της Γεωργίας Φώτη
Οι
συνθήκες κράτησης των ρωσικών φυλακών έχουν γίνει αντικείμενο σχολιασμού των
Διεθνών μέσων, επικρίνοντας την καταπάτηση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που
υφίστανται οι κρατούμενοι. Με πρόσφατη έκθεση η Διεθνής Αμνηστία καταγγέλλει
τις συνθήκες μεταφοράς κρατουμένων προς
τα σωφρονιστικά ιδρύματα και τις παρομοιάζει με τις αντίστοιχες επί καθεστώτος GULAG.[1]
Στο
παρόν άρθρο θα εξεταστεί το κατά πόσο προσιδιάζουν σε αυτό, όχι μόνο
οι συνθήκες μεταφοράς, αλλά και οι συνθήκες κράτησης επίσης. Το ίδιο το καθεστώς μεταφοράς θέτει υπό
αμφισβήτηση τον βαθμό προστασία των φυλακισμένων, εγείροντας ερωτήματα κατά
πόσο τηρούνται οι κανόνες του Διεθνούς Δικαίου. Πιο αναλυτικά, η μεταφορά των
κρατουμένων πραγματοποιείται είτε με τρένο είτε με φορτηγά οχήματα, σε συνθήκες
συχνά σκληρές, απάνθρωπες ενώ η εξευτελιστική μεταχείριση που δέχονται τους
καθιστά θύματα βασανιστηρίων, σύμφωνα με την
Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των
Θεμελιωδών Ελευθεριών και τη Διεθνή
Συμφωνία για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα.[2]
Οι
άνθρωποι στοιβάζονται σε βαγόνια χωρίς επαρκή χώρο, φωτισμό και πρόσβαση σε
πόσιμο νερό, ενώ δεν παρέχεται η επιλογή να πραγματοποιήσουν τις φυσικές τους
ανάγκες. Ο βασικός σχεδιασμός των βαγονιών αυτών δεν έχει αλλάξει από τη
σοβιετική εποχή. Τα μεγαλύτερα είναι περίπου 4 τ.μ. και σύμφωνα με τις ρωσικές
εσωτερικές οδηγίες επιτρέπεται να μπουν μέχρι 12 άτομα, δηλαδή στον καθένα
αντιστοιχεί χώρος της τάξης των 0,29 τ.μ.[3]
Τα βαγόνια δεν έχουν παράθυρα, το ταξίδι προς τα σωφρονιστικά ιδρύματα μπορεί
να διαρκέσει ακόμη και πάνω από ένα μήνα, ενώ κατά τη διάρκεια αυτού οι
κρατούμενοι τρέφονται τρείς φορές την μέρα, με φαγητό σε μορφή σκόνης
αραιωμένης με ζεστό νερό. Από και προς τους σιδηροδρομικούς σταθμούς οι κρατούμενοι
μεταφέρονται με φορτηγά οχήματα, που αποτελούνται από δύο μεγαλύτερα
διαμερίσματα που φιλοξενούν 10 φυλακισμένους με έκταση 3 τμ, και ένα μικρό
διαμέρισμα ή "stakan" (γυαλί) που έχει μια περιοχή μεταξύ 0,3 και 0,5
τμ.[4]Η παραμονή
των κρατουμένων στα οχήματα αυτά μπορεί να είναι μικρότερη, ωστόσο λόγω των
αντίξοων συνθηκών που επικρατούν εξαιτίας του υπερπληθυσμού που δημιουργείται,
οι άνθρωποι είναι λογικό να υποφέρουν. Επιπλέον είναι υποχρεωτικό για τους
κρατούμενους να μεταφέρουν μαζί τους και όλες τους τις αποσκευές παρά το
γεγονός ότι ούτε στα βαν αλλά ούτε και στα τρένα προβλέπεται χώρος για αυτές,
επομένως πρέπει να τις κρατούν μαζί τους στα- ήδη υπερπλήρη- βαγόνια, κάνοντας
την μεταφορά ακόμα πιο δύσκολη[5].
