του Σόλα Αθανάσιου
«Τον
τελευταίο καιρό, η Αν. Μεσόγειος αποτελεί θέατρο γεωπολιτικών ανακατανομών,
καθώς εντός κι εκτός των ορίων της κυπριακής ΑΟΖ πολυεθνικές εταιρείες
γεωτρήσεων συνεργάζονται για την εξόρυξη κοιτασμάτων, που προβλέπεται να
αλλάξουν τον παγκόσμιο ενεργειακό χάρτη. Τις εξελίξεις αυτές ωστόσο,
παρακολουθεί με ανησυχία η Τουρκία, ανίκανη να συμμετάσχει, καθώς οι ιδεολογίες
και τα στεγανά της Κυβέρνησής της δεν αφήνουν περιθώρια συνεργασίας. Για τον
λόγο αυτόν, συντηρεί μια τεταμένη κατάσταση στην περιοχή, λόγω της οποίας
έρχεται καθημερινά αντιμέτωπη με τους υπόλοιπους δρώντες, κυρίως σε επίπεδο
δραστηριοποίησης των ερευνητικών της πλοίων, καθώς αυτά λειτουργούν ως μοχλοί
πίεσης, δρώντας ανεξέλεγκτα και προκλητικά εντός κι εκτός της κυπριακής ΑΟΖ και
προκαλώντας προβληματισμό για μέλλον της Αν. Μεσογείου.»
Η γεωπολιτική κατάσταση στην Αν.
Μεσόγειο, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί μέσα από τις παρεμβάσεις και
αλληλεπιδράσεις των όμορων προς αυτή αλλά και άλλων χωρών, μοιάζει με μια
ιδιότυπη παρτίδα Stratego, όπου οι εξελίξεις έλκονται από τη δράση των πλωτών
γεωτρυπάνων που πλέουν σε αυτή. Πράγματι, οποιαδήποτε συμφωνία ή συνεργασία
συμφωνείται σε επίπεδο κρατών, τοποθετείται στο πλαίσιο του ενεργειακού
ζητήματος, ενόψει της εκμετάλλευσης των υδρογονανθράκων της κυπριακής ΑΟΖ.
Στο παιχνίδι αυτό, η Τουρκία
προσπαθεί να συμμετέχει όλο και πιο ενεργά, επιβαρύνοντας επικίνδυνα την
οικονομία της, καθώς ιδεοληπτικά θεωρεί πως αποτελεί τον παρία της περιοχής και
ότι οι λοιποί παίκτες την αποκλείουν συστηματικά από κάθε είδους συμμετοχή στο
ενεργειακό παιχνίδι. Το φαινόμενο αυτό βρίσκεται στο επίκεντρο κάθε πολιτικής
συζήτησης που διεξάγεται τον τελευταίο καιρό, καθώς οι επόμενες κινήσεις
εξαρτώνται εν πολλοίς από τη στάση που θα τηρήσει η πολιτική ηγεσία της χώρας,
το αμέσως προσεχές διάστημα, στην περιοχή.
Πράγματι, πριν ακριβώς έναν χρόνο
(Δεκέμβριος 2017), ο τότε Υπουργός Ενέργειας της Τουρκίας και γαμπρός του
Erdoğan, B.
Albayrak,
ανακοίνωνε τις αποφάσεις της πολιτικής
ηγεσίας, για έξοδο του πλωτού γεωτρυπάνου «Deep Sea Metro II» στην Αν. Μεσόγειο για γενικές
ερευνητικές δραστηριότητες, γεγονός που είχε προκαλέσει γενική ανησυχία για τις
απώτερες επιδιώξεις της Τουρκίας. Ο προβληματισμός για την περιοχή δε
δραστηριοποίησής του ήταν επίσης έντονος, καθώς στην κυπριακή ΑΟΖ είχε ήδη
εγκατασταθεί και εργαζόταν το πλωτό γεωτρύπανο «Saipem 12000» της γαλλικής εταιρείας «TOTAL» σε συνεργασία με την ιταλική «ENI»,[1] οπότε υπήρχε το ορατό
ενδεχόμενο της συνύπαρξης δύο γεωτρυπάνων στο ίδιο οικόπεδο, γεγονός ιδιαιτέρως
άβολο.[2]
Η Τουρκία, αντιλαμβανόμενη τον
αντίκτυπο που προκαλούσε η αβεβαιότητα για τη δράση του «Deep Sea Metro II», προσπάθησε το επόμενο διάστημα να
επιτείνει το μυστήριο με κάθε τρόπο, κυρίως μέσω δυναμικών δηλώσεων Τούρκων
αξιωματούχων, αλλά και με συνεχείς και συχνά αντικρουόμενες ανακοινώσεις σε
έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, μέσα κοινωνικής δικτύωσης κλπ. περί της δίκαιης
συμμετοχής της Τουρκίας στον διαμερισμό οικοπέδων της κυπριακής ΑΟΖ, για το
δικαίωμα του ψευδοκράτους στον ορισμό δικής του ΑΟΖ κλπ. Οι εν λόγω δηλώσεις βέβαια εξυπηρετούσαν και την προπαγάνδα ενόψει των
τουρκικών εκλογών του Ιουνίου, καθώς η συμμετοχή της χώρας στις γεωπολιτικές
κατανομές της Αν. Μεσογείου, αποτελούσε υποστηρικτικό χαρτί της υποψηφιότητας
του Προέδρου Erdoğan, προβάλλοντας την «ισχυρή» Τουρκία και παράλληλα,
χρησιμεύοντας ως παραπέτασμα στην κατάρρευση της τουρκικής οικονομίας.[3] Παρά
ταύτα, το γεωτρύπανο παρέμενε εντός του κόλπου της Νικομήδειας.
