Της
Χριστίνας Χατζηθεοδώρου
Ο κυβερνοπόλεμος αποτελεί
την πλέον σύγχρονη μορφή πολέμου όπου ως πεδίο επιχειρήσεων ορίζεται ο
κυβερνοχώρος, εν απουσία ενός φυσικού χώρου. Δεδομένου ότι η τεχνολογία των
πληροφοριών και το διαδίκτυο έχουν εξελιχθεί στο βαθμό που έχουν γίνει ένα
σημαντικό στοιχείο της εθνικής δύναμης, ο κυβερνοχώρος έχει γίνει μία σημαντική
πτυχή της εθνικής στρατηγικής των κρατών. Το διαδίκτυο σε συνδυασμό με τις νέες
τεχνολογίες έχουν εξελιχθεί κατά τέτοιον τρόπο που επιτρέπουν τη χρήση
στρατιωτικής ισχύος μέσω του κυβερνοχώρου, χωρίς τη ταυτόχρονη χρησιμοποίηση
των ενόπλων δυνάμεων σε συγκεκριμένες τοποθεσίες. Παράλληλα, οι
κυβερνοεπιχειρήσεις μπορεί να αφορούν από την υπεξαίρεση σημαντικών κρατικών
πληροφορίων έως και τη βλάβη σε εθνικές εγκαταστάσεις, είτε στρατιωτικές είτε
πολιτικές. Οι κυβερνοεπιχειρήσεις χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο από
κυβερνήσεις καθώς και από μη κυβερνητικούς δρώντες. [1]Πολλά
κράτη διεξάγουν κατασκοπεία στον κυβερνοχώρο, ενώ προβαίνουν και σε επιθετικές
ενέργειες έναντι εχθρικών κρατών. Παρά την εκτενή ανάπτυξη των επιχειρήσεων που
λαμβάνουν χώρα στον κυβερνοχώρο, υπάρχει έλλειψη κανόνων διεθνούς δικαίου που
να ανταποκρίνονται επαρκώς στο ζήτημα.[2]
Αναφορικά με τη Μέση
Ανατολή, την τελευταία περίοδο διαφαίνεται μία αύξηση κυβερνοεπιθέσεων μεταξύ
των δύο περιφερειακών αντιπάλων στην περιοχή, του Ιράν και του Ισραήλ. Η
κυβερνοεπίθεση στις 9 Μαΐου σε υπολογιστές στο λιμάνι Shahid Rajaee στην πόλη Bandar Ambass του Ιράν
αποδόθηκε στο Ισραήλ. Η επίθεση οδήγησε εν τέλει στην κατάρρευση του συστήματος
υπολογιστών για την κίνηση πλοίων και φορτηγών στο λιμάνι, που βρίσκεται στη
στρατηγική θέση του στενού Hormuz στον Περσικό Κόλπο.[3]
Παρόλο που η επίθεση περιορίστηκε στη δημιουργία κυκλοφοριακής συμφόρησής, η
οποία είχε ως συνέπεια καθυστερήσεις στις αποστολές φορτίων, δεν προκάλεσε σε
τελικό στάδιο κάποια σημαντική ή μακροπρόθεσμη ζημιά.[4]
Η απόδοση της επίθεσης
στο Ισραήλ ήταν αναμενόμενη καθώς θεωρήθηκε απάντηση στην επίθεση που είχε
δεχτεί πρωτύτερα στις 26 Απριλίου. Το Ιράν κατηγορήθηκε ότι ήταν πίσω από μία
μεγάλη επίθεση στον κυβερνοχώρο κατά του συστήματος υδροδότησης του Ισραήλ. Την
ημέρα εκείνη τα ισραηλινά μέσα ενημέρωσης είχαν αναφέρει πιθανή επίθεση στον
κυβερνοχώρο σε αρκετές εγκαταστάσεις επεξεργασίας νερού και λυμάτων σε ολόκληρη
τη χώρα. Η εθνική υπηρεσία ύδρευσης του Ισραήλ αρχικά αναφέρθηκε σε τεχνική
δυσλειτουργία, αλλά αργότερα αναγνώρισε ότι ήταν αποτέλεσμα κυβερνοεπίθεσης,
την οποία απέδωσε στο Ιράν. Παρόλο που επίθεση δεν τελεσφόρησε, το Ιράν είχε ως
στόχο την αύξηση του χλωρίου στα ισραηλινά ύδατα, το οποίο θα είχε ως
αποτέλεσμα να αρρωστήσουν εκατοντάδες άνθρωποι.[5]
Ένα άλλο κύμα
κυβερνοεπιθέσεων εναντίον του Ισραήλ στις 22 Μαΐου δείχνει ότι η σύγκρουση
μεταξύ Ισραήλ και Ιράν θα συνεχιστεί στον κυβερνοχώρο στο εγγύς μέλλον.[6] Το
Ιράν προβαίνει σε ενέργειες εναντίον του Ισραήλ ως απάντηση στην ισραηλινή
εξωτερική πολιτική στη Συρία, η οποία αντιτίθεται στα ιρανικά συμφέροντα.
