του Σαηνίδη Αλέξανδρου
Στο πλαίσιο της Συμφωνίας
για το Νομικό Καθεστώς της Κασπίας Θάλασσας, θα επιχειρήσω να αναλύσω,
συνοπτικά, τη διαμόρφωση ισορροπιών ανάμεσα στα πέντε παράκτια κράτη. Το κέντρο
βάρος του ενδιαφέροντος κατανέμεται κυρίως ανάμεσα στη Ρωσία και στο Ιράν, λόγω
ιδιάζουσας θέσης έναντι του ΝΑΤΟ και της Δύσης. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το
πώς μια νομική εξέλιξη, με προέχοντα
πολιτικό χαρακτήρα, μορφοποιεί εργαλεία εξωτερικής των κρατών πολιτικής,
επηρεάζοντας κατά συνέπεια ζητήματα γεωοικονομίας και στρατιωτικής παρουσίας.
Δεν είναι τυχαίο ότι ο Zbigniew Brzezinski έχει χαρακτηρίσει την περιοχή της Κασπίας
ως “Βαλκάνια της Ευρασίας”
Ο
υδάτινος όγκος της Κασπίας λαμβάνει διαστάσεις σπουδαίας ιστορικής σημασίας από
την προεπαναστατική εποχή της Ρωσίας. Αποτελεί μήτρα παραγωγής και εξαγωγής
πετρελαίου, της οποίας η σημασία για την τσαρική οικονομία προαναγγέλλεται από
το 1900 και 1901. Εκείνες τις χρονιές οι
εξαγωγές πετρελαίου αντιπροσώπευαν το 7% του κέρδους εξαγωγών, ξεπερνώντας, για
σύντομο χρονικό διάστημα, τις εξαγωγές των ΗΠΑ[1]. Παράλληλα, το πετρέλαιο, και
μεταγενέστερα το φυσικό αέριο[2],
αποτελούν πρώτες ύλες άρρηκτα συνδεδεμένες με τη γη. Επομένως, η γεωοικονομική,
και κατ’ επέκταση γεωπολιτική διάσταση παραμένουν σταθερές μεταβλητές εν
αντιθέσει με το Διεθνές Σύστημα του οποίου η δομή μεταβάλλεται.
Επί
Σοβιετικής Ένωσης, η Κασπία Θάλασσα ήταν αποκλειστικά και ισομερώς μοιρασμένη
μεταξύ Ιράν και την ΕΣΣΔ, όπως αυτό εκφραζόταν μέσω των συνθηκών που
υπεγράφησαν το 1921[3]
και το 1940[4]
από τις δύο μοναδικές κρατικές οντότητες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, το
Σοβιετικό Υπουργείο για τη βιομηχανία πετρελαίου και του φυσικού αερίου προέβη
σε καταμερισμό του τμήματος που αναλογούσε στην ΕΣΣΔ σε τέσσερις περιφερειακές
ζώνες, οι οποίες ανήκαν, αντίστοιχα στις τέσσερις παράκτιες πολιτείες: το
Αζερμπαϊτζάν, το Καζακστάν, τη Ρωσία και το Τουρκμενιστάν. Όταν η ΕΣΣΔ
κατέρρευσε και οι πολιτείες αυτές ανεξαρτητοποιήθηκαν, το διεθνές περιβάλλον
ολόκληρης της περιφέρειας μεταβλήθηκε ραγδαία[5]. Η δομή του ανοιχτού διεθνούς συστήματος
προσέφερε τη δυνατότητα και στα, πλέον, πέντε παράκτια κράτη να προβάλουν
αξιώσεις τους, αμφισβητώντας τις δύο προϋπάρχουσες συμφωνίες και συνδιαμορφώνοντας τα πλαίσια
του καθεστώτος της Κασπίας.
To δημόσιο
διεθνές δίκαιο και πιο συγκεκριμένα το διεθνές δίκαιο θάλασσας αν και παρέχει
κατευθυντήριες γραμμές, δεν παρέχει από μόνο του λύση, παρά μόνο εάν λάβει την
πολιτική και γεωπολιτική προέκταση ως διαπραγμάτευση[6]. Τα
συμφέροντα των πέντε κρατών, είναι ασύμμετρα και αλληλοσυγκρουόμενα και στην πράξη
το Lex Generalis παραμελεί αυτές τις ζωτικές παραμέτρους.
