Η Ρωσική πολιτική στα Βαλκάνια

της Καπαντζάκη Ρωξάνης

Τα Βαλκάνια αποτελούν μια πολύπαθη περιοχή στην οποία επικεντρώνεται το ενδιαφέρον της Ρωσίας ιδίως τα τελευταία χρόνια προκειμένου να μπορέσει να διευρύνει την σφαίρα επιρροής της και να εκμεταλλευτεί στο έπακρον τα δικά της συγκριτικά πλεονεκτήματα έναντι των υπολοίπων δρώντων. Το κοινό ιστορικό παρελθόν και οι πολιτισμικοί δεσμοί μεταξύ της Ρωσίας και των χωρών των Βαλκανίων αποτελούν έναν παράγοντα που μπορεί να κριθεί ως ευνοϊκός για την υλοποίηση των στόχων της.

Η Ρωσία έχει θρησκευτικούς δεσμούς με τις περισσότερες χώρες των Βαλκανίων ενώ τον 19^ο αι. υποστήριξε τα εθνικά απελευθερωτικά κινήματα στα Βαλκάνια. Στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου έγινε σύμμαχος της Σερβίας και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Βουλγαρία και η Ρουμανία επήλθαν στη σοβιετική σφαίρα επιρροής. Αργότερα, με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, οι δεσμοί της με την Γιουγκοσλαβία ενισχύθηκαν και πολλοί Ρώσοι βρέθηκαν να μάχονται εθελοντικά στο πλευρό Σέρβων. Πέραν της κοινής ιστορίας που μοιράζονται υπάρχουν κοινές ρίζες και κοινή καταγωγή, η Σλαβική. Η ιδέα του πανσλαβισμού χρησιμοποιήθηκε από τον 19^ο αι. αλλά εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο.[1]

Όλοι αυτοί οι παράγοντες αποτελούν στοιχεία που μπορεί να δώσουν συγκριτικό πλεονέκτημα στην Ρωσία. Επιπλέον, εξέχουσας σημασίας είναι η χρήση της ήπιας ισχύος, ήτοι «η ικανότητα μιας χώρας να πείσει άλλες χώρες να κάνουν αυτό που θέλει άνευ χρήσης βίας ή εξαναγκασμού».[2] Συγκεκριμένα, ορισμένες μορφές ήπιας ισχύος που χρησιμοποιεί η Ρωσία είναι η «δημόσια διπλωματία, τα πολιτισμικά ινστιτούτα, η Ορθόδοξη Εκκλησία, τα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, καθώς επίσης και διάφορα τοπικά δίκτυα πολιτικών δρώντων».[3] Μάλιστα, σύμφωνα με τον Guardian, η Ρωσία διαθέτει σε καίριες θέσεις δημοφιλών ΜΜΕ αρκετούς ανταποκριτές του Σπούτνικ ενώ σε χώρες όπως η Σερβία οι ανταποκριτές του Σπούτνικ αποτελούν την βασική πηγή ενημέρωσης του πληθυσμού[4] και ταυτόχρονα, υπάρχουν και ανταποκριτές ενός άλλου ρωσικού ειδησεογραφικού πρακτορείου, του Russia Today.[5]

Η Σερβία είναι μια χώρα που επιθυμεί να διατηρήσει ουδέτερη στάση όσον αφορά τη στάση της έναντι στη Δύση και την Ρωσία. Το 2014 είχε ξεκινήσει ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) αλλά λόγω των καθυστερήσεων στη διαδικασία αλλά και της αλλαγής της στάσης της ΕΕ στο θέμα του Κοσσόβου, οι διαπραγματεύσεις δεν είχαν βελτίωση.[6] Παρόλα αυτά, πρόσφατα, τον Δεκέμβρη του 2017 έγινε η εκκίνηση για διαπραγματεύσεις σε άλλα δύο κεφάλαια των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, με τον αρμόδιο Ευρωπαίο Επίτροπο στην Πολιτική Γειτονίας και τις Ενταξιακές Διαπραγματεύσεις, Johannes Hahn, να θεωρεί ότι η εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ Σερβίας και Κοσσόβου οφείλει να αποτελέσει το σημείο το οποίο πρέπει να προσέξουν οι Σέρβοι στο μέλλον.[7]