Ακολούθως,
σύμφωνα με μαρτυρίες πρώην κρατουμένων στη Διεθνή
Αμνηστία, κατά την διάρκεια του ταξιδιού, δεν παρέχεται κανενός είδους
ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης με αποτέλεσμα κρατούμενοι με χρόνιες παθήσεις να
μένουν ακόμη και για μήνες χωρίς την αγωγή τους, γεγονός που, εκτός των άλλων,
θέτει τη ζωή τους σε κίνδυνο.[6] Πέραν του
υπερπληθυσμού, ένα ακόμη σοβαρό πρόβλημα είναι η εξαιρετικά ελλιπής πρόσβαση σε
τουαλέτες. Οι κρατούμενοι μπορούν να έχουν πρόσβαση στις τελευταίες, κάθε έξι
ώρες, ενώ όταν το τρένο είναι στάσιμο, καθόλου[7].
Προχωρώντας,
όσον αφορά τις αποικίες φυλακών στη Ρωσία, γίνεται αντιληπτό ότι σε μεγάλο
βαθμό προσιδιάζουν στα Σοβιετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, GULAG. Το γεγονός πως στη Ρωσία τα
σωφρονιστικά ιδρύματα είναι χτισμένα χιλιάδες
γεωγραφικά μίλια μακριά από τα αστικά κέντρα αποσκοπεί μάλλον, στο να
τιμωρούνται οι κρατούμενοι όχι μόνο με την ποινή της φυλάκισης αλλά και έμμεσα
με αυτή της εξορίας. Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη με αφορμή την φυλάκιση
μελών της PussyRiot[8],
οι κρατούμενοι στεγάζονται κυρίως σε ανοιχτά στρατόπεδα και όχι σε κλειστές
φυλακές σαν αυτές που συναντά κανείς στην Αμερική ή σε Δυτικοευρωπαϊκές χώρες.[9] Το κλίμα
αυτό ευνοεί τις συνθήκες καταναγκαστικής εργασίας. Αξίζει να σημειωθεί πως υπό
το καθεστώς του Στάλιν η καταναγκαστική εργασία χρησιμοποιήθηκε για να
επιταχυνθούν οι ρυθμοί της εκβιομηχάνισης. Η εργασία ωστόσο, αποσκοπούσε συχνά
στο να τιμωρήσει και δεν ταυτίζονταν με τον σκοπό για τον οποίο επιβάλλονταν,
αφού περιλάμβανε εργασίες όπως «η
εκσκαφή τάφρων σε παγωμένο έδαφος το χειμώνα»,[10]
που καμία σχέση δεν είχε με τον τομέα της εκβιομηχάνισης. Το 1941, μάλιστα, ο
προϊστάμενος του συστήματος GULAG
παραδέχθηκε ότι η εργασία στη φυλακή ήταν μόνο στο μισό τόσο αποτελεσματική όσο
η κανονική εργασία.[11] Σήμερα
περίπου το 43% των ανδρών και το 60% των γυναικών που φυλακίζονται στη Ρωσία
εργάζονται τις περισσότερες ώρες της ημέρας. Σύμφωνα με την IlyaShablinksy[12] «οι
γυναίκες εργάζονται έως και 14 ώρες την ημέρα και έχουν μόνο μία ημέρα ρεπό
μέσα στον μήνα. Οι συνθήκες στην συγκεκριμένη αποικία[13]
προσεγγίζουν εκείνες της δουλείας».