Εν
τέλει η Συμφωνία για τον Νομικό Καθεστώς της Κασπίας Θάλασσας ορίζει κοινές
κατευθυντήριες γραμμές δίνοντας χώρο στα κράτη να προβούν σε διεξοδικότερες
διαπραγματεύσεις σχετικά με ειδικότερα προβλήματα. Ουσιαστικά, η επιφάνεια της
Κασπίας ορίζεται “σαν” θάλασσα. Κάθε παράκτιο κράτος ασκεί κυριαρχία στα χωρικά
ύδατα της εύρους 15 ναυτικών μιλίων[7], εν
αντιθέσει με το καθιερωμένο εύρος των 12 ναυτικών μιλίων[8].
Ακολουθεί συνορεύουσα αλιευτική ζώνη εύρους 10 ναυτικών μιλίων[9].
Η απομένουσα έκταση, αντίστοιχη των διεθνών υδάτων, ορίζεται ως “κοινός
θαλάσσιος χώρος”[10].
Με άλλα λόγια, ως προς την κατάτμηση της επιφάνειας έχουν τεθεί λιτοί,
κατανοητοί κανόνες, οι οποίοι παράγουν δέσμευση στο βαθμό που οι περιορισμοί
(κόστος) δεν υπερβαίνουν τις παροχές (όφελος).
Σαφής
νικήτρια χώρα, εκ πρώτης όψεως, το Καζακστάν με ακτογραμμή μήκους 1.176 μιλίων,
κατά προσέγγιση[11],
εξασφαλίζοντας, πλέον και νομικά, τα κοιτάσματα στο Kashagan[12]. Στον αντίποδα, φαίνεται ότι χάνει το Ιράν, στο οποίο
αντιστοιχεί το 11% του βυθού, λόγω της
μικρής του ακτογραμμής, το οποίο μάλιστα είναι και το βαθύτερο κομμάτι.
Αντίθετα, σε περίπτωση που οριζόταν καθεστώς λίμνης, η κατανομή θα
πραγματοποιούταν ισομερώς, και θα λάμβανε το 20% του υδάτινου όγκου - δηλαδή
σχεδόν το διπλάσιο[13].
Φυσικά,
όσο βαθύτερο είναι ένα τμήμα βυθού, τόσο δαπανηρότερη η εκμετάλλευσή του. Αν
και το Ιράν έχει σημαντική εμπειρία εξόρυξης υδρογονανθράκων στον Περσικό
Κόλπο, η Κασπία, λόγω βάθους, αποτελεί ειδική περίπτωση σε όλα τα στάδια
άντλησης και παροχής του πετρελαίου[14].
Παρότι, η εντατικότερη δραστηριοποίηση συζητείται εδώ και δεκαετίες[15],
η εκμετάλλευση ενέργειας από το Ιράν στην Κασπία παραμένει σε χαμηλό επίπεδο.
Βάσει
του άρθρου 8.1 της Συμφωνίας, η οριοθέτηση οικοπέδων (sectors) στο βυθό και το υπέδαφος
αναφορικά με την εκμετάλλευση των πόρων, προβλέπεται κατόπιν συμφωνίας των
όμορων και απέναντι κρατών. Στο βυθό εγκυμονεί η γεωοικονομική διάσταση της
Κασπίας[16]. Σύμφωνα με την EIA, υπάρχουν συνολικά, εκτιμώμενα και αποδεδειγμένα, 48 δισ. βαρέλια
πετρελαίου και 292 τρισ. κυβικά πόδια φυσικού αερίου αποθέματα στο βυθό της
Κασπίας[17].
Πίσω από αυτόν τον πλούτο κρύβεται η πρόθεση της Ρωσίας και του Ιράν να
αναστέλλουν τη διαδικασία αυστηρότερου νομικού καθορισμού της Κασπίας.
Παράλληλα, διαφαίνεται μια ιστορική συνέχεια, καθώς η Ρωσία και το Ιράν ήδη από
τη δεκαετία του 1990 πίεζαν για “καθεστώς συγκρυριαρχίας (“condominium”), το οποίο, υποστηριζόταν,
θα ακολουθούσε τα πρότυπα των συνθηκών του 1921 και 1940[18], δηλαδή
το status quo ante
Ψυχρού Πολέμου.
