Ο Ρόλος του Ιράν στην Αραβοϊσραηλινή Σύγκρουση

Της Χριστίνας Χατζηθεοδώρου

Η Ισλαμική επανάσταση του 1979 μετέβαλλε την εξωτερική πολιτική του κράτους, με το Ισραήλ να αποτελεί πλέον εχθρό του Ισλάμ και του καθεστώτος. Παρόλο που η αντιπαλότητα τους δεν μπορεί να βασιστεί σε γεωγραφικά κριτήρια καθώς τα δύο κράτη δεν έχουν διαφιλονικούμενα εδάφη ούτε συνορεύουν μεταξύ τους η ύπαρξη μιας εξωτερικής απειλής ήταν αναγκαία για την νομιμοποίηση του νέου καθεστώτος.^[1] Οι στενές σχέσεις άλλωστε που είχε αναπτύξει το καθεστώς του Σάχη με το Ισραήλ πριν από την πτώση του αποτελούν επαρκή λόγο για την αλλαγή της εξωτερικής πολιτικής προς το Ισραήλ. Η συμμαχία παράλληλα του Ισραήλ με τις ΗΠΑ δεν άφηναν περιθώρια για μία προσέγγιση με το τελευταίο.^[2]Το Ιράν αποτελούσε μία εκ των λίγων μουσουλμανικών χωρών που αναγνώρισε το Ισραήλ και οι σχέσεις τους ήταν ανεπτυγμένες μέχρι την επανάσταση, ενώ το Ισραήλ έβλεπε ως φυσικό σύμμαχο το Ιράν ενάντια στην πλειοψηφία των εχθρικά διακειμένων προς αυτό αραβικών κρατών.

Από την εγκαθίδρυση της Ισλαμικής Δημοκρατίας το 1979 ο Yasser Arafat επισκέφτηκε την Τεχεράνη, κάτι που έδειχνε την μεταστροφή της πολιτικής στο Ιράν και την υποστήριξη της PLO. Έκτοτε οι σχέσεις Τεχεράνης- Τελ Αβίβ ψυχράνθηκαν και αυτό έχει ως αποτέλεσμα το Ιράν να εμπλέκεται στην αραβοϊσραηλινή σύγκρουση για τα διαφιλονικούμενα εδάφη της Δυτικής Όχθης και της Γάζας. Οι σχέσεις των δύο κρατών χειροτέρεψαν όταν η Hezbollah απέκτησε περισσότερους ακολούθους τη δεκαετία του 1990 και το Ιράν έκανε εμφανή την επιθυμία του για απόκτηση πυρηνικών. Η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και η αναβάθμιση του Ισραήλ έκαναν ακόμα πιο επιτακτική αυτή την επιλογή. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, το Ιράν αποτελεί πλέον τον πιο σημαντικό στρατηγικό αντίπαλο του Ισραήλ και εκλαμβάνει την πυρηνική επιλογή ως μία απειλή για το ίδιο το κράτος. Το κενό ισχύος που δημιουργήθηκε ως απόρροια της αμερικανικής επέμβασης στο Ιράκ το 2003 ενίσχυσε περαιτέρω τον ανταγωνισμό των δύο κρατών.^[3] Πριν την πτώση του Saddam Hussein το 2003 το Ιράν δεν θεωρούσε το Ισραήλ τον κύριο γεωπολιτικό και στρατιωτικό αντίπαλο καθώς το Ιράκ λόγω γειτνίασης αποτελούσε μεγαλύτερη απειλή και οδήγησε τα δύο κράτη σε πόλεμο μεταξύ τους το 1980. Αυτό είχε ήδη αρχίσει να αλλάζει από την δεκαετία του 1990 και την ήττα του Σαντάμ Χουσεΐν στον Πρώτο Πόλεμο του Κόλπου. Αυτά τα δεδομένα μετέβαλλαν την προηγούμενη αναγκαιότητα για μία πιο συνετή και μετριοπαθή πολιτική προς το Ισραήλ.