Εύλογα
διαπιστώνεται πως το σωφρονιστικό
σύστημα σήμερα στη Ρωσία είναι ένα δείγμα πολυπλοκότητας, σκληρών και
φορτισμένων αναμνήσεων, καθώς και πολιτισμικής ιδιαιτερότητας, αφού «οι ρίζες
του ποινικού της συστήματος εντοπίζονται στον ολοκληρωτισμό»[14]. Επικρατεί
μια σύγχυση γενικά, σχετικά με τον διαχωρισμό των όρων «νόμος» και «ιδεολογία»
από τη σοβιετική ακόμα περίοδο, όπου για παράδειγμα το δικαστικό σώμα
λειτουργούσε πιο πολύ σαν υπερασπιστής του κράτους παρά για να φέρει την τάξη
ανάμεσα στους πολίτες και τις διαφορές τους με το κράτος.[15]
Ωστόσο από τότε έχουν επέλθει πολλές αλλαγές καθώς το Ρωσικό κράτος, με σκοπό
να απαλλαγεί σε ένα βαθμό από την «κληρονομιά» των στρατοπέδων συγκέντρωσης του
προηγούμενου αιώνα, ακολούθησε μία μεταρρυθμιστική πολιτική με στόχο την
βελτίωση των συνθηκών, την επιβολή χαμηλότερων ποινών και τη μείωση του
πληθυσμού των φυλακών. Από το 2000 τα ποσοστά των κρατουμένων έχουν μειωθεί
–χρόνο με το χρόνο- σημαντικά, σε ποσοστό δηλαδή μεγαλύτερο του 20%.[16] Ωστόσο,
οι φυλακές διακρίνονται ακόμη από το «κόκκινο» και το «μαύρο» χρώμα, όπου
«κόκκινο», είναι αυτές που διοικούνται αποκλειστικά από τις σωφρονιστικές αρχές
και όπου «μαύρο», αυτές που de
facto
διοικούνται
από τους έγκλειστους. Αυτή η πρακτική προσιδιάζει σε μια αντίστοιχη που
συνέβαινε επί καθεστώτοςGULAG
όπου οι αρχές των στρατοπέδων έδιναν εντολή σε εγκληματίες να παρακολουθούν και
να επιβλέπουν τους πολιτικούς κρατούμενους αντίστοιχα σήμερα, στις φυλακές που
προσδιορίζονται από το «μαύρο» χρώμα, κάποιοι έγκλειστοι ενσταλάζουν τον φόβο
και την πρακτική διατήρησης της τάξης στους υπόλοιπους.[17]
Καταλήγοντας,
παρατηρείται πως παρά το γεγονός ότι έχει παρέλθει σημαντικό χρονικό διάστημα
και το καθεστώς έχει αλλάξει, η Ρωσία αντιμετωπίζει δυσκολίες στο να απαλλαγεί
από τη βαριά κληρονομιά της. Βάσει των στοιχείων που παρατέθηκαν,
επιβεβαιώνεται πως οι Ρωσικές φυλακές είναι από τις «πιο σκληρές» για να
εκτίσει κάποιος κρατούμενος την ποινή του. Ακόμα και από τον τρόπο που αυτοί
μεταφέρονται στα σωφρονιστικά ιδρύματα, απορρέουν σειρές περιπτώσεων
καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων που απειλούν ακόμη και το αναφαίρετο
δικαίωμα στη ζωή. Παρά το γεγονός της ύπαρξης του Άρθρου 73 της συνθήκης της ΕΕ,[18] δεν είναι
καθόλου λίγες οι περιπτώσεις όπου αυθαίρετα φυλακισμένοι μεταφέρονται σε
απομακρυσμένες αποικίες.[19] Η εποχή
των GULAGέχει
παρέλθει και αυτό είναι ανάγκη να φανεί τόσο στις συνθήκες μεταφοράς όσο και
κράτησης, στα ρωσικά σωφρονιστικά ιδρύματα.
[1]Η ονομασία GULAG, είναι ρωσικό αρκτικόλεξο του
τίτλου G
(lavnoe) U(pralevnieispravitel’notrudovykh) LAG(erei) «Γενική Διεύθυνση Αναμορφωτικών
Στρατοπέδων Εργασίας», που αναφέρεται στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας
υπό το σοβιετικό καθεστώς.
[2]Concluding
Observations of CAT: Spain, UN Doc. CAT/C/CR/29/3 (2002) §11(d);
HRC: Buffo v Uruguay, UN Doc. CCPR/C/OP/1 (1984) §63; Carmen Amendola Masslotti
and GracielaBaritussio v Uruguay, UN Doc. Supp. No. 40 (A/37/40) (1982) §187;
HiberConteris v Uruguay, UN Doc. Supp. No. 40 (A/40/40) (1985) §196;
AfricanCommission: Huri-Laws v Nigeria, (2000) §40; Ouko v Kenya, (2000)
§§24-25; European Court: Dougoz v Greece (40907/98), (2001) §46; Gavazov v
Bulgaria (54659/00), (2008) §§103-116; Trepashkin v Russia (36898/03), (2007)
§§93-95; Karalevičius v Lithuania (53254/99), (2005) §36.
[3]Έκθεση Διεθνούς Αμνηστίας, Russian
Federation: Prison transportation in Russia: Travelling into the unknown, σελ. 18,
Oct. 2017
[5]AmnestyInternational,
2017, Russia: Prisoner transport conditions evoke GULAG era legacy. Διαθέσιμο σε:https://www.amnesty.org/en/latest/news/2017/10/russia-prisoner-transport-conditions-evoke-gulag-era-legacy/ [Ημερομηνίαπρόσβασης:
22/11/2017].
[6]ΈκθεσηΔιεθνούςΑμνηστίας,
Russian Federation: Prison transportation in Russia: Travelling into the
unknown, σελ.
22, Oct. 2017
[7]Ibid. σελ. 1
[8]Η PussyRiot είναι ρωσική φεμινιστική πανκ-ροκ μπάντα
και ακτιβιστική
ομάδα διαμαρτυρίας.Tο Μάρτιο του 2012, τρεις από τις γυναίκες του
συγκροτήματος συνελήφθησαν και κατηγορήθηκαν για χουλιγκανισμό.
Η δίκη τους ξεκίνησε στα τέλη Ιούλιου του ίδιου έτους. Οι τρεις κατηγορούμενες
έχουν αποκτήσει αρκετή δημοτικότητα στο εξωτερικό, λόγω της κακής μεταχείρισής
τους, ενώ βρίσκονταν υπό κράτηση.
[9]Russian
Prisons: Slave labour and criminal cultures, The Economist, Oct. 19, 2013. Διαθέσιμο
σε:https://www.economist.com/news/europe/21588130-russias-prison-colonies-resemble-old-soviet-camps-slave-labour-and-criminal-cultures [Ημερομηνία πρόσβασης:
23/11/2017].
[10]Barnes
S.A. ,(2011) Deathand Redemption: The
Gulag and the Shaping of Soviet Society, Princeton University Press.
[11]Ibid. σελ. 2
[12]Μέλος του προεδρικού συμβουλίου
Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.
[13]Μία αποικίαγια γυναίκες
στηνΜορντόβια όπου εξέτιε την ποινή της η
κ. Tolokonnikova, μέλος των PussyRiot.
[14]Piacentini
L., Katz E., Carceral framing of human rights in Russian prisons, SAGE, 2016
[15]Ibid. σελ. 2
[16]το 2000 υπήρχαν 729 κρατούμενοι ανά 100.000, το 2014 υπήρχαν 471 ανά100.00 ενώ το 2015 αυξήθηκαν πάλι ελαφρώς σε 686 ανά 100.000.[Το Υπουργείο Δικαιοσύνης για τη Ρωσική Ομοσπονδία στη διεύθυνση http://www.fsin.su/ (πρόσβαση στις 22 Νοεμβρίου 2017). Το ποσοστό FSIN για το 2015 καταγράφηκε την 1η Ιουλίου 2015
Το Υπουργείο Δικαιοσύνης δεν δημοσίευσε ποσοστό φυλακών ανά 100.000 για το
έτος 2015, οπότε επιστρέφουμε στο παγκόσμιο World PrisonBrief, το οποίο
καταγράφει τον συνολικό πληθυσμό την 1η Μαΐου 2015 ως ελαφρώς χαμηλότερο από
τον αριθμό του FSIN: 676.532 και 468 ανά 100.000. Ενώ τέλος από την 1η
Νοεμβρίου 2017, 607.894 άτομα κρατήθηκαν στα ιδρύματα του σωφρονιστικού
συστήματος. (22.261 άτομα μέχρι την 01/01/2017). Βλ. http://www.prisonstudies.org/country/russian-federation/και http://www.fsin.su/structure/inspector/iao/statistika/Kratkaya%20har-ka%20UIS/
(Ημερομηνία πρόσβασης στις 22 Νοεμβρίου 2017).
[17]Ibid. σελ. 2.
[18]Ο ποινικός εκτελεστικός κώδικας
θεσπίζει μια βασική αρχή σύμφωνα με την οποία οι αιχμάλωτοι θα πρέπει να
εκτίουν τις ποινές τους στο περιοχή όπου διαμένουν, αλλά ο νόμος προβλέπει,
επίσης, πολλές εξαιρέσεις από τη βασική αρχή της κράτησης κρατουμένων στην
περιοχή διαμονής τους.
[19]Έκθεση Διεθνούς Αμνηστίας, Russian
Federation: Prison transportation in Russia: Travelling into the unknown, σελ.
11/Interview with Ernest Mezak in February 2017, Oct. 2017.