Ο
λόγος για τον οποίον ο ενεργειακός πλούτος αποτελεί δύσκολο αντικείμενο
διαπραγμάτευσης, έγκειται στο ότι έχει έντονη πολιτική διάσταση. Είναι στενά
συνυφασμένος με τον εθνικό χαρακτήρα του κράτους, αποτελεί βάση διπλωματίας και
μοχλό ήπιας ισχύος (κατά τον ορισμό του Joseph Nye). Εντούτοις,
εάν δεν προασπίζεται η ήπια ισχύς από σκληρή ισχύ, η πλουτοπαραγωγική πηγή
διακυβεύεται και κινδυνεύει να σβήσει ο κορμός της ήπιας ισχύος. Επομένως,
υπάρχει τάση αύξησης σκληρής ισχύος για χάριν προάσπισης αντίστοιχα μεγάλης
ήπιας ισχύος.
Χαρακτηριστικό
παράδειγμα αποτελούν οι εντάσεις μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και Ιράν. Το 2000 το
ιρανικό ναυτικό απαγόρευσε την πρόσβαση σκάφους του Αζερμπαϊτζάν σε κοιτάσματα
πετρελαίου στο Νότιο μέρος της Κασπίαν. Εννέα χρόνια αργότερα, το Ιράν προέβη
σε εγκατάσταση εξέδρας πετρελαίου σε αμφισβητούμενο σημείο της Κασπίας μεταξύ
Αζερμπαϊτζάν και του ίδιου κράτους[19]. Η περιορισμένη
δυνατότητα αντίδρασης του Αζερμπαϊτζάν οδήγησε στην αύξηση των στρατιωτικών της
δυνατοτήτων, με σκοπό την αποτροπή του Ιράν μέσω άμυνας. Αργότερα, το 2012
προέβη σε ναυτική άσκηση στο οικόπεδο του Αζερμπαϊτζάν με τίτλο “Προστασία
Κοιτασμάτων Πετρελαίου και Φυσικού Αερίου, Εξεδρών και Εξαγωγικών Αγωγών”
Σκοπός ήταν η αποτροπή μέσω παρουσίας[20].
Παράλληλα, το Μπακού επιδίωξε εντατικότερη συνεργασία με δρώντες πέραν της
Κασπίας, όπως με τις ΗΠΑ, αποσκοπώντας στην προεκτεινόμενη αποτροπή του Ιράν[21].
Η περίπτωση
που αναφέρθηκε αντικατοπτρίζει ορισμένους εξισορροπητικούς μηχανισμούς της
Κασπίας, όπως αυτή αντανακλάται στην εξωτερική πολιτική του ίδιου του
Αζερμπαϊτζάν. Το Μπακού διαρκώς διατηρεί ίσες αποστάσεις μεταξύ Ρωσίας,
Τουρκίας και Δύσης, χωρίς, ωστόσο να δεσμεύεται ασφυκτικά από κάποια πλευρά.
Στοιχείο συνεργασίας Αζερμπαϊτζάν και ΗΠΑ αποτελεί το ενδιαφέρον για την
ενεργειακή ασφάλεια κρατών του ΝΑΤΟ. Σημαντικός αριθμός ευρωπαϊκών κρατών-μελών
του ΝΑΤΟ εξαρτάται σε υπερβολικό βαθμό από το ρωσικό φυσικό αέριο και
καθίσταται ευάλωτος[22].
Η
Ενεργειακή ασφάλεια του ΝΑΤΟ θα σταθεροποιούταν στην περίπτωση που η Ευρώπη
γινόταν λιγότερο εξαρτημένη από τη ρωσική ενέργεια. Η εξάρτηση από έναν πάροχο
ενέργειας καθίσταται πολλαπλασιαστής
αναταραχών που προκαλούνται στις σχέσεις Ρωσίας με δυτικότερα κράτη[23].
Αντίστροφα, η Ρωσία, επιθυμεί να διατηρήσει όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μερίδιο
αγοράς φυσικού αερίου στην Ευρωπαϊκή Αγορά. Επομένως, επιδιώκει την παρεμπόδιση
εισόδου άλλων κρατών στην αγορά ενέργειας. Αξιοσημείωτη η περίπτωση του
Τουρκμενιστάν: η Ρωσία πάντοτε μπλόκαρε την προοπτική της εγκατάστασης του Trans-Caspian-Pipeline (εφεξής TPC), ο οποίος αγωγός θα
διοχέτευε τουρκμένικο φυσικό αέριο στην Ευρώπη. Με το νέο καθεστώς, η Ρωσία,
τυπικά, δεν διαθέτει τρόπο να αναχαιτίσει μια μέλλουσα κατασκευή του αγωγού,
καθώς ο αγωγός δεν περνάει από τα χωρικά ύδατα της Ρωσίας, το μόνο τμήμα της
θάλασσα, στο οποίο ασκεί εθνική κυριαρχία[24].
Μολαταύτα,
θα πρέπει να τονιστεί ότι η εγκατάσταση ενός αγωγού είναι εξαιρετικά δαπανηρή
και βαριά για την Περίπτωση του Τουρκμενιστάν. Απαιτείται κεφάλαιο από Ξένες
Άμεσες Επενδύσεις, το οποίο, όμως, δύναται να προσελκύσει μόνο σε περίπτωση που
αναδιαμορφωθεί εσωτερικά και βελτιωθούν οι υποδομές του. Παράλληλα, το
Αζερμπαϊτζάν αρνείται να χρηματοδοτήσει την κατασκευή ενός τουρκμένικου αγωγού
εντός την επικράτειας του. Κατά συνέπεια, ούτως ή άλλως η κατασκευή του αγωγού
θα αργήσει να πραγματοποιηθεί, αφήνοντας παράθυρο ευκαιρίας στη Ρωσία να
εφεύρει εναλλακτικούς τρόπους παρεμπόδισης[25].
Ένας
εκ των τρόπων είναι η εργαλειακή χρήση περιβαλλοντικών ζητημάτων. Σύμφωνα με το
άρθρο 15.1 της Συμφωνίας, τα κράτη-μέλη οφείλουν να προστατεύουν το οικοσύστημα
της Κασπίας και προτρέπει τα κράτη μέλη, μονομερώς και μη, να λαμβάνουν όλα τα
απαραίτητα μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος[26].
Πράγματι, η εξόρυξη υδρογονανθράκων αποτελεί οικονομική δραστηριότητα ιδιαίτερα
επιβλαβή για το φυσικό περιβάλλον. Με τη σειρά της, η υποβάθμιση του φυσικού
περιβάλλοντος της Κασπίας επηρεάζει πτυχές της οικονομίας που δεν αφορούν την
ενέργεια.
Παραδείγματος
χάριν, το χαβιάρι οξύρρυγχου και ιδιαιτέρα το μαύρο χαβιάρι για τη Ρωσία, το
Ιράν[27]
και το Αζερμπαϊτζάν[28],
αποτελεί σημαντικό αγαθό για την περιφερειακή οικονομία. Ήδη το φαινόμενο της
υπερβολικής εξάτμισης[29] της
Κασπίας, με την επίδραση της ως προς στην αύξηση της αλατότητας[30],
θέτει σε κίνδυνο την αναπαραγωγή και την συμπεριφορά του οξύρρυγχου[31].
Η έκθεση του οξύρρυγχου, επιπρόσθετα, σε μόλυνση προερχόμενη από αγωγούς,
εύλογα θα προκαλέσει πρόσθετη αναταραχή, επηρεάζοντας την παραγωγή χαβιαριού.
Μια ενδεχόμενη μείωση στην παραγωγή χαβιαριού[32] θα
ζημίωνε αφενός τις πέντε οικονομίες[33] και
αφετέρου θα όξυνε κοινωνικές εντάσεις σε εξαρτημένες τοπικές οικονομίες, όπως
το Νταγκεστάν[34].
Σε
αυτό το πλαίσιο η Ρωσία διαθέτει ένα είδος “περιβαλλοντικό βέτο”. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αναφοράς σε
περιβαλλοντικές ανησυχίες με σκοπό την επιβράδυνση κατασκευής αγωγού, αποτελεί
το Nord Stream στη Βαλτική Θάλασσα[35].
Επομένως, υφίσταται βάση για την επιχειρηματολογία της Ρωσίας. Το δυνατότερο
κράτος της Κασπίας κάλλιστα πείθει το Τουρκμενιστάν να προβεί σε εκτίμηση
περιβαλλοντικών επιπτώσεων του αγωγού TCP, σε διασυνοριακό πλαίσιο[36].
Όσον
αφορά το στρατιωτικό σκέλος, η Συμφωνία ενέχει δύο πολύ σημαντικές διατάξεις
αναφορικά με ζητήματα στρατιωτικής εμπλοκής. Βάσει του άρθρου 3.6 απαγορεύεται
η παρουσία ένοπλων δυνάμεων που δεν ανήκουν
στα κράτη μέλη. Επιπλέον, το άρθρο 3.7 προβλέπει την απαγόρευση χρήσης
εδάφους ενός από τα μέλη που αποσκοπεί στην χρήση στρατιωτικών μέσων εναντίον
ενός δεύτερου κράτους-μέλους.