Όσον αφορά αυτό το θέμα, για τη Σερβία είναι ιδιαίτερα σημαντική η άρνηση της Ρωσίας να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του Κοσσόβου, μιας περιοχής που οι Σέρβοι αναγνωρίζουν ως αναπόσπαστο τμήμα της χώρας τους. Είναι ένας από τους λόγους που επιζητούν τη στήριξη της Ρωσίας προκειμένου να λάβουν ευνοϊκή αντιμετώπιση στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ όπου η Ρωσία δύναται να χρησιμοποιήσει το δικαίωμα της αρνησικυρίας σχετικά με την αναγνώριση του Κοσσόβου.[8] Ένα άλλο ενδεικτικό στοιχείο των σερβορωσικών σχέσεων είναι η στρατιωτική άσκηση υπό την επονομασία «Αδελφότητα των Σλάβων» διάρκειας δέκα ημερών στην Σερβία με 200 αλεξιπτωτιστές από Σερβία, Ρωσία και Λευκορωσία, την ίδια στιγμή που το ΝΑΤΟ διεξήγαγε στρατιωτικές ασκήσεις στο γειτονικό Μαυροβούνιο.[9]

Επιπρόσθετα, η Σερβία έχει συμφωνίες κατάργησης βίζας και ελεύθερου εμπορίου με τη Ρωσία, ενώ παράλληλα ρωσικές εταιρείες που κατέχουν το μονοπώλιο όπως η Russian Railways, η Sberbank, η Gazprom και η Lukoil έχουν αναπτύξει δραστηριότητες στο εσωτερικό της χώρας, με τις δύο τελευταίες να έχουν συμβάλει σημαντικά στην αποκατάσταση των διυλιστηρίων της μετά τους νατοϊκούς βομβαρδισμούς το 1999.[10] Πρέπει, ωστόσο, να επισημανθεί ότι όσον αφορά την οικονομία η Σερβία έχει μεγαλύτερο όγκο εμπορικών συναλλαγών με την ΕΕ παρά με την Ρωσία.[11]

Μια άλλη χώρα στην οποία εστιάζει το ενδιαφέρον της η Ρωσία είναι το Μαυροβούνιο. Πρόκειται για ένα κράτος που αποτελούσε περιοχή της Σερβίας πριν μια δεκαετία περίπου[12] και είναι ζωτικής σημασίας για τα συμφέροντα των Ρώσων, επειδή βρίσκεται σε στρατηγικό σημείο όντας στην Αδριατική Θάλασσα.[13] Στην χώρα οι ιδέες του Πανσλαβισμού είναι δημοφιλείς ενώ την ίδια στιγμή ακόμη και μετά την κρίση με την Κριμαία το 2014 οι Ρώσοι τουρίστες στην περιοχή ανέρχονται σε ποσοστό 22% με περίπου 1/3 των επιχειρήσεων και 40% να βρίσκονται υπό την ιδιοκτησία Ρώσων.[14] Ωστόσο, οι ρωσικές επενδύσεις δεν συνεπάγονται και πολιτική επιρροή σε μία χώρα η οποία, μάλιστα, χρησιμοποιεί ως επίσημο νόμισμά της το ευρώ χωρίς να ανήκει στην ΕΕ ή στην Ευρωζώνη.[15]

Το Μαυροβούνιο έγινε μέλος του ΝΑΤΟ στις 5 Ιουνίου του 2017.[16] Η πρόσκληση για την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων είχε ήδη γίνει από τον Δεκέμβριο του 2015 γεγονός το οποίο το Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας χαρακτήρισε ως εσφαλμένη και επιζήμια ενέργεια για την σταθερότητα στα Βαλκάνια και την Ευρώπη.[17] Ουσιαστικά, το ΝΑΤΟ με την αποδοχή του Μαυροβουνίου ως κράτος μέλος του, επιδιώκει να αποφύγει την αποθάρρυνση των κρατών της Βαλκανικής χερσονήσου και να στείλει το μήνυμα ότι μπορούν να γίνουν μέλη του παρά τις όποιες ενστάσεις ενδεχομένως έχει η Ρωσία.[18] Εξάλλου, η Ρωσία επιθυμεί να «αποτρέψει τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων –Αλβανία, Βοσνία, ΠΓΔΜ, Κόσσοβο και Σερβία—να μπουν στο ΝΑΤΟ. Αλλά η Μόσχα προσπαθεί επίσης, να αποτρέψει και την είσοδό τους στην ΕΕ».[19]

