Οι σχέσεις της Τουρκίας με τα τουρκογενή κράτη της Κεντρικής Ασίας

του Ιωάννη Χουλιάρα

Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και η ανεξαρτητοποίηση των πέντε κρατών της Κεντρικής Ασίας άνοιξε ένα νέο πεδίο δραστηριοποίησης για την τουρκική εξωτερική πολιτική. Η Τουρκία διαθέτει ιδιαίτερους εθνικούς και πολιτισμικούς δεσμούς με τέσσερα εκ των πέντε κρατών, στα οποία ομιλούνται τουρκικές γλώσσες, συγκεκριμένα το Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Τουρκμενιστάν και την Κιργιζία. Η τουρκική πολιτική στην Κεντρική Ασία μπορεί να διακριθεί γενικά σε δύο περιόδους: στην πρώτη μεταψυχροπολεμική δεκαετία και στην περίοδο από την άνοδο του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (τουρκ. AKP) έως και σήμερα.

Η πρώτη περίοδος χαρακτηρίζεται από την ενεργή εμπλοκή της Τουρκίας στην Κεντρική Ασία και την ταύτισή της με το ευρωατλαντικό στρατόπεδο. Έχοντας απορριφθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση το 1989, η τουρκική ηγεσία θεώρησε πως η χώρα έπρεπε να στραφεί στην ανάπτυξη στενών σχέσεων με τα πλέον ανεξάρτητα τουρκογενή κράτη της Κεντρικής Ασίας. Τελικό στόχο αποτελούσε η δημιουργία μιας κοινότητας τουρκογενών κρατών υπό την ηγεσία της Άγκυρας. H Τουρκία φιλοδοξούσε επιπλέον να αποκτήσει το ρόλο της «γέφυρας» της Δύσης με τον τουρκογενή πρώην σοβιετικό χώρο, διασφαλίζοντας την στρατηγική της σημασία για τις ΗΠΑ στην μεταψυχροπολεμική εποχή^[1].

Στο πλαίσιο αυτό, η Τουρκία έθεσε σε εφαρμογή μια στρατηγική στενής πολιτικής, οικονομικής, πολιτισμικής και στρατιωτικής συνεργασίας με τα τουρκογενή κράτη της Κεντρικής Ασίας. Σε πολυμερές επίπεδο, θεσμοθετήθηκε το 1992 η Σύνοδος Αρχηγών Κρατών των Τουρκικών Χωρών^[2].

Σύντομα ωστόσο, κατέστη φανερό πως οι στόχοι της Τουρκίας υπερέβαιναν τα διαθέσιμα μέσα. Η κρίση της τουρκικής οικονομίας κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και η ανικανότητα της Τουρκίας να ανταγωνιστεί αποτελεσματικά την Ρωσία και την Κίνα για περιφερειακή επιρροή, είχαν ως αποτέλεσμα τα στρατηγικά σχέδια της Άγκυρας να σημειώσουν περιορισμένη επιτυχία. Ταυτόχρονα, τα προσφάτως ανεξαρτητοποιημένα κράτη της Κεντρικής Ασίας ήταν καχύποπτα απέναντι στις τουρκικές επιδιώξεις και την ανάμειξη της Τουρκίας στα εσωτερικά τους ζητήματα. Η πλέον χαρακτηριστική περίπτωση είναι το Ουζμπεκιστάν, το οποίο το 1999 έκλεισε όλα τα τουρκικά σχολεία, ενώ από το 2005 διέκοψε την συμμετοχή του στην Σύνοδο^[3].

Η άνοδος του AKP το 2002 σηματοδοτεί την έναρξη της δεύτερης περιόδου της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής στην Κεντρική Ασία, τα γενικότερα χαρακτηριστικά της οποίας διατηρούνται έως σήμερα.

Καταρχάς, η στρατηγική σημασία της τουρκογενούς Κεντρικής Ασίας για την Άγκυρα και η έμφαση που δινόταν σε αυτή από τις τουρκικές αρχές υπέστησαν μια σχετική μείωση. Με βάση το δόγμα της ανάδειξης της Τουρκίας σε «κεντρική χώρα», όπως διατυπώθηκε από τον Ahmet Davutoğlu, προτεραιότητα της τουρκικής κυβέρνησης αποτελεί η άμεση περιφέρεια της Τουρκίας^[4].