Συμπληρωματική
προς τις διατάξεις αυτές, όπως επίσης και προς το άρθρο 17, είναι η
“Συμφωνία για την Αποτροπή Συμβάντων στη Κασπία Θάλασσα”. Η εν λόγω
συμφωνία επιτρέπει στα κράτη να αναπτύξουν και να συντηρούν ναυτικό, το οποίο
μπορεί να λειτουργήσει ελεύθερα και εκτός των χωρικών υδάτων. Παράλληλα θέτει
κανονισμούς για τη ναυτική δραστηριότητα στα πεδία ενέργειας και μεταφοράς,
κάτι το οποίο αντανακλά τις ανησυχίες αναφορικά με την αλληλεπίδραση
Αζερμπαϊτζάν – Ιράν – ΗΠΑ όπως αναλύθηκε προηγουμένως[37].
Η
Ρωσία σκόπευε εδώ και καιρό να εμποδίσει μελλοντικές εμπλοκές ναυτικών δυνάμεων
των ΗΠΑ ή του ΝΑΤΟ γενικότερα, λαμβάνοντας υπόψιν τη σημασία της δραστηριότητας
και του στρατιωτικού σχεδιασμού της ίδιας της Ρωσίας. Πράγματι, εξασφάλισε
ομοφωνία ως προς την απαγόρευση εγκατάστασης ναυτικών βάσεων κρατών μη μελών
της Συμφωνίας. Το βήμα αυτό αποτελεί μεγάλη νίκη τόσο για τη Ρωσία όσο και για
το Ιράν. Φαίνεται ότι το δεύτερο, αν και χάνει, συγκριτικά, στον ενεργειακό
τομέα, κερδίζει σε όρους ισχύος, καθώς εξασθενείται η παρουσία του ΝΑΤΟ, όπως
αυτή διεκπεραιώθηκε ιδιαίτερα στο πλαίσιο της κρίσης με το Αζερμπαϊτζάν. Εντούτοις, αυτό δεν εγγυάται ότι ο στόλος του
Αζερμπαϊτζάν ή και του Καζακστάν δεν μπορεί να ασκήσει διοικητική μέριμνα για
τις ΗΠΑ, όπως αυτό είχε συμβεί στο πλαίσιο του Αφγανιστάν[38].
Ιδανικά
για το Αζερμπαϊτζάν, το Καζακστάν και το Τουρκμενιστάν, η καλύτερη επιλογή θα
ήταν η αποστρατικοποίηση της Κασπίας Θάλασσας[39]. Η
θέση, ωστόσο της Ρωσίας ήταν διαχρονικά κατά της αποστρατικοποίησης[40].
Ένδειξη αποτελεί η εκτόξευση 26 πυραύλων τύπου Kalibr-SS-N-30A τον Οκτώβριο του 2015 έναντι
στόχων στη Συρία σε απόσταση της τάξης των 1000 ναυτικών μιλίων. Η επίθεση αυτή
είχε συμβολικό χαρακτήρα και αντανακλούσε την πρόθεση της Ρωσίας να εξελίξει
τις δυνατότητες του στόλου της με τέτοιον τρόπο που να ξεπερνάει γεωγραφικούς
περιορισμούς της περιφέρειας και να δρα δια-περιφερειακά. Σε γενικές γραμμές,
παγιώθηκε η έννοια του “ρωσικού στόλου της Κασπίας”. Η Ρωσία εκτιμάται πώς θα
εξακολουθήσει να ενισχύει το στόλο της Κασπίας, ούτως ώστε να ασκεί επιρροή στη
Μέση Ανατολή, στον Περσικό Κόλπο και στη Μεσόγειο. Την ίδια στιγμή, το κλειστό
καθεστώς της θάλασσας επιδρά αποφασιστικά στην απομόνωσή της από το ΝΑΤΟ.
Παράλληλα,
η συμφωνία δημιουργεί πλαίσιο συνεργασίας Ρωσίας και Ιράν για την αντιμετώπιση
κυρώσεων κατά του δεύτερου κράτους[41]. Το
εμπόριο με τη Ρωσία, κυρίως στον βραχυπρόθεσμο ορίζοντα, ενδέχεται να
ανακουφίσει το Ιράν από τις πιέσεις που ασκούνται μέσω κυρώσεων, κάτι το οποίο
χτίζει το προφίλ της Ρωσίας ως χώρα η οποία δύναται να βοηθήσει κράτη, τα οποία
βρίσκονται σε σύγκρουση με τις ΗΠΑ[42].
Άλλωστε, επικουρώντας την Ισλαμική Δημοκρατία, αντιτίθεται ενεργά σε έναν από
τους ειδικότερους στόχους του ΝΑΤΟ στην Κασπία, έτσι όπως διαμορφώνεται στη
συνείδηση των ΗΠΑ: την αποθάρρυνση των Αντί-Δυτικών Ισλαμικών στρατιωτικών
κινημάτων[43].
Στον
μεσοπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα, και ανάλογα με τις προθέσεις για συνεργασία των
εμπλεκόμενων κρατών[44], το
Ιράν αργά ή γρήγορα θα διαδραματίζει σημαντικότερο εμπορικό ρόλο στην Κασπία.
Πρόκειται για τη συμμετοχή του στο εμπόριο μέσω του Βόρειο – Νότιο Διάδρομου Μεταφορών (INSTC). Ουσιαστικά, το Ιράν
μέλλεται να καταστεί σημαντικός εμπορικός κρίκος, ενώνοντας τον Περσικό Κόλπο
με την Κασπία Θάλασσα[45].
Αντίστοιχα, το άρθρο 3.10 κατοχυρώνει ελεύθερη πρόσβαση από και προς την Κασπία
Θάλασσα, επιτρέποντας στα περίκλειστα κράτη της περιφέρειας να
δραστηριοποιηθούν εμπορικά δια μέσω του ποταμού Βόλγα. Εντούτοις, επειδή ο
ποταμός περνάει από την επικράτεια της Ρωσίας, αυτομάτως ενισχύεται η
διαπραγματευτική της ισχύς[46].
Έχοντας
εξετάσει τις βασικές πτυχές της Συμφωνίας για το Νομικό Καθεστώς της Κασπίας,
γίνεται αντιληπτό ότι τα συμφέροντα των κρατών – μελών είναι ασύμμετρα, άνισα
και δεν εξυπηρετούνται από ένα ομοιόμορφο, συμμετρικό κατεστημένο. Σε γενικές
γραμμές, φαίνεται ότι τα μεγαλύτερα οφέλη τα έχει αποκομίσει η Ρωσία. Ο ασαφής
καθορισμός εκμετάλλευσης του πυθμένα της Κασπίας αποτελεί παράγοντα
ρευστότητας, αλλά όχι αστάθειας για την Ρωσία. Παράλληλα η ενίσχυση και η
σταθεροποίηση του στρατιωτικού σκέλους της στην Κασπία, εξασφαλίζει την
δυνατότητα εκμετάλλευσης αυτής της ρευστότητας αλλά και απομόνωσης από το ΝΑΤΟ.
Τέλος, η οικονομική συνεργασία με το Ιράν και οι εμπορικές σχέσεις γενικότερα
αποτελούν πλατφόρμα μέσω της οποίας η Ρωσία διαμορφώνει κανάλια επιρροής σε
χαμηλότερα επίπεδα, δημιουργώντας μια τάση απομάκρυνσης, αλλά σίγουρα όχι
απομόνωσης, των κρατών της Κεντρικής Ασίας από την Κινεζική Περιοχή.
[1] Marshall L. Goldman, “Petrostate:
Putin, Power and the New Russia”, Oxford University Press, 2008, σελ.4.
[3]
Συνθήκη Φιλίας και Συνεργασίας της 26ης Φεβρουαρίου 1921 μεταξύ Ρωσικής Σοβιετικής Ομοσπονδιακής
Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας και Περσίας
[4]
Συνθήκη Εμπορίου και Ναυσιπλοΐας της 25ης Μαρτίου 1940 μεταξύ ΕΣΣΔ
και Ιράν
[5] Nathan R. Grison “NATO’s Energy
Security Policy Put to the Caspian Test, Partnership for Peace Consortium of
Defense Academies and Institutes”, 2013, σελ.84. [Online at: https://www.jstor.org/stable/10.2307/26326323 ]
[6] Yusin Lee and Sangjoon Kim,
“Dividing Seabed Hydrocarbon Resources in East Asia: A Comparative Analysis of
the East China Sea and the Caspian Sea”, University of California Press, 2008,
σελ. 798-801. [Online at: http://www.jstor.org/stable/10.1525/as.2008.48.5.794 ]
[7] Άρθρα
6 και 7.1 Συμφωνίας για το Νομικό Καθεστώς της Κασπίας. [Online at: http://en.kremlin.ru/supplement/5328]
[8] Άρθρο
3 Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας
[9] Άρθρο
9.1 Συμφωνίας για το Νομικό Καθεστώς της Κασπίας
[10] Άρθρο
1 Συμφωνίας για το Νομικό Καθεστώς της Κασπίας
[11] Worldatlas, “Whch Countries Border
The Caspian Sea?” τελευταία ενημέρωση: 24 Μαΐου 2018. [Online at: https://www.worldatlas.com/articles/what-countries-border-the-caspian-sea.html]
[12] Aleksei Gromov, “Θάλασσα ή
Λίμνη; Τα ξένα ΜΜΕ αναλύουν τα αποτελέσματα την συνόδου της Κασπίας Πεντάδας”,
Ομοσπονδιακό Πρακτορείο Ειδήσεων, 16 Αυγούστου 2018. [Online at: https://riafan.ru/amp/1089089-more-ili-ozero-inostrannye-smi-analiziruyut-rezultaty-sammita-kaspiiskoi-pyaterki]
[13] Dominic Dudley, “Tehran Tries To
Face Down Domestic Critics Of Caspian Sea Deal”, Forbes, 14 Αυγούστου 2018.