Τον Οκτώβριο του 2016 υπήρξε απόπειρα πραξικοπήματος στην χώρα με 14 άτομα να κατηγορούνται για την απομάκρυνση του Μίλο Τζουκάνοβιτς, του τέως Πρωθυπουργού του Μαυροβουνίου και την εγκατάσταση στην εξουσία ηγετών που θα είναι φίλα προσκείμενοι στη Ρωσία προκειμένου να αποτρέψουν την είσοδο της χώρας στο ΝΑΤΟ.[20] Η Ρωσία κατηγορήθηκε ότι βρισκόταν πίσω από την ενέργεια αυτή αλλά η ίδια αρνείται τις κατηγορίες χαρακτηρίζοντάς τες ως «παράλογες».[21] Αυτό που είναι αξιοπερίεργο είναι ότι η απόπειρα πραξικοπήματος έγινε γνωστή την ημέρα των εκλογών στη χώρα ενώ οι συλλήψεις των συνωμοτών πραγματοποιήθηκαν την προηγούμενη μέρα.[22]

Όσον αφορά την Βοσνία, οφείλουμε να αναφέρουμε την ημιαυτόνομη περιοχή της, την Republika Srpska (Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας), όπου σύμφωνα με δημοσίευμα σε βοσνιακή εφημερίδα, η Ρωσία έχει εκπαιδεύσει άτομα προκειμένου να βοηθήσουν παραστρατιωτική αποσχιστική ομάδα Σέρβων στη Βοσνία.[23] Η Βοσνία επιδιώκει να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ αλλά η αντιστασιακή δράση της Republika Srpska θέτει εμπόδια στη διαδικασία.[24] Σύμφωνα με το Foreign Affairs, η Ρωσική πολιτική στην περιοχή έχει ως απώτερο στόχο την απομάκρυνση της Βοσνίας από το ΝΑΤΟ και το ΕΕ, ενώ προκειμένου να το καταφέρει αυτό κάνει ό,τι μπορεί για να διασφαλίσει την ύπαρξη παραγόντων που βοηθούν στον εθνικό κατακερματισμό της περιοχής.[25]

Στα Σκόπια, η μεταστροφή του Ιβανόφ, από πρώην συνεργάτη του πρώην πρωθυπουργού της χώρας σε υποστηρικτή του Ζόραν Ζάεφ, νυν πρωθυπουργού έκανε τον Ρώσο πρέσβη στα Σκόπια να σπεύσει σε μια συζήτηση κεκλεισμένων των θυρών με τον Γκρουέφσκι όπου υποστήριξε ότι τα Σκόπια έπρεπε να ζητήσουν την βοήθεια της Μόσχας καθώς η χώρα «δεν θα μπορούσε να επιβιώσει χωρίς τη Ρωσία».[26] Πρόσφατα τα Σκόπια με σκοπό να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ προσπαθούν να επιλύσουν τη διαφορά της ονομασίας τους με την Ελλάδα.

Σύμφωνα με τον Ζάεφ, η προοπτική ένταξης των Σκοπίων στο ΝΑΤΟ ή στην ΕΕ ενδέχεται να προκαλέσει την ισχυρή αντίδραση της Ρωσίας, η οποία τα τελευταία χρόνια είχε αυξήσει την επιρροή της στην περιοχή μέσω της χρήσης της ήπιας ισχύος σε προσπάθειά της να αποτρέψει την ενίσχυση της επιρροής της Δύσης. Η ίδρυση ρωσικού πολιτισμικού κέντρου στα Σκόπια, η χρηματοδότηση εκκλησιών στην χώρα, η χρήση σερβικών ιστοσελίδων για τη διασπορά προπαγανδιστικών πληροφοριών που καλύπτουν γενικά όλη την περιοχή των Βαλκανίων και οι κατηγορίες της Ρωσίας ότι οι ΗΠΑ και η ΕΕ προσπαθούν να δημιουργήσουν την «Μεγάλη Αλβανία» με την απόσπαση τμήματος των Σκοπίων, είναι μερικοί από τους τρόπους που αναφέρονται ότι χρησιμοποιεί η Ρωσία για την αύξηση της επιρροής της στην περιοχή.[27]