Η κατάσταση άλλαξε ωστόσο τον
Φεβρουάριο, όταν τουρκικά πολεμικά πλοία παρεμπόδισαν την πορεία του
γεωτρυπάνου «Saipem
12000», το οποίο θα εκτελούσε γεωτρήσεις για λογαριασμό της ιταλικών
συμφερόντων εταιρείας ΕΝΙ, στο τεμάχιο 3 της κυπριακής ΑΟΖ.[4] Η αποχώρηση του πλωτού
γεωτρυπάνου από την περιοχή, μετά από μιας εβδομάδας παρενοχλήσεις και
διαπραγματεύσεις, έγινε δεκτή από τους Τούρκους αξιωματούχους ως μια μεγάλη
νίκη του τουρκικού έθνους.
Το καλοκαίρι του ίδιου έτους και ενώ
οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις είχαν πραγματοποιήσει πλήθος ασκήσεων,
δεσμεύοντας σταδιακά με NAVTEX διάφορες περιοχές της Αν. Μεσογείου και του Αιγαίου, οι
προεδρικές εκλογές έφεραν και πάλι τον R. T. Erdoğan
στην εξουσία, με οριακή ωστόσο πλειοψηφία. Η νέα προεδρική θητεία έπρεπε να
ξεκινήσει με κινήσεις εντυπωσιασμού τόσο για την τέρψη των ψηφοφόρων του, όσο
και για να δώσει ένα ισχυρό μήνυμα, καθώς δεν είχε περάσει πολύς καιρός από την
απόπειρα του αποτυχημένου πραξικοπήματος
εναντίον του. Από την άλλη, βλέποντας την Κυπριακή Δημοκρατία να προχωρά
απρόσκοπτα και συστηματικά στη σύναψη συμφωνιών και απόδοση τεμαχίων σε
εταιρείες ξένων συμφερόντων, εμπλέκοντάς τις ενεργά στις γεωπολιτικές ζυμώσεις,
εντεινόταν το «σύνδρομο περικύκλωσης» που ταλανίζει διαχρονικά τις κυβερνήσεις
της χώρας. Η κατάσταση αυτή έγινε εντονότερη, όταν από τον Ιούνιο κι έπειτα
εγκαινιάστηκε μια σειρά διμερών, τριμερών και τετραμερών Συναντήσεων Κορυφής
μεταξύ των κρατών της Αν. Μεσογείου και ευρύτερα. Έτσι αποφασίστηκε η επόμενη
κίνηση, που δεν ήταν άλλη από την έξοδο του «Deep Sea Metro II» στη Μεσόγειο.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, την 1η
Ιουνίου, το πλωτό γεωτρύπανο, το οποίο είχε πλέον μετονομαστεί στο σημειολογικό
για την Τουρκία όνομα «Fatih» (Πορθητής, παραπέμποντας στον Μωάμεθ Βʹ και την άλωση της
Κωνσταντινούπολης), διέσχισε τα Δαρδανέλια και κατόπιν το Αιγαίο, κινούμενο
προς τη Μεσόγειο. Η κίνηση αυτή αποτέλεσε
διττό σημείο πίεσης της Άγκυρας προς τη διεθνή κοινότητα, αναβαθμίζοντας,
αφενός το ενεργειακό ζήτημα σε πρωτεύον θέμα διαλόγου μεταξύ της Κυπριακής
Δημοκρατίας και του ψευδοκράτους[5] και
πιέζοντας αφετέρου τη διεθνή κοινότητα για ένταξη της Τουρκίας στην ομάδα των
χωρών εκμετάλλευσης των υδρογονανθράκων της Αν. Μεσογείου. Εξάλλου, η εν λόγω
στρατηγική αποτελούσε και την απάντηση της
χώρας στο εμπάργκο πώλησης των αμερικανικών F-35, από το Κογκρέσο των ΗΠΑ.[6] Η
απάντηση των ισχυρών δρώντων στην περιοχή δεν
άργησε να έρθει, καθώς συνήφθησαν ευρείες συμφωνίες για κοινές περιπολίες και
μεγάλου εύρους αερο-ναυτικές ασκήσεις στην ευρύτερη
θαλάσσια περιοχή μεταξύ Ελλάδας και Ισραήλ, σε πολλές περιπτώσεις με τη
συμμετοχή της Αιγύπτου και των ΗΠΑ, θέτοντας ένα περιοριστικό πλέγμα στις
επεκτατικές βλέψεις της Τουρκίας.