Παρόλα αυτά, θεωρείται απίθανό το Ισραήλ να μεταβάλει την πολιτική του λόγω των
τελευταίων εξελίξεων στη Συρία.[7]Αντίστοιχα,
τα δύο κράτη όλο και πιο συχνά δεν απαρνούνται την ανάμειξή τους σε
κυβερνοεπιθέσεις κατά στόχων του αντίπαλου κράτους.[8]Στην
συγκεκριμένη περίπτωση, το Ισραήλ δεν παραδέχτηκε ανοιχτά την επίθεση στο
ιρανικό λιμάνι, αλλά ούτε αρνήθηκε οποιαδήποτε ανάμειξη στο συμβάν.[9]
Το Ισραήλ, με γνώμονα την
τεχνολογία, είναι μια παγκόσμια ηγετική δύναμη στον κυβερνοχώρο με τεράστιους
κυβερνητικούς πόρους που επενδύονται σε ψηφιακή ασφάλεια και την ανάπτυξη όλο
και περισσότερων δυνατοτήτων στον κυβερνοχώρο. Μαζί με τις Ηνωμένες Πολιτείες,
το Ισραήλ φαίνεται να βρίσκεται πίσω από τον ιό Stuxnet[10] -
το πρώτο ψηφιακό όπλο στον κόσμο που στόχευε και εν συνεχεία παρέλυσε με επιτυχία
τις εγκαταστάσεις του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν πριν από μια δεκαετία. Ως
πρωταρχικός στόχος της επίθεσης, το Ιράν επένδυσε με τη σειρά του στη δική του
στρατιωτική υποδομή στον κυβερνοχώρο. Αν και οι δυνατότητές του δεν είναι τόσο
εξελιγμένες όσο του Ισραήλ, βελτιώνονται σταθερά, τροφοδοτούμενες από την
αντίληψη της Τεχεράνης για την απειλή στον κυβερνοχώρο και μια αδιάκοπη
επιθυμία για τεχνολογική ισότητα.[11]
Οι κίνδυνοι από την
επίθεση στο ισραηλινό σύστημα υδροδότησης αφορούσαν καταρχάς την έλλειψη νερού
ενόψει της πανδημίας. Παρόλο που η κυβερνοεπίθεση που αποδόθηκε στο Ιράν δε
δημιούργησε επιπλοκές στο Ισραήλ, η επίθεση αποτέλεσε ένα σημείο καμπής στη
σύγκρουση στον κυβερνοχώρο μεταξύ των δύο περιφερειακών αντιπάλων καθώς είχε ως
ξεκάθαρη στόχευση την ζημιά σε άμαχο πληθυσμό και όχι σε στρατιωτικούς στόχους
και υποδομές[12]. Η επίθεση αυτή άλλωστε
καταδεικνύει και την βελτίωση του Ιράν στις επιχειρήσεις που αφορούν τον
κυβερνοχώρο, ειδικά μετά την κυβερνοεπίθεση που είχε δεχτεί με malware κατά των συσκευών στις πυρηνικές του εγκαταστάσεις το
2009.[13]Άλλωστε,
οι κυβερνοεπιθέσεις είναι κατάλληλες για τον τρόπο ασύμμετρου πολέμου που
επιδιώκει το Ιράν. Η απουσία διενέξεων σε φυσικό χώρο, καθώς και η υβριδική του
φύση του κυβερνοπόλεμου όπου οι επιθέσεις διενεργούνται μυστικά και ανώνυμα
επιτρέπουν στο Ιράν να αντιμετωπίσει έναν συμβατικά πιο ισχυρό αντίπαλο, ενώ
ταυτοχρόνως περιορίζει την αντίδραση του Ισραήλ.