Ένας εξαιρετικά σημαντικός τρόπος που η Ρωσία προσπαθεί να ενισχύσει την παρουσία της στα Βαλκάνια είναι μέσω του ενεργειακού τομέα με την επέκταση του αγωγού Turkish Stream που θα διαπερνά μέσω των Σκοπίων στην κεντρική Ευρώπη. Για να διευκολύνει τα σχέδιά της, υποστηρίζει ότι υπάρχει σχέδιο διάλυσης των Σκοπίων και πρόκλησης αποσταθεροποίησης γενικά στα Βαλκάνια και ότι η ΕΕ, το ΝΑΤΟ και η Αλβανία επιθυμούν την ύπαρξη φιλοαλβανικής κυβέρνησης στα Σκόπια.[28] Εξάλλου, η περιοχή των Βαλκανίων είναι σημαντική για τη Ρωσία καθώς ήθελε να κατασκευάσει τον αγωγό South Stream τα σχέδια υλοποίησης του οποίου κατέρρευσαν το 2014, ενώ και το μέλλον του πιο πρόσφατου αγωγού Turkish Stream που βρίσκεται υπό κατασκευή κρίνεται αβέβαιο.[29]

Εν κατακλείδι, οι Ρώσοι προσπαθούν μέσω διάφορων τρόπων να επηρεάσουν τα τεκταινόμενα στα Βαλκάνια. Γενικά, τα Βαλκάνια είναι μια περιοχή η οποία έχει ιστορικούς και θρησκευτικούς δεσμούς με την Ρωσία. Όντας τοποθετημένη σε στρατηγικό σημείο αποτελεί το μήλον της έριδος μεταξύ της Δύσης και της Ρωσίας. Με τις ενέργειες ένταξης των Βαλκανικών χωρών είτε στην ΕΕ είτε στο ΝΑΤΟ έχουν πυροδοτηθεί αντιδράσεις εκ μέρους της Ρωσίας η οποία θεωρεί ότι αυτές οι κινήσεις πλήττουν τα ζωτικά της συμφέροντα. Ως εκ τούτου, προσπαθεί να χρησιμοποιήσει την ήπια ισχύ προκειμένου να επηρεάσει την κοινή γνώμη των ενδιαφερόμενων κρατών και να αποτρέψει την ένταξή τους στη Δύση, ενώ παράλληλα χρησιμοποιεί και την οικονομία και την ενέργεια προκειμένου να πετύχει τον στόχο της. Το αποτέλεσμα θα εξαρτηθεί όχι μόνο από την αποφασιστικότητα της ίδιας αλλά και από την διάθεση των υπόλοιπων δρώντων στην περιοχή, καθώς από ό,τι φαίνεται η ΕΕ και το ΝΑΤΟ επιθυμούν να εκμεταλλευτούν την περιοχή για την εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων. 

---

[1] L. Savin, “Russia’s geopolitical interests in the Balkans”, 19 Ιουνίου 2017, geopolitica, διαθέσιμο σε: https://www.geopolitica.ru/en/article/russias-geopolitical-interests-balkans, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[2] J.S. Nye, “Soft power: The means to success in world politics”, Μάιος/Ιούνιος 2014, foreignaffairs, διαθέσιμο σε: https://www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/2004-05-01/soft-power-means-success-world-politics (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[3] T. Junes, “What is Russian influence, anyway?”, 6 Νοεμβρίου 2017, opendemocracy, διαθέσιμο σε: https://www.opendemocracy.net/od-russia/tom-junes/what-is-russian-influence-anyway, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018). 

[4] P. Wintour, “Western Balkans backsliding on democracy, says Lords committee”, 10 Ιανουαρίου 2018, theguardian, διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/politics/2018/jan/10/western-balkans-backsliding-on-democracy-says-lords-committee, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[5] M. Rastovic, “Russia’s soft power in the Balkans”, 13 Ιουλίου 2017, worldpolicy, διαθέσιμο σε: http://www.worldpolicy.org/blog/2017/07/13/russia%E2%80%99s-soft-power-balkans, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018). 

[6] Ibid.

[7] Beta, “Serbia opens chapters 6 and 30 in EU accession talks”, 12 Δεκεμβρίου 2017, β92, διαθέσιμο σε: https://www.b92.net/eng/news/politics.php?yyyy=2017&mm=12&dd=12&nav_id=103005, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[8] Supranote 1.

[9] The Economist, “Russia appears to cause trouble in the Balkans”, 4 Νοεμβρίου 2016, theeconomist, διαθέσιμο σε: https://www.economist.com/news/europe/21709635-few-independent-media-outlets-truth-can-prove-elusive-russia-appears-cause, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[10] Supranote 1.