Το δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό είναι η αποστασιοποίηση της Τουρκίας από τις αμερικανικές επιδιώξεις και η άρνησή της  να διατελέσει απλώς το ρόλο «γέφυρας» μεταξύ της Κεντρικής Ασίας και του δυτικού κόσμου. Η Άγκυρα, αναγνωρίζοντας τα όριά της, έχει πλέον αποδεχτεί τον ηγεμονικό ρόλο της Ρωσίας στην περιοχή, ενώ καλωσορίζει και την άνοδο της Κίνας, επιδιώκοντας την συνεργασία με τις δύο κυρίαρχες μεγάλες δυνάμεις στην Κεντρική Ασία^[5].

Επιπλέον, η πολιτική της Τουρκίας είναι πλέον λιγότερο φιλόδοξη και εστιάζει σε πρακτικούς τομείς συνεργασίας, όπως η οικονομία, η ενέργεια, οι μεταφορές και η εκπαίδευση. Παρά το ότι λαμβάνει χώρα συνεργασία και στον τομέα της ασφάλειας, με την Τουρκία να παρέχει στρατιωτικό εξοπλισμό και εκπαίδευση στις ένοπλες δυνάμεις των περιφερειακών κρατών, αυτή είναι γενικά περιορισμένη, καθώς η Άγκυρα δεν επιθυμεί η ανάμειξή της να προκαλέσει ανησυχία στην Ρωσία^[6].

Τέλος, η Τουρκία δίνει έμφαση στην ανάπτυξη του θεσμικού χαρακτήρα των σχέσεων, καθώς ο στόχος της διαμόρφωσης μιας κοινότητας τουρκικών κρατών δεν έχει εγκαταλειφθεί, αν και οι φιλοδοξίες είναι πιο περιορισμένες. Το 2009, κατά την 9^η Σύνοδο Αρχηγών Κρατών των Τουρκικών Χωρών, η Τουρκία, το Αζερμπαϊτζάν, το Καζακστάν και η Κιργιζία συμφώνησαν στην δημιουργία του Συμβουλίου Συνεργασίας των Τουρκικών Κρατών ή Τουρκικού Συμβουλίου. Το Τουρκμενιστάν και το Ουζμπεκιστάν απέρριψαν αρχικά την συμμετοχή, το πρώτο λόγω της πολιτικής ουδετερότητας που ακολουθεί, και το δεύτερο λόγω των τεταμένων σχέσεων με την Τουρκία^[7]. Το Τουρκικό Συμβούλιο ξεκίνησε την λειτουργία του το 2010. Οι μέχρι τώρα σύνοδοι του συμβουλίου έχουν εστιάσει πρωτίστως σε ζητήματα οικονομικής και τεχνικής συνεργασίας^[8].

Στο πλαίσιο αυτό, όσον αφορά τους ευρύτερους στρατηγικούς στόχους της Τουρκίας για την τουρκική Κεντρική Ασία, αυτοί περιλαμβάνουν κυρίως την αξιοποίηση των ευκαιριών που δημιουργούνται από την κινεζική οικονομική άνοδο, την ανάδειξη της Τουρκίας σε ενεργειακό κόμβο και την εμβάθυνση της συνεργασίας με τα τουρκογενή κράτη της περιοχής.

Η Τουρκία επιδιώκει να εκμεταλλευτεί τους οικονομικούς σχεδιασμούς της Κίνας προκειμένου να ενισχύσει τις σχέσεις της με την Κεντρική Ασία, καθώς και να προωθήσει τα ευρύτερα συμφέροντά της. Το εγχείρημα Belt and Road Initiative (BRI) της Κίνας, το οποίο ανακοινώθηκε το 2013 και αποσκοπεί στην διασύνδεση Ασίας και Ευρώπης, αναβαθμίζει την σημασία της Κεντρικής Ασίας, καθιστώντας την ηπειρωτικό εμπορικό κόμβο. Προκειμένου να προωθήσει την ανάπτυξη των τουρκογενών κρατών της Κεντρικής Ασίας, τις οικονομικές τους συναλλαγές με την Τουρκία, καθώς και την ενδυνάμωση της συνεργασίας του τουρκογενούς μπλοκ, η Τουρκία υποστηρίζει το BRI και έχει προτείνει την εναρμόνισή του με το δικό της σχέδιο περιφερειακής διασύνδεσης: τον Διακασπιακό Μεσαίο Διάδρομο Ανατολής-Δύσης, ή Μεσαίο Διάδρομο. Ο Μεσαίος Διάδρομος ξεκινάει από την Κίνα, διασχίζει την Κεντρική Ασία (είτε μέσω του Καζακστάν, είτε μέσω της διαδρομής Κιργιζία-Ουζμπεκιστάν-Τουρκμενιστάν) και την Κασπία Θάλασσα και μέσω του Αζερμπαϊτζάν και της Γεωργίας καταλήγει στην Τουρκία^[9]. Κατά την τουρκική κυβέρνηση, ο Μεσαίος Διάδρομος είναι συντομότερος και οικονομικότερος από τον Υπερσιβηρικό Σιδηρόδρομο και κατά 15 μέρες συντομότερος σε σχέση με την θαλάσσια μεταφορά των προϊόντων, και θα ευνοήσει επίσης τις οικονομίες της Κεντρικής Ασίας^[10].