Από την πλευρά του
Ισραήλ, η κυβερνοεπίθεση στο Ιράν δεν είχες ως απώτερο στόχο την καταστροφή της
ιρανικής υποδομής, αλλά εν αντιθέσει αποτέλεσε μία προειδοποίηση έναντι της
Τεχεράνης για την επίθεση στο σύστημα υδροδότησης. Οι περιορισμένοι στόχοι των
επιθέσεων καταδεικνύουν εν μέρει την επιθυμία των δύο πλευρών να μην προβούν σε
κλιμάκωση της διαμάχης τους. Οι περιορισμένοι αυτοί στόχοι και από πλευράς Ιράν
καταδεικνύουν πως και οι δύο πλευρές δεν επιθυμούν την κλιμάκωση και την άμεση
σύγκρουση. Αντίστοιχα, το Ισραήλ δεν αρνήθηκε την εμπλοκή του στην επίθεση
καθώς ο κύριος του στόχος ήταν η αποτροπή τυχόν επακόλουθων επιθέσεων μέσω του
κυβερνοχώρου, η οποία σχετίζεται άμεσα με τη συμβατική αποτροπή που επιδιώκει
έναντι της Τεχεράνης. Πρωτίστως, καταδεικνύει στο Ιράν και σε άλλους πιθανούς
επιθετικούς δρώντες ότι καμία επίθεση σε ισραηλινές υποδομές δε θα μείνει
αναπάντητη. Ταυτοχρόνως, κάνει ευρέως γνωστές τις τεχνολογικές του ικανότητες
στον κυβερνοπόλεμο, ενισχύοντας ακόμη περισσότερο την αποτρεπτική του ισχύ.[14]
Επιπρόσθετα, οι επιθέσεις
μεταξύ των δύο χωρών αφορούν σε μεγάλο βαθμό μη στρατιωτικές υποδομές.[15] Η
μετάβαση που παρατηρείται στις πιο πρόσφατες επιθέσεις αφορά πολιτικές
εγκαταστάσεις, ενώ οι προηγούμενες επιθέσεις στον κυβερνοχώρο έχουν
επικεντρωθεί σε παραδοσιακούς στρατιωτικούς στόχους ή στόχους ασφαλείας.
Ωστόσο, εάν οι επιθέσεις εναντίον πολιτικών στόχων δεν περιοριστούν, η
σύγκρουση ανάμεσα στο Ισραήλ και το Ιράν κινδυνεύει να κλιμακωθεί. Για
παράδειγμα, εάν η επίθεση του Ιράν σε εγκαταστάσεις επεξεργασίας νερού
προοριζόταν να αλλοιώσει τη σύνθεση του νερού αυξάνοντας την ποσότητα του
χλωρίου στο νερό και η επίθεση αυτή είχε στεφθεί με επιτυχία, η ισραηλινή
δημόσια υγεία θα μπορούσε δυνητικά να κινδυνεύσει, γεγονός το οποίο αναμφίβολα
θα επέφερε κλιμάκωση στη σύγκρουση των δύο περιφερειακών αντιπάλων. Ομοίως, ενώ
οι διαταραχές στο λιμάνι Shahid Rajaee είναι απίθανο να κλιμακωθούν, προβλήματα
στις αλυσίδες εφοδιασμού βασικών αγαθών, όπως φάρμακα, θα μπορούσαν να έχουν
πραγματικές ανθρωπιστικές συνέπειες[16].
Η τελευταία αυτή εξέλιξη κάνει αναγκαία την επικαιροποίηση του δικαίου για την προστασία
πρωτίστως του άμαχου πληθυσμού.