Ως μέρος της πολιτικής του ενάντια στο Ισραήλ, το Ιράν υποστηρίζει την Palestinian Islamic Jihad και κατά καιρούς την Hamas. Η αδράνεια εν μέρει των κοσμικών, εθνικιστικών κινημάτων όπως της PLO για την δημιουργία του ενός ανεξάρτητου κράτους της Παλαιστίνης οδήγησε σε άνοδο Ισλαμικών ομάδων που υποστηρίχτηκαν από το Ιράν και επιθυμούσαν την ανάληψη μιας λιγότερο μετριοπαθούς προσέγγισης προς το Ισραήλ. 

Η Hamas ανεξάρτητα από την ύπαρξη ενός κοινού εχθρού με το Ιράν δεν έχει αναπτύξει μια πλήρη σχέση εξάρτησης με το τελευταίο. Οι αντάρτες στην Hamas είναι ως επί το πλείστον Άραβες και σουνίτες εν αντιθέσει με τους Ιρανούς και Σιίτες Μουσουλμάνοι. Παράλληλα, η Hamas έχει δεσμούς με την Μουσουλμανική Αδελφότητα καθώς και την Τουρκία και η δημιουργία του κράτους της Παλαιστίνης θα μπορούσε να αποβεί και αντιπαραγωγική για το Ιράν καθώς μακροπρόθεσμα δεν θα εξυπηρετούσε τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα του, τουλάχιστον μακροπρόθεσμα. Κατ’ επέκταση ο στόχος του Ιράν δεν είναι η ίδρυση του κράτους της Παλαιστίνης per se αλλά η αποσταθεροποίηση του Ισραήλ, ανεξάρτητα από τις όποιες διακηρύξεις του.^[4] Παρόλο που η Σαουδική Αραβία θα μπορούσε ιδεολογικά να ταυτιστεί περισσότερο με την Ηamas, καθώς πιστεύουν στο σουνιτικό Ισλάμ, η Σαουδική Αραβία και άλλες αραβικές χώρες πιστεύουν ότι η Hamas καθοδηγείται εξολοκλήρου από το Ιράν και την Τουρκία. Η προσέγγιση όμως των ηγετών της Hamas με την Σαουδική Αραβία τον Ιούλιο του 2015 είχε θορυβήσει το Ιράν, καθώς οι δύο δυνάμεις ανταγωνίζονται για την περιφερειακή ηγεμονία.^[5] 

Παρά τις όποιες ιδεολογικές και δογματικές διαφορές, το Ιράν με τη Hamas προσπάθησαν να βρουν ένα κοινό έδαφος. Μετά το 2007 και την επικράτηση της Hamas στη λωρίδα της Γάζας, η σημασία της για την Τεχεράνη αυξήθηκε και η εκλογική νίκη της στη Δυτική Όχθη ενίσχυσε περαιτέρω την επιρροή του Ιράν στην αραβοϊσραηλινή σύγκρουση.^[6] Η περιοχή χρησίμευσε αρχικά ως βάση εκτόξευσης πυραύλων προς το Ισραήλ, αντίστοιχα με τη στρατηγική στο Λίβανο μέσω της Hezbollah. Παρόλα αυτά, ο κοινός εχθρός δεν στάθηκε ικανός να υπερνικήσει τις διαφορές και τα αντιτιθέμενα συμφέροντά τους. Η έναρξη του εμφυλίου στη Συρία σηματοδότησε και την ρήξη τους, καθώς η Hamas αρνήθηκε να συνδράμει το καθεστώς του Assad που αποτελεί σύμμαχο του Ιράν.^[7] Η εξέλιξη αυτή ικανοποίησε το Ισραήλ πρόσκαιρα καθώς με μηδαμινό κόστος για το ίδιο ενισχυόταν έναντι των αντιπάλων του. Παρόλα αυτά, το 2014 προέβησαν σε μία επαναπροσέγγιση.