Τον Νοέμβριο του 2015, η Άγκυρα και το Πεκίνο συμφώνησαν στην σύνδεση του BRI με τον Μεσαίο Διάδρομο. Η Τουρκία επιχειρεί να καταστήσει το Τουρκικό Συμβούλιο ως το κεντρικό φόρουμ συντονισμού των πολιτικών των κρατών-μελών σχετικά με τον Μεσαίο Διάδρομο^[11], γεγονός που θα αυξήσει περαιτέρω την στρατηγική σημασία του οργανισμού ως «ρυθμιστή» της διόδου της Κίνας προς την Ευρώπη, μέσω της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου. Το Καζακστάν, το Τουρκμενιστάν, το Ουζμπεκιστάν και η Κιργιζία αντιμετωπίζουν θετικά τις προσπάθειες αυτές, διακρίνοντας μια ευκαιρία να ενσωματωθούν αποτελεσματικότερα στην παγκόσμια οικονομία.

Η ενέργεια αποτελεί μία ακόμη κρίσιμη πτυχή της τουρκικής πολιτικής στην Κεντρική Ασία. Η Τουρκία αποσκοπεί στην ανάδειξή της σε κρίσιμο κόμβο μεταφοράς ενέργειας από τα κράτη-παραγωγούς της Κεντρικής Ασίας προς τις ευρωπαϊκές αγορές, «παρακάμπτοντας» τόσο την ρωσική όσο και την ιρανική οδό. Η κρίση στις σχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την Ρωσία και η πολιτική διαφοροποίησης των παρόχων ενέργειας των ευρωπαϊκών κρατών δίνουν ώθηση στους σχεδιασμούς της Άγκυρας^[12]. Ως προς αυτό, τα δύο σημαντικότερα κράτη της Κεντρικής Ασίας είναι το Καζακστάν και το Τουρκμενιστάν.

Το Καζακστάν αποτελεί τον σημαντικότερο εταίρο της Τουρκίας στην περιοχή. Οι δύο χώρες υπέγραψαν συμφωνία στρατηγικής σχέσης το 2009^[13]. Το ίδιο έτος, το Αζερμπαϊτζάν και το Καζακστάν υπέγραψαν συμφωνία για την σταδιακή αύξηση της ποσότητας του καζακικού πετρελαίου που μεταφέρεται μέσω του αγωγού Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν. Η Τουρκία αναμένει πως η προβλεπόμενη αύξηση να λάβει χώρα στο άμεσο μέλλον^[14].

Το Τουρκμενιστάν έχει επίσης αναπτύξει ισχυρούς πολιτικούς και οικονομικούς δεσμούς με την Τουρκία Η χώρα διαθέτει περίπου το 10% των παγκόσμιων αποθεμάτων φυσικού αερίου. Οι ενεργειακοί σχεδιασμοί της Τουρκίας όσον αφορά στο Τουρκμενιστάν έχουν δύο σκέλη: η Άγκυρα αποσκοπεί αφενός στην σύνδεση του Τουρκμενιστάν με τον Νότιο Διάδρομο Φυσικού Αερίου (Southern Gas Corridor) και τον Διανατολικό Αγωγό (Trans-Anatolian Natural Gas Pipeline), και αφετέρου στην κατασκευή του Διακασπιακού Αγωγού (Trans-Caspian Gas Pipeline), ο οποίος θα μεταφέρει τουρκμενικό φυσικό αέριο στην Ευρώπη μέσω του Αζερμπαϊτζάν, της Γεωργίας και της Τουρκίας^[15]. Αξίζει να σημειωθεί πως, σύμφωνα με αναφορές, το Τουρκμενιστάν εξετάζει πλέον την πιθανότητα ένταξής του στο Τουρκικό Συμβούλιο με καθεστώς παρατηρητή^[16].