Επιπλέον, ενώ ένας
σημαντικός αριθμός κανόνων διεθνούς δικαίου αφορά την κρατική βία, η εφαρμογή
του εν λόγω σώματος κανόνων δεν είναι ξεκάθαρη και προφανής στον κυβερνοχώρο.
Κατ’ επέκταση υφίστανται πολλές αναπάντητες ερωτήσεις για το πώς το διεθνές
δίκαιο εφαρμόζεται στις κυβερνοεπιθέσεις που λαμβάνουν χώρα μεταξύ των κρατών. [17]Ωστόσο,
στην ακαδημαϊκή κοινότητα λαμβάνει χώρα μία μεγάλη συζήτηση κατά πόσο τέτοιου
είδους ενέργειες στον κυβερνοχώρο αποτελούν χρήση βίας από τα κράτη και κατ’
επέκταση υπάγονται στον ορισμό των Ηνωμένων Εθνών για τον ορισμό της
επιθετικότητας.[18]Δεδομένης της εποχής της
οποία διασαφηνίστηκε ο ορισμός της επιθετικότητας, όπου το διαδίκτυο και
κυβερνοπόλεμος αποτελούσαν σενάρια φαντασίας, ο τελευταίος δεν συμπεριλάμβανε
κυβερνοεπιθέσεις. Η απουσία κανόνων δικαίου επί του συγκεκριμένου ζητήματος
έχει οδηγήσει τα κράτη να εκμεταλλεύονται αυτές τις γκρίζες ζώνες,
χρησιμοποιώντας τις νέες τεχνολογίες ως όπλα έναντι αντιπάλων στο διεθνές
σύστημα.[19] Οι ενέργειες αυτές ωστόσο
παραβιάζουν το Άρθρο 2 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών για την αποχή από τη χρήση
βίας, αδρανοποιώντας παράλληλα την όποια αντίδραση στο πλαίσιο της άμυνας από
τυχόν επιθετικές ενέργειες.
Εν κατακλείδι, η
κατάσταση περιπλέκεται ακόμη περισσότερο αν λάβει κάνεις υπόψη τις πιο
πρόσφατες επιθέσεις στον κυβερνοχώρο των δύο κρατών. Η επίθεση στο σύστημα
υδροδότησης του Ισραήλ απειλούσε την ζωή άμαχου πληθυσμού, όπως και η
αντίστοιχη επίθεση του Ισραήλ στον λιμάνι δεν αφορούσαν στρατιωτικούς στόχους.
Τα συγκεκριμένα συμβάντα φέρνουν στο προσκήνιο τις ελλείψεις που υφίστανται στο
διεθνές δίκαιο, όχι μόνο αναφορικά με το jus ad bellum αλλά και με το jus in bello, κατά το οποίο ο άμαχος πληθυσμός οφείλει να
προστατεύεται. Παράλληλα, η περαιτέρω ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και κατ’
επέκταση του διαδικτύου συνηγορεί προς το γεγονός ότι ο κυβερνοπόλεμος ήρθε για
να μείνει. Αυτό συνεπάγεται την ανάγκη για επέκταση εφαρμογής του Άρθρου 2 παρ.
4 για τον ορισμό της χρήσης βίας από τα κράτη, ώστε να συμπεριλαμβάνει και τις
κυβερνοεπιθέσεις.[20]Η
αδυναμία καταλογισμού των επιθέσεων καταδεικνύει την αδυναμία των τρεχουσών
κανόνων διεθνούς δικαίου στο να συμπεριλάβουν τον κυβερνοπόλεμο εντός ενός
θεσμικού πλαισίου, ικανού να περιορίζει τη χρήση βίας. Η ανικανότητα αυτής
επαρκούς απόκρισης στα τρέχοντα δεδομένα ενθαρρύνει περαιτέρω την χρήση τέτοιων
εργαλείων έναντι αντιπάλων, όπως διαφαίνεται και από τη διαμάχη Τελ Αβίβ και
Τεχεράνης.[21]
[1] Matthew
Hoisington, “Cyberwarfare and the use of force giving rise to the right of
self-defense”, 2 B.C. Int'l & Comp. L. Rev. 439, 2009, σ. 439-440.