Το Ιράν ωστόσο δεν περιορίζεται μόνο στην Hamas στον πόλεμο διά αντιπροσώπων, καθώς συνδράμει την Islamic Jihad με εκπαίδευση, οπλισμό και τεχνογνωσία μέσω των Φρουρών της Επανάστασης, οι οποίοι από την ίδρυση της επανάστασης εμπλέκονται στην επίτευξη των στόχων εξωτερικής πολιτικής του Ιράν.^[8] Ακόμη και σε αυτήν την περίπτωση, οι σχέσεις του Ιράν με την Palestinian Islamic Jihad διαμορφώνονται και επηρεάζονται από την γενικότερη αντιπαράθεση στη Μέση Ανατολή και αντιπαλότητας μεταξύ της Σαουδικής Αραβίας και του Ιράν. Κατ’ επέκταση, η Τεχεράνη περιόρισε την χρηματοδότηση στην Islamic Jihad όταν αρνήθηκε να υποστηρίξει την εμπλοκή του Ιράν στη Υεμένη το 2015. Παρόλο που η χρηματοδότηση επανήλθε το 2016, οι σχέσεις τους δεν βασίζονται σε στέρεα θεμέλια και ενέχουν ακόμη την δυνατότητα ρήξης, ενώ η συνεργασία τους βασίζεται σε πολύ συγκεκριμένους και περιορισμένους στόχους που αφορούν το Ισραήλ.^[9]

Παρόλο που το Ιράν χρησιμοποίει και την παραστρατιωτική ομάδα Islamic Jihad για να αποδυναμώσει το Ισραήλ, αναγνωρίζει ότι η Hamas αποτελεί τον πιο σημαντικό δρώντας στην περιοχή αυτήν την χρονική στιγμή. Αντίστοιχα και η Hamas βασίζεται αρκετά στο Ιράν για να  προμηθεύεται όπλα, ειδάλλως θα ήταν αναγκασμένη ως μη κρατικός δρών και κατ’ επέκταση χωρίς σημαντικό στρατιωτικό εξοπλισμό να ακολουθήσει μια πιο μετριοπαθή προσέγγιση προς το Τελ Αβίβ. Επιπλέον, ο Khallid Marshall, ένας εκ των ηγετών της Hamas, συνδιαλέγεται με Ιρανούς αξιωματούχους.^[10]

Ωστόσο, το 2019 η Islamic Jihad έχει ενισχύσει την αυτόνομη δράση της από την Hamas στην περιοχή της Γάζας. Αυτό θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μία μετωπική σύγκρουση μεταξύ των δύο μη κρατικών δρώντων και να τελματώσει την στρατηγική του Ιράν στην περιοχή. Αντίστοιχα, μία συμφωνία μεταξύ της Hamas και του Ισραήλ, θα αποδυνάμωνε την θέση του Ιράν στην περιοχή, το οποίο θα έπρεπε να βασιστεί εξολοκλήρου στην Islamic Jihad.^[11]

Παράλληλα, το Ιράν χρηματοδοτεί μία ακόμη παραστρατιωτική ομάδα, την Al Sabarin, η οποία αποτελείται ως επί το πλείστον από Σιίτες Μουσουλμάνους και είναι υπέρ μιας πιο στενής σχέσης με το Ιράν. Ωστόσο, η προοπτική επικράτησης μιας σιιτικής παραστρατιωτικής ομάδας σε μία σουνητική πλειοψηφία είναι εκ των πραγμάτων αδύνατη, καθώς δεν μπορεί να λάβει την υποστήριξη της πλειοψηφίας του πληθυσμού που αποτελεί αναγκαία συνθήκη στον ανταρτοπόλεμο.^[12]Επιπροσθέτως, η Τεχεράνη χρηματοδοτεί την οργάνωση Popular Front for the Liberation of Palestine η οποία εστιάζει κυρίως στην ίδρυση κράτους της Παλαιστίνης.^[13]