Τέλος, ο στόχος της εμβάθυνσης των διμερών σχέσεων τα τελευταία χρόνια έχει σημειώσει σημαντικές επιτυχίες, αλλά έχουν επίσης αναδυθεί νέα προβλήματα.

 Ευνοϊκές προοπτικές για την Άγκυρα δημιούργησαν οι εξελίξεις στο Ουζμπεκιστάν. Το 2016, η άνοδος στην εξουσία του προέδρου Shavkat Mirziyoyev σήμανε την έναρξη μιας διαδικασίας οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, σε ένα κράτος το οποίο χαρακτηριζόταν από εκτεταμένη διαφθορά και αυταρχισμό^[17]. Κατά την διακυβέρνηση του προηγούμενου προέδρου, Islam Karimov, οι εντάσεις μεταξύ Τασκένδης και Άγκυρας ήταν συχνές, καθώς οι αρχές του Ουζμπεκιστάν ήταν καχύποπτες απέναντι στην τουρκική διείσδυση και επιρροή στην χώρα. Η έλευση του νέου προέδρου, στο επίκεντρο της ατζέντας του οποίου βρίσκονται το άνοιγμα της οικονομίας και η προσέλκυση επενδύσεων, έφερε μια νέα περίοδο στις διμερείς σχέσεις. Τον Μάιο του 2018, ο πρόεδρος Recep Tayyip Erdogan επισκέφθηκε το Ουζμπεκιστάν, όπου και υπογράφηκε μεγάλος αριθμός συμφωνιών συνεργασίας μεταξύ των δύο κρατών^[18]. Τον Οκτώβριο του 2019, το Ουζμπεκιστάν έγινε το πέμπτο μέλος του Τουρκικού Συμβουλίου, μια εξέλιξη που αναμένεται να ενισχύσει τον οργανισμό^[19].

 Από την άλλη πλευρά, οι εσωτερικές εξελίξεις στην Τουρκία έχουν προκαλέσει τα τελευταία τέσσερα χρόνια ορισμένα προβλήματα στις σχέσεις με την Κεντρική Ασία. Από το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016 και έπειτα, η Τουρκία πιέζει τις κυβερνήσεις της περιοχής να παραδώσουν τα σχολεία του κινήματος του Fethullah Gülen στον έλεγχο της τουρκικής κυβέρνησης και να εκδώσουν στην Τουρκία άτομα συνδεόμενα με το κίνημα^[20]. Το Καζακστάν ωστόσο, δεν αποδέχτηκε τα τουρκικά αιτήματα^[21]. Η Κιργιζία επίσης αντιστέκεται^[22], παρά την οικονομική στήριξη που έχει λάβει από την Τουρκία κατά το παρελθόν και τις θετικές της σχέσεις με την Άγκυρα^[23]. Η στάση του Καζακστάν και της Κιργιζίας έχει ως αποτέλεσμα να προκύπτουν ενίοτε εντάσεις στις σχέσεις μεταξύ αυτών και της Τουρκίας.

Εν κατακλείδι, η τουρκική πολιτική στην Κεντρική Ασία έχει σήμερα έναν πιο ανεξάρτητο χαρακτήρα σε σχέση με τον φιλοδυτικό προσανατολισμό της πρώτης μεταψυχροπολεμικής δεκαετίας. Αναπτύσσοντας τις σχέσεις της με τα τουρκογενή κράτη της περιοχής, η Τουρκία επιθυμεί, όσο είναι εφικτό, την συνεργασία με την Ρωσία και την Κίνα στην βάση των κοινών συμφερόντων, όπως καταδεικνύει το παράδειγμα της σύνδεσης του Μεσαίου Διαδρόμου με το BRI. Αυτό ωστόσο δεν ισχύει σε άλλους τομείς, ιδίως στην ενέργεια, όπου οι τουρκικές επιδιώξεις πλήττουν άμεσα τα ρωσικά συμφέροντα. Γενικότερα, η πολιτική της Άγκυρας αποσκοπεί στην εκμετάλλευση των δεσμών της με την Κεντρική Ασία για την ανάδειξή της ως μιας μείζονος, ανεξάρτητης ευρασιατικής δύναμης, που θα διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στις περιφερειακές γεωστρατηγικές εξελίξεις. Τα τελευταία χρόνια, παρά τις δυσκολίες, η Τουρκία έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο όσον αφορά την ανάπτυξη του θεσμικού χαρακτήρα αυτής της πολιτικής, καθώς και των σχέσεων συνεργασίας με τους εταίρους της στην περιοχή.