[Online at: https://lawdigitalcommons.bc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1115&context=iclr ]
[2] Fred
Schrier, “On Cyberwarfare”, Geneva Center for Security Sector Governance,
Working Paper No.7, 2015, σ. 7 [Online
at: https://www.dcaf.ch/sites/default/files/publications/documents/OnCyberwarfare-Schreier.pdf ]
[3] David
Siman-Tov, Shmuel Even, “A New Level in the Cyber War between Israel and Iran”,
INSS Insight No. 1328, 3 Ιουνίου 2020.
[Online at: https://www.inss.org.il/publication/iran-israel-cyber-war/ ]
[5] Ariel
Oseran, “Iran-Israel cyberattacks threaten unofficial rules of engagement”, The
World, 9 Ιουνίου 2020.
[Online at: https://www.pri.org/stories/2020-06-09/iran-israel-cyberattacks-threaten-unofficial-rules-engagement ]
[7] Ibid.
[8] Gil Baram
& Kevjn Lim, “Israel and Iran Just Showed Us the Future of Cyberwar with
Their Unusual Attacks”, Foreign Policy, 5 Ιουνίου 2020.
[Online at: https://foreignpolicy.com/2020/06/05/israel-and-iran-just-showed-us-the-future-of-cyberwar-with-their-unusual-attacks/ ]
[9] Omer
Dostri, “Cyber-Warfare between Iran and Israel”, The Jerusalem Institute for
Strategy and Security, 3 Ιουνίου 2020.
[Online at: https://jiss.org.il/en/dostri-cyber-warfare-between-iran-and-israel/ ]
[10] H συγκεκριμένη επιχείρηση
κατέδειξε ότι ο κυβερνοπόλεμος και τα όπλα του μπορεί να έχουν την ίδια
αποτελεσματικότητα με τα συμβατικά όπλα.
[11] Gil Baram
& Kevjn Lim, “Israel and Iran Just Showed Us the Future of Cyberwar with
Their Unusual Attacks”, Foreign Policy, 5 Ιουνίου 2020.
[Online at: https://foreignpolicy.com/2020/06/05/israel-and-iran-just-showed-us-the-future-of-cyberwar-with-their-unusual-attacks/ ]
[12] Ibid.
[13] Η συγκεκριμένη επίθεση
αποδόθηκε στη Δύση και συγκεκριμένα στις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Παρόλο που οι δύο
δυνάμεις αρνήθηκαν την εμπλοκή τους στην επίθεση Stuxnet, ορισμένες δηλώσεις στην ισραηλινή
Κνέσετ σχετικά με την αντιμετώπιση προβλημάτων και τεχνικών δυσκολίων από το
Ιράν για την κατασκευή πυρηνικής βόμβας συνηγόρησαν περαιτέρω προς αυτό το
γεγονός.
[14] Gil Baram
& Kevjn Lim, “Israel and Iran Just Showed Us the Future of Cyberwar with
Their Unusual Attacks”, Foreign Policy, 5 Ιουνίου 2020.
[Online at: https://foreignpolicy.com/2020/06/05/israel-and-iran-just-showed-us-the-future-of-cyberwar-with-their-unusual-attacks/ ]
[17] Matthew
Hoisington, “Cyberwarfare and the use of force giving rise to the right of
self-defense”, 2 B.C. Int'l & Comp. L. Rev. 439, 2009, σ. 441.
[Online at: https://lawdigitalcommons.bc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1115&context=iclr ]
[18] United
Nations, Resolution 3314. [Online at: https://undocs.org/en/A/RES/3314(XXIX) ]
[19] Cameron H.
Bell, “Cyber Warfare and International Law: The Need for Clarity”, Cyber
Warfare and International Law, 2018, σ. 2 [Online at: https://cpb-us-w2.wpmucdn.com/wp.towson.edu/dist/b/55/files/2018/05/SPRING-2018-BELL-ARTICLE-thj0tu.pdf ]
[20] Matthew
Hoisington, “Cyberwarfare and the use of force giving rise to the right of
self-defense”, 2 B.C. Int'l & Comp. L. Rev. 439, 2009, σ. 441. [Online
at: https://lawdigitalcommons.bc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1115&context=iclr ]
[21] Ibid, σ.452.