Αναφορικά με την πυρηνική στρατηγική, το Ιράν δεν επιθυμεί την απόκτηση πυρηνικών όπλων αποκλειστικά για την απειλή που ενέχει το Ισραήλ, αλλά αφορά κυρίως προς τις ΗΠΑ ως αντιστάθμισμα στην συμβατική υπεροχή τους ώστε  να μην δεχτεί επίθεση καθώς και τη Σαουδική Αραβία.^[14] Η πυρηνική στρατηγική προς το Ισραήλ δεν αφορά τόσο μία υπαρξιακή απειλή που θα ήταν αυτοκαταστροφική για το ίδιο, αλλά την ενίσχυση της πυρηνικής αποτροπής σχετικά με τις παραστρατιωτικές ομάδες που δρουν στην περιοχή της Γάζας και της Δυτικής Όχθης καθώς αυτό θα περιόριζε την συμβατική υπεροπλία του Ισραήλ και θα περιόριζε την ευελιξία δράσης του. Παράλληλα, το Ιράν θα μπορούσε να μεταφέρει αυτήν την τεχνογνωσία και τα πυρηνικά όπλα προς τους μη κρατικούς δρώντες. Ωστόσο το τελευταίο σενάριο είναι απίθανο, εν μέρει επειδή το Ιράν θα δίσταζε να δωρίσει την πυρηνική του αποτροπή, ειδικά στην Hamas όπου τα συμφέροντά τους δεν ταυτίζονται πλήρως.^[15]Το Ιράν λειτουργώντας ως ορθολογικός δρών δεν θα προέβαινε παρόλα αυτά σε πυρηνικό πλήγμα προς το Ισραήλ, καθώς το τελευταίο κατέχει πυρηνικά όπλα και κατ’ επέκταση την δυνατότητα δεύτερου πλήγματος. Η όποια πυρηνική στρατηγική επιδιώκει αφορά την αποτροπή και όχι την εξαφάνιση του κράτους του Ισραήλ.^[16]

Μία αλλαγή πολιτικής από το Ιράν όσον αφορά την Hamas και την Ιslamic Jihad θα μείωνε την επιρροή της ως περιφερειακός δρών ενώ παράλληλα θα μπορούσε να απονομιμοποιήσει το καθεστώς που χρειάζεται εξωτερικές απειλές για να συνενώνει τον λαό.^[17] Κατά αυτόν τον τρόπο, το Ιράν χρησιμοποιεί την αραβοϊσραηλινή σύγκρουση για να ιδεολογικοποιήσει τις διαφορές του με το Ισραήλ ώστε να ενισχύσει ταυτόχρονα και την επιρροή του στον αραβικό κόσμο ως περιφερειακός δρών αλλά και ως αντιστάθμισμα στη Σαουδική Αραβία.^[18]Παράλληλα, δεδομένου ότι επανάσταση του 1979 αποτέλεσε σημείο καμπής για τον μουσουλμανικό κόσμο, καθώς ένα κράτος κατάφερε να αντισταθεί στην δυτική μονοκρατορία, το Ιράν με αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να εξάγει την ιδεολογία της επανάστασης σε παραστρατιωτικές ομάδες που ασπάζονται μία παρεμφερή ιδεολογία.

Εν κατακλείδι, παρόλο που οι σχέσεις των δύο κρατών μεταβλήθηκαν μετά την έλευση της Ισλαμικής Επανάστασης, οι δύο χώρες είναι αναγκασμένες να λειτουργούν στο διεθνές σύστημα περισσότερο με βάση τον πραγματισμό παρά την οποία ιδεολογία, όσο ελκυστική και εάν μοιάζει αυτή. Αυτό γίνεται οφθαλμοφανές την περίοδο διακυβέρνησης του Ιράν υπό τον Σαντάμ Χουσεΐν, όπου οι δύο δυνάμεις περιόρισαν την μεταξύ τους αντιπαλότητα κρίνοντας ότι η μείωση ισχύος του Ιράκ αποτελούσε προτεραιότητα. Η αντιπαλότητα των δύο άλλωστε περιορίζεται σε πολέμους διά αντιπροσώπων στην λωρίδα της Γάζας και τη Δυτική όχθη και δεν λαμβάνει την μορφή άμεσης σύρραξης μεταξύ των δύο μερών. Οι σχέσεις των δύο κρατών και κατ’ επέκταση η επιρροή του Ιράν στις παραστρατιωτικές ομάδες που δρουν στις προαναφερόμενες περιοχές θα εξαρτηθεί εν πολλοίς από την περάτωση ενός πυρηνικού οπλοστασίου από το Ιράν το οποίο θα μπορούσε να δημιουργήσει παραστάσεις απειλής στο Ισραήλ.