---

[1] Thomas Wheeler, “Turkey’s Role and Interests in Central Asia”, ETH Zürich, 2013, p.3. [Online at: https://www.files.ethz.ch/isn/172943/turkeys-role-and-interests-in-central-asia.pdf]

[2] Όπ. παρ.

[3] Όπ. παρ. στ. υποσημ. 1, p. 3, 6.

[4] Carlo Frappi, “Central Asia’s Place in Turkey’s Foreign Policy”, ISPI, 2013, p. 8-9. [Online at: https://www.ispionline.it/sites/default/files/pubblicazioni/analysis_225_2013.pdf]

[5] Όπ. παρ., p. 9.

[6] Όπ. παρ. στ. υποσημ. 1, p. 4, 10.

[7] Όπ. παρ. στ. υποσημ. 1, p. 6.

[8] “The Cooperation Council of Turkic Speaking States”, Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs. [Online at: http://www.mfa.gov.tr/turk-konseyi-en.en.mfa]

[9] Sait Akman, “Turkey’s Middle Corridor and Belt and Road Initiative: Coherent or Conflicting?”, ISPI, 28 November 2019. [Online at: https://www.ispionline.it/en/publication/turkeys-middle-corridor-and-belt-and-road-initiative-coherent-or-conflicting-24526]

[10] “Turkey’s Multilateral Transportation Policy”, Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs. [Online at: http://www.mfa.gov.tr/turkey_s-multilateral-transportation-policy.en.mfa]

[11] Όπ. παρ.

^[12] Pavel Shlykov, “Turkey’s Strategy for Turkmenistan: What is Behind Erdoğan’s Last Visit to Ashgabat?”, Carnegie Moscow Center, 18 November 2014. [Online at: https://carnegie.ru/commentary/57249] 

[13] Όπ. παρ. στ. υποσημ. 1, p. 5.

[14] Adam Balcer, “Between Energy and Soft Pan-Turkism: Turkey and the Turkic Republics”, Turkish Policy Quarterly, Vol. 11, No. 2, 2012, p. 159. [Online at: http://turkishpolicy.com/pdf/vol_11-no_2-balcer.pdf]

[15] Όπ. παρ. στ. υποσημ. 12.

[16] Nury Amanov, “The Turkic Council Waits for Turkmenistan’s Accession to the Organization”, Orient, 18 October 2019. [Online at: https://orient.tm/en/the-turkic-council-waits-for-turkmenistan-s-accession-to-the-organization/]

[17] Paul Stronski, “Will Mirziyoye’s Plodding Reforms Be Enough for Turkmenistan?”, World Politics Review, 15 January 2020. [Online at: https://www.worldpoliticsreview.com/articles/28471/will-mirziyoyev-s-plodding-reforms-be-enough-for-uzbekistan]

[18] Fuad Shahbazov, “How Will Erdogan’s Recent Visit to Uzbekistan Enhance Turkish-Uzbek Cooperation?”, The Diplomat, 15 May 2018. [Online at: https://thediplomat.com/2018/05/how-will-erdogans-recent-visit-to-uzbekistan-enhance-turkish-uzbek-cooperation/]

[19] “Uzbekistan Officially Accepted as Turkic Council’s Fifth Member”, Radio Free Europe/Radio Liberty, 15 October 2019. [Online at: https://www.rferl.org/a/uzbekistan-offically-accepted-as-turkic-council-s-fifth-member/30217777.html]

[20] Seçkin Köstem, “The Power of the Quiet? Turkey’s Central Asia Strategy”, ISPI, 3 October 2019. [Online at: https://www.ispionline.it/en/pubblicazione/power-quiet-turkeys-central-asia-strategy-24069]

[21] “Nazarbayev Says Kazakh-Turk Schools Belong to Kazakhstan, No Extradition of Teachers”, Hizmet News, 14 September 2017. [Online at: https://hizmetnews.com/23323/nazarbayev-says-kazakh-turk-schools-belong-kazakhstan-no-extradition-teachers/#.XtJTlzozbIW]

[22]“Kyrgyzstan and Turkey: There’s No Getting Past Gulen”, Eurasianet, 11 September 2018. [Online at: https://eurasianet.org/kyrgyzstan-and-turkey-theres-no-getting-past-gulen]

[23] Όπ. παρ. στ. υποσημ. 1, p. 5.