[11] Supranote 5. 

[12] E. P. Joseph & S. Vuković, «Το στοίχημα του Μαυοροβουνίου στο ΝΑΤΟ», 23 Δεκεμβρίου 2016,  foreignaffairs, διαθέσιμο σε: http://www.foreignaffairs.gr/articles/71106/edward-p-joseph-kai-sinisa-vukovic/to-stoixima-toy-mayroboynioy-sto-nato, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[13] The Economist, “Russia appears to cause trouble in the Balkans”, 4 Νοεμβρίου 2016, theeconomist, διαθέσιμο σε: https://www.economist.com/news/europe/21709635-few-independent-media-outlets-truth-can-prove-elusive-russia-appears-cause, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[14] L. Bershidsky, “Why NATO wants Montenegro (Not for its militart might)”, 1 Μαΐου2017, Bloomberg, διαθέσιμο σε: https://www.bloomberg.com/view/articles/2017-05-01/why-nato-wants-montenegro-not-for-its-military-might, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[15] Ibid. 

[16] ΝΑΤΟ, “Relations with Montenegro (Archived)”, 14 Δεκεμβρίου 2017, nato, διαθέσιμο σε: https://www.nato.int/cps/su/natohq/topics_49736.htm, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[17] D. Brown, “14 people, including 2 Russians, charged with attempted coup in Montenegro”, 13 Απριλίου 2017, businessinsider, διαθέσιμο σε: http://www.businessinsider.com/14-people-2-russians-charged-with-attempted-coup-in-montenegro-2017-4, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[18] Supranote 14.

[19] The Associated Press, “EU and Russia vie for influence in volatile Balkans Region”, 24 Φεβρουαρίου 2018, thenewyorktimes, διαθέσιμο σε: https://www.nytimes.com/aponline/2018/02/24/world/europe/ap-eu-balkans-eu-vs-russia.html, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[20] Supranote 17.

[21] A. Ballin, et al., EU, Russia and Turkey struggle for Balkan influence”, 21 Αυγούστου 2017, handelsblattglobal, διαθέσιμο σε: https://global.handelsblatt.com/politics/eu-russia-and-turkey-struggle-for-balkan-influence-815423, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[22] Σ. Μαλαβάκης, «Το Μαυροβούνιο πάει ΝΑΤΟ και εγκαταλείπει τη Ρωσία», 27 Μαΐου 2017, τοβήμα, διαθέσιμο σε: http://www.tovima.gr/world/article/?aid=882140, (ανακτήθηκε 25 Φεβρουαρίου 2018).

[23] J. Borger, “Russian-trained mercenaries back Bosnia’s Serb separatists”, 12 Ιανουαρίου 2018, theguardian, διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/world/2018/jan/12/russian-trained-mercenaries-back-bosnias-serb-separatists, (27 Φεβρουαρίου 2018).

[24] Ibid.

[25] J. Mujanovic, “Russia’s Bosnia Gambit: Intrigue in the Balkans”, 6 Ιανουαρίου 2017, foreignaffairs, διαθέσιμο σε: https://www.foreignaffairs.com/articles/bosnia-herzegovina/2017-09-06/russias-bosnia-gambit, (27 Φεβρουαρίου 2018).

[26] A. Rettman, “Macedonia sticks with EU despite Russian offer”, 18 Μαΐου 2017, euobserver, διαθέσιμο σε: https://euobserver.com/foreign/137955, (27 Φεβρουαρίου 2018).

[27] V. Velebit, “Russian influence in Macedonia: A credible threat?”, 14 Νοεμβρίου 2017, europeanwesternbalkans, διαθέσιμο σε: https://europeanwesternbalkans.com/2017/11/14/russian-influence-macedonia-credible-threat/, (27 Φεβρουαρίου 2018).

[28] Α. Μπαλλή, «ΗΠΑ και Ρωσία επανασχεδιάζουν τον χάρτη των Βαλκανίων», Hellenic Nexus, τεύχος 117, Απρίλιος 2017, σ. 18.

[29] M. Samorukov, “Russia’s tactics in the western Balkans”, 3 Νοεμβρίου 2017, carnegie, διαθέσιμο σε: http://carnegieeurope.eu/strategiceurope/74612, (ανακτήθηκε 27 Φεβρουαρίου 2018).