---

[1] David Menashri, “Iran, Israel and the Middle East Conflict.”, Israel Affairs, 8 Αυγούστου 2006. [Online at: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13537120500381901 ]

[2] Natan Sachs, “Israel’s and Iran’s Role in the Middle East.”, Brookings, 16 Ιουλίου 2014. [Online at: https://www.brookings.edu/testimonies/israel-and-irans-role-in-the-middle-east/ ]

[3] Natan Sachs, “Iran’s Revolution, 40 years on: Israel’s reverse periphery doctrine”, Brookings Institute, 24 Ιανουαρίου 2019. [Online at: https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2019/01/24/irans-revolution-40-years-on-israels-reverse-periphery-doctrine/ ]

[4] Dalia Dassa Kaye, Alireza Nader, Parisa Roshan, “Iran and Israel: A Dangerous Rivarly.”, RAND , 2011. [Online at: https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/monographs/2011/RAND_MG1143.pdf ]

[5] Ehud Yaari, “Replacing Hamas: Iran’s new proxy militia in Gaza.”, Foreign Affaris, 28 Σεπτεμβρίου 2015. [Online at: https://www.foreignaffairs.com/articles/palestinian-authority/2015-09-28/replacing-hamas ]

[6] Dalia Dassa Kaye, Alireza Nader, Parisa Roshan, “Iran and Israel: A Dangerous Rivarly.”, RAND , 2011. [Online at: https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/monographs/2011/RAND_MG1143.pdf ]

[7] Ehud Eilam, “The Arab Factor in the Arab-Israeli Conflict: An Israeli Perspective.”, Contemporary Review  of the Middle East 3(4), 2016. [Online at: https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/2347798916664617 ]

[8] Ehud Yaari, “Replacing Hamas: Iran’s new proxy militia in Gaza.”, Foreign Affaris, 28 Σεπτεμβρίου 2015. [Online at: https://www.foreignaffairs.com/articles/palestinian-authority/2015-09-28/replacing-hamas ]

[9] Dany Shoham, “The Iranian Modus Operendi.”, The Begin-Sadad Center for Strategic Studies, 6 Δεκεμβρίου 2018. [Online at: https://besacenter.org/perspectives-papers/iran-modus-operandi/ ]

[10] Dalia Dassa Kaye, Alireza Nader, Parisa Roshan, “Iran and Israel: A Dangerous Rivarly.”, RAND , 2011. [Online at: https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/monographs/2011/RAND_MG1143.pdf ]

[11] Yoram Schweitzer & Aviad Mendelboim, “Is Palestinian Islamic Jihad trying to Drag Gaza Strip into a War with Israel?”, INSS Insight No. 1185, 4 Ιουλίου 2019. [Online at: https://www.inss.org.il/publication/is-palestinian-islamic-jihad-trying-to-drag-the-gaza-strip-into-a-war-against-israel/ ]

[12] Ehud Yaari, “Replacing Hamas: Iran’s new proxy militia in Gaza.”, Foreign Affaris, 28 Σεπτεμβρίου 2015. [Online at: https://www.foreignaffairs.com/articles/palestinian-authority/2015-09-28/replacing-hamas ]

[13] “Iran’s Foreign and Defense Policies.”, Congressional Research Services, 30 Ιανουαρίου 2020. [Online at: https://fas.org/sgp/crs/mideast/R44017.pdf ]

[14] Dalia Dassa Kaye, Alireza Nader, Parisa Roshan, “Iran and Israel: A Dangerous Rivarly.”, RAND , 2011. [Online at: https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/monographs/2011/RAND_MG1143.pdf ]

[15] Nader,Alireza. "Nuclear Iran and Israel." Chapter 4, In: Iran After the Bomb: How Would a Nuclear-Armed Tehran Behave?, RAND Corporation, 2013. [Online at: www.jstor.org/stable/10.7249/j.ctt5hhtg2.9.]

[16] Natan Sachs, “Israel’s and Iran’s Role in the Middle East.”, Brookings, 16 Ιουλίου 2014. [Online at: https://www.brookings.edu/testimonies/israel-and-irans-role-in-the-middle-east/ ]

[17] David Menashri, “Iran, Israel and the Middle East Conflict.”, Israel Affairs, 8 Αυγούστου 2006. [Online at: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13537120500381901 ]

[18] Kourush Ziabari, “The Question of Palestine: What is Iran’s Role?”, International Policy Digest, 10 Ιουνίου 2018. [Online at: https://intpolicydigest.org/2018/06/10/the-question-of-palestine-what-is-iran-s-role/]