Η ένταση κλιμακώθηκε το αμέσως
επόμενο διάστημα και μέχρι τα μέσα Οκτωβρίου, όταν το ερευνητικό πλοίο «Barbaros Hayreddin Pasa» επιχείρησε τη διεξαγωγή σεισμικής
έρευνας στα όρια της ελληνικής υφαλοκρηπίδας, η οποία ματαιώθηκε ωστόσο, χάρη
στην παρέμβαση της ελληνικής φρεγάτας «Νικηφόρος Φωκάς».[7] Την ίδια περίοδο, στην
κυπριακή ΑΟΖ δεν εκτελούντο γεωτρήσεις και γι’ αυτόν τον λόγο, το «Deep Sea Metro II» παρέμενε σε στάση αναμονής στα
ανοιχτά της Αττάλειας.
Και ενώ η διεθνής κοινότητα ανέμενε
τις επόμενες κινήσεις της Τουρκίας, σε μια ιδιαιτέρως απρόσμενη για τα δεδομένα
της τουρκικής οικονομίας κίνηση, ο Πρόεδρος Erdoğan προέβη τον Οκτώβριο στην
αγορά ενός δεύτερου πλωτού γεωτρυπάνου, αδελφού πλοίου του «Deep Sea Metro II», του «Deep Sea Metro I», δαπανώντας 262,5 εκ. δολ.[8] Η εν
λόγω πρωτοβουλία που στόχο είχε την αναβάθμιση του ερευνητικού στόλου της
Τουρκίας με τρία εξειδικευμένα ερευνητικά πλοία (Barbaros Hayreddin Pasa, Deep Sea Metro I και Deep Sea Metro II[9]), ο Τούρκος Πρόεδρος θεώρησε ότι de facto θα αποτελούσε βασικό παίκτη της
ενεργειακής σκακιέρας, δημιουργώντας τετελεσμένα στη διεθνή σκηνή και θα
μπορούσε συνάμα να διατηρεί τις πολιτικές ισορροπίες στο εσωτερικό της χώρας,
απ’ όπου πιεζόταν για δραστικότερες ενέργειες στην εξωτερική πολιτική της
χώρας.
Οι κινήσεις όμως αυτές, δε φαίνεται
να επηρέασαν τους δρώντες της Αν. Μεσογείου. Η ενδυνάμωση και η επέκταση των τριμερών
κυρίως συνεργασιών συνεχίστηκε απρόσκοπτα διευρύνοντας εντυπωσιακά τους τομείς
συνεργασίας μεταξύ των χωρών και πέρα των ενεργειακών θεμάτων. Ιδιαιτέρως, η
προσέγγιση Ελλάδας-Κύπρου-Αιγύπτου στο ζήτημα της κοινής οριοθέτησης ΑΟΖ
ανησύχησε ιδιαιτέρως την τουρκική πλευρά, καθώς ο Τούρκος Πρόεδρος πρόσβλεπε σε
μία καταρχήν συμφωνία με την Αίγυπτο για τη θεσμοθέτηση ΑΟΖ Τουρκίας-Αιγύπτου.
Ένας από τους κύριους παράγοντες ωστόσο που
δημιούργησε έντονες ανησυχίες στον Πρόεδρο Erdoğan, ήταν η συνεχής προσέγγιση
Ελλάδας-Κύπρου-ΗΠΑ ενόψει των γεωτρήσεων από την αμερικανικών συμφερόντων
εταιρεία EXXON MOBIL,
καθώς και οι συνέπειες που αυτή θα επέφερε.[10] Με τα πλωτά γεωτρύπανα σε
στάση αναμονής και χωρίς πολλές επιλογές, η τουρκική πολιτική ηγεσία διά
στόματος του Τούρκου Υπουργού Άμυνας, H. Akar, παