αερίου.[21] Επίσης, η Σερβία αποτελεί σημαντικό κράτος διέλευσης φυσικού αερίου από τον αγωγό TurkStream, αναβαθμίζοντας έτσι τη θέση της ως ενεργειακή αρτηρία για τα γειτονικά της κράτη.[22]

Τομή στις οικονομικές σχέσεις των δύο κρατών, αποτέλεσε η σύναψη στις 25 Οκτωβρίου του 2019, συμφωνίας ελεύθερου εμπορίου μεταξύ της Σερβίας και της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης.[23] Πιο συγκεκριμένα, το εν λόγω μνημόνιο  οικονομικής συνεργασίας, καταργεί τους δασμούς στις διμερείς εισαγωγές και εξαγωγές, ενώ παράλληλα επεκτείνει την οικονομική παρουσία της Σερβίας σε μια αγορά 180 εκατομμυρίων. Σύμφωνα με τον υπουργό εμπορίου της Σερβίας, οι εξαγωγές της χώρας στη Ρωσία αντιπροσωπεύουν το 90% των εξαγωγών προς την ΕΟΕ, ενώ οι συνολικές εξαγωγές της Σερβίας προς την Ένωση αγγίζουν το 1,1 δισεκατομμύριο δολάρια.[24]

Ωστόσο, δεδομένου ότι η Σερβία είχε ήδη εμπορικές σχέσεις με τις μεγαλύτερες οικονομίες της ΕΟΕ -με τη Ρωσία από το 2000, με τη Λευκορωσία από το 2008 και το Καζακστάν από το 2009- εξάγοντας το 99% των προϊόντων της αδασμολόγητα, είναι έκδηλο ότι τα επιπλέον οικονομικά οφέλη της νέας συμφωνίας είναι ελάχιστα για την ίδια.[25] Άλλωστε, οι αγορές της Αρμενίας και του Κιργιστάν δεν είναι σημαντικά μεγάλες. Επιπλέον, το 2018 οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις της Σερβίας από την Ε.Ε. έφτασαν τα 2,3 δις δολάρια, καταλαμβάνοντας το 60% του συνόλου των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων στη χώρα, τη στιγμή που οι αντίστοιχες από τη Ρωσία υπολογίζονταν κάτω από το 7% των συνολικών επενδύσεων.[26] Τα στοιχεία αυτά, εγείρουν σημαντικά ερωτήματα για τα οικονομικά οφέλη μιας σερβο-ρωσικής εμπορικής συνεργασίας, καθώς κι αν ο λόγος της ρωσικής διείσδυσης στη Σερβία είναι αμιγώς οικονομικός. Η εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπιμοτήτων με όχημα την οικονομική συνεργασία, φαντάζει το πιθανότερο σενάριο, αφού τόσο η Σερβία όσο και η Ρωσία για διαφορετικούς λόγους η καθεμία, επιθυμούν να ασκήσουν πίεση στη Δύση.

Φαίνεται ότι η καθυστέρηση από πλευράς της Ε.Ε στην ολοκλήρωση των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, αλλά και η αποστροφή της σερβικής πολιτικής από το ΝΑΤΟ, οδηγούν τη στρατηγική της Σερβίας σε μια αμφιταλάντευση μεταξύ της ευρωπαϊκής και σλαβικής της ταυτότητας. Μ ’αυτόν τον τρόπο, η Μόσχα κατορθώνει να επεκτείνει τη σφαίρα επιρροής της ως το μαλακό υπογάστριο της Ευρώπης, αποτελώντας την «εναλλακτική» του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε. για τη Σερβία. Από την άλλη, η Σερβία μέσω της συνεργασίας της με την Ρωσία ουσιαστικά αντιδράει στην καθυστέρηση της Ε.Ε. ως προς την είσοδο της σε αυτή, γνωστοποιώντας παράλληλα ότι έχει εναλλακτικό σύμμαχο στην εξυπηρέτηση των στρατηγικών της συμφερόντων.

Επιπρόσθετα, δεδομένου ότι το θέμα Κοσσόβου αποτελεί αγκάθι για τις σχέσεις της Σερβίας με την ΕΕ, η πρώτη είναι πιθανό να επιθυμεί να ασκήσει πίεση στις Βρυξέλλες, προκειμένου να εναρμονιστεί με τα εθνικά της συμφέροντα. Αντίθετα, το γεγονός ότι η Ρωσία δεν αναγνωρίζει το Κόσσοβο ως ανεξάρτητη κρατική οντότητα, θεωρώντας το αναπόσπαστο μέρος της Σερβικής επικράτειας, αποτελεί παράγοντα ενίσχυσης της διμερούς οικονομικής συνεργασίας. Ειδικότερα, παρ’ όλες τις δυτικές οικονομικές κυρώσεις στην Ρωσία για την προσάρτηση της Κριμαίας, η Σερβία δε συμμετείχε σε αυτές, λειτουργώντας, έτσι, ως εναλλακτική πηγή προμήθειας αγροτικών προϊόντων για την Ρωσία. Μάλιστα, το 2019 υπολογίζεται ότι η Σερβία προμήθευσε τη χώρα με φρούτα και λαχανικά αξίας 256 εκατομμυρίων δολαρίων.[27]

Η επέκταση των σερβο-ρωσικών σχέσεων φαίνεται ότι έφερε σε μετωπική σύγκρουση το Βελιγράδι με τις Βρυξέλλες, δεδομένου ότι το σερβικό κράτος από το 2014 έχει ξεκινήσει ενταξιακές διαπραγματεύσεις για την είσοδο του στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η πρόσδεση και κατ’ επέκταση η εξάρτηση της Σερβίας από τον παραδοσιακό ανταγωνιστή της Δύσης στην παγκόσμια γεωπολιτική σκηνή, δεν ευθυγραμμίζεται με τις πολιτικές της Ε.Ε. και πολύ περισσότερο με την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας της Ένωσης. Ωστόσο, στο άναρχο διεθνές σύστημα, κράτη μικρότερης ισχύος τείνουν να προσδένονται στο άρμα ισχυρότερων περιφερειακών δυνάμεων, προκειμένου να εξυπηρετήσουν τον ύψιστο στόχο τους, αυτόν την επιβίωσης. Έτσι, το «κενό» που έχει αφήσει ο Δυτικός συνασπισμός, συνέβαλε στην εμβάθυνση των σερβο-ρωσικών σχέσεων και κατ’ επέκταση στην οικονομική εμπλοκή της Ρωσίας στην περιοχή. Η επιλογή ενός μέτριας δυναμικής- με όρους οικονομικής ισχύος- κράτους να συμμαχεί με ισχυρότερα απ’ αυτό κράτη, μπορεί εκ πρώτης όψεως να φαντάζει ορθολογική, εγείρει, ωστόσο, τον κίνδυνο να καταστεί έρμαιο της πολιτικής αυτών. Μένει να δούμε αν το σημαντικά γεωπολιτικά δυτικό κράτος των Βαλκανίων, θα κατορθώσει να ισορροπήσει την οικονομική του πολιτική ανάμεσα σε Δύση και Ρωσία προς όφελος του ή αν θα καταστεί φορέας εξυπηρέτησης εξωτερικών πολιτικών σκοπιμοτήτων.

---

[1]Aleksandar Vučić, “The future of Serbia’s economy”,  World Economic Forum, 18 January 2016.[Online at: https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-future-of-serbia-s-economy/]

[2]Ibid

[3]“The World Bank in Serbia”, World Bank, 10 April 2020.[Online at: https://www.worldbank.org/en/country/serbia/overview#3]

[4]“Real GDP Growth”, IMF.[Online at: https://www.imf.org/external/datamapper/NGDP_RPCH@WEO/SRB/WEQ/EUQ/EEQ]

[5]Gordana Filipovic, “Serbia’s Economic Growth Surges to Fastest Since 2008”, Bloomberg, 19 February 2020.[Online at: https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-02-19/serbia-s-economic-growth-surges-to-fastest-since-lehman-collapse]

[6]“Serbia”,The Observatory of Economic Complexity.[Online at: https://oec.world/en/profile/country/srb/#Exports]

[7]Ibid

[8]Ibid

[9]Ibid

[10]Ibid

[11]“Benefits from Serbia-EU Trade”, europa.rs.[Online at: http://europa.rs/serbia-and-the-eu/trade/benefits-from-serbia-eu-trade/?lang=en]

[12]Ibid

[13]Ibid

[14]“The World Bank in Serbia”,World Bank, 10 April 2020.[Online at: https://www.worldbank.org/en/country/serbia/overview#3]

[15]“ Serbia”,The Observatory of Economic Complexity.[Online at: https://oec.world/en/profile/country/srb/#Exports]

[16]Ibid

[17]“Putin warns West on Balkans as Serbia provides lavish welcome”, BBC, 17 January 2020.[Onlineat: https://www.bbc.com/news/world-europe-46892363]

[18]Σταύρος Τζίμας, «Τα παρεπόμενα από την επίσκεψη του Βλαντίμιρ Πούτιν στη Σερβία», Η Καθημερινή, 28 Ιανουαρίου 2019.[Onlineat: https://www.kathimerini.gr/1006918/article/epikairothta/kosmos/ta-parepomena-apo-thn-episkeyh-toy-vlantimir-poytin-sth-servia]

[19]Aleksandar Vasovic, “Serbia faces risk of U.S sanctions over Russian arms deal”, Reuters, 8 November 2019.[Online at: https://www.reuters.com/article/us-serbia-usa-sanctions/serbia-faces-risk-of-us-sanctions-over-russian-arms-deal-idUSKBN1XI199]

[20]“Serbia should honour its obligations after purchase of Pantsir-S missile”, Euractiv, 26 February 2020.[Online at: https://www.euractiv.com/section/all/short_news/belgrade-serbia-should-honour-its-obligations-after-purchase-of-pantsir-s-missile/]

[21]“Gazprom and Serbia developing effective cooperation in gas industry”, Gazprom, 3 October 2018. [Online at: https://www.gazprom.com/press/news/2018/october/article461916/]

[22]Jasmin Bauomy, “TurkStream: Europe needs gas and Russia has it-the story behind that new pipeline”, Euronews, 8 January 2020.[Online at: https://www.euronews.com/2020/01/08/turkstream-europe-needs-gas-and-russia-has-it-the-story-behind-that-new-pipeline]

[23]“EAEU and Serbia signed free trade agreement”, Eurasian Economic Commission, 25 October 2019.[Online at: http://www.eurasiancommission.org/en/nae/news/Pages/25-10-2019-6.aspx]

[24]Misha Savic and Gordana Filipovic, “Serbia Inks Deal With Russia’s Answer to the EU Following Snub”, Bloomberg, 25 October 2019.[Online at: https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-10-25/serbia-to-ink-deal-with-russia-s-answer-to-the-eu-following-snub]

[25]Julija Simic, “Medvedev confirms support for Serbia as it readies free trade deal with Russia”, Euractiv, 21 October 2019.[Online at: https://www.euractiv.com/section/eastern-europe/news/medvedev-confirms-support-for-serbia-as-it-readies-free-trade-deal-with-eurasia/]

[26]Leonid Bershidsky, “Serbia’s Russian Flirtations Are Just That”, Bloomberg, 25 October 2019.[Online at: https://www.bloomberg.com/opinion/articles/2019-10-25/serbia-s-russian-flirtations-won-t-stop-it-from-joining-eu-in-end]

[27]Ibid