[Online at: https://www.forbes.com/sites/dominicdudley/2018/08/14/tehran-skeptics-of-caspian-sea-deal/#7b60e8e150fc]
[14] Omid Shokri Kalehsar, “Iran and
Azerbaijan share oil fields, so what’s stopping them from drilling?”,
TheNewArab, 16 Νοεμβρίου 2018. [Online at: https://www.alaraby.co.uk/english/indepth/2018/11/16/iran-and-azerbaijan-probe-caspian-oil-cooperation]
[15] Vagif Guseinov, “Το
Πετρέλαιο της Κασπίας, οικονομία και γεωπολιτική”, Μόσχα – OLMA-PRESS, 2002, σελ.
336.
[16] Catherine Putz, “Caspian Dispute
Settled on the Surface”, The Diplomat, 13 Αυγούστου 2018. [Online at: https://thediplomat.com/2018/08/caspian-sea-dispute-settled-on-the-surface/]
[17] “Overview of oil and natural gas
in the Caspian Sea region”, U.S. Energy Information Administration, 2013, σελ.
8. [Online at: http://www.eurasianbusinessbriefing.com/useia-caspian-sea/]
[19] Joshua Kucera “Iran, Azerbaijan In
Tense Caspian Standoff, Cables Show”, Eurasianet, 4 Οκτωβρίου 2011. [Online at:
https://eurasianet.org/iran-azerbaijan-in-tense-caspian-standoff-cables-show]
[20] Anar Valiyev, “Azerbaijan's
Military Exercises in the Caspian: Who Is the Target?”, Jamestown Foundation,
2012, Eurasia Daily Monitor Volume: 9 Issue: 94. [Online at: https://www.refworld.org/docid/4fbccbd92.html
]
[21] Nathan R. Grison NATO’s Energy
Security Policy Put to the Caspian Test, Partnership for Peace Consortium of
Defense Academies and Institutes, 2013, σελ. 85. [Online at: https://www.jstor.org/stable/10.2307/26326323 ]
[22] Ibid σελ. 83
[23] Marshall L. Goldman, “Petrostate:
Putin, Power and the New Russia”, Oxford University Press, 2008, σελ. 144-145.
[24] Alexei Kamlykov, “ ‘Ούτε
Θάλασσα ούτε Λίμνη’: Η Κασπία χωρίστηκε στα πέντε. Αυτό πήρε 22 χρόνια”, BBC News, 12 Αυγούστου 2018. [Online at: https://www.bbc.com/russian/amp/features-45156199]
[25] Jonathan Stevenson (editor), “The Caspian Sea Treaty”,
The International Institute for Strategic Studies, σελ. 2
[27] Dariya Ali-zade, “Λίμνη ή
Θάλασσα; πώς οι παράκτιες χώρες χώριζαν την Κασπία επί 20 χρόνια”, Current Times, 12 Αυγούστου
2018. [Online at: https://www.currenttime.tv/amp/29426652.html]
[28] Igor S. Zonn, Andrey G. Kostianoy, Aleksey N. Kosarev,
Michael H. Glantz, “The Caspian Sea Encyclopedia”, Springer, 2010, σελ. 136.
[29] “Caspian Sea evaporating as temperatures rise, study
finds”, AGU100, 29 Αυγούστου 2017. [Online at: https://news.agu.org/press-release/caspian-sea-evaporating-as-temperatures-rise-study-finds/]
[30] Editors of Encyclopedia Britannica, “Kara-Bogaz-Gol
Gulf”, Encyclopedia Britannica, [Online at: https://www.britannica.com/place/Kara-Bogaz-Gol-Gulf]
[31] “Caspian Sea Facts – Environment”, Casp Info. [Online
at: http://www.caspinfo.net/content/content.asp?menu=0120000_000000]
[32] “Commercial Sturgeon fishing ban extended in Caspian
Sea”, Islamic Republic News Agency, 30
Δεκεμβρίου 2018, [Online at: http://www.irna.ir/en/News/83117591]
[33] Tehran Bureau, “Pollution and overfishing plague the
Caspian sea”, The Guardian, 11 Μαρτίου 2015. [Online at: https://www.theguardian.com/world/iran-blog/2015/mar/11/iran-caspian-sea-pollution-overfishing]
[34] Nikolay Korzhov, “Will Caspian deal help 'barely
surviving' fishermen in Dagestan?”, Aljazeera, 4 Νοεμβρίου 2018. [Online at: https://www.aljazeera.com/indepth/features/caspian-deal-barely-surviving-fishermen-dagestan-181104114521485.html]
[35] Marshall L. Goldman, “Petrostate: Putin, Power and the
New Russia”, Oxford University Press, 2008, σελ. 159.
[36] Alexander Gillespie, “Environmental Impact Assessments
in International Law”, Blackwell Publishing Ltd. , 2008, σελ. 222. [Online at: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1467-9388.2008.00601.x]
[37] Jonathan Stevenson (editor), “The Caspian Sea Treaty”,
The International Institute for Strategic Studies, σελ. 2
[38]
“What Does the New Caspian Sea Agreement Mean For the Energy Market?”,
Stratfor, 17 Αυγούστου 2017. [Online at: https://worldview.stratfor.com/article/what-does-new-caspian-sea-agreement-mean-energy-market]
[39] Rahim Rahimov, “Five Nations Bicker over Whether the
Caspian is Lake or Sea”, Wilson Center, 5 Σεπτεμβρίου 2018. [Online at: https://www.wilsoncenter.org/blog-post/five-nations-bicker-over-whether-the-caspian-lake-or-sea]
[40] “Russia against demilitarization of the Caspian”, Azer
Tag, 28 Οκτωβρίου 2004. [Online at: https://azertag.az/en/xeber/RUSSIA_AGAINST_DEMILITARIZATION_OF_THE_CASPIAN-557126]
[41] “Is the Caspian a sea or a lake?”, The Economist,
August 16 2018. [Online at: https://www.economist.com/the-economist-explains/2018/08/16/is-the-caspian-a-sea-or-a-lake]
[42] Nikolai Pakhomov, “Oil Sanctions on Iran Will Benefit
Russia. Here’s How.”, The National Interest, 25 Νοεμβρίου 2018. [Online at: https://nationalinterest.org/feature/oil-sanctions-iran-will-benefit-russia-here%E2%80%99s-how-36647]
[44] Mahsa Rouhi, “Will Iran’s patience on nuclear deal pay
off?”, International Institute for Strategic Studies, 23 Νοεμβρίου 2018.
[Online at: https://www.iiss.org/blogs/analysis/2018/11/iran-patience]
[45] “Η
Ινδία, η Ρωσία και το Ιράν εμβαθύνουν στις τριμερείς τους σχέσεις”, Caspiyiski Vestnik, 3 Νοεμβρίου
2018. [Online at: http://casp-geo.ru/indiya-rossiya-i-iran-uglublyayut-tryohstoronnie-kontakty/]; “Συζητήσεις Ρωσίας, Ινδίας και Ιράν για την νέα
διαδρομή παράκαμψης της Διώρυγας του Σουέζ”, Sputnik, 1 Νοεμβρίου 2018. [Online
at: https://sputniknews.gr/kosmos/201811011280080-rosia-india-iran-dioryga-souez-parakampsi/?fbclid=IwAR0kC9uVYHK_WsBGXfuI4T-KGvC0KqVoABV_fz9n4bTmEjbFZriShftWZxI]
[46] Rahim Rahimov, “Five Nations Bicker over Whether the
Caspian is Lake or Sea”, Wilson Center, 5 Σεπτεμβρίου 2018. [Online at: https://www.wilsoncenter.org/blog-post/five-nations-bicker-over-whether-the-caspian-lake-or-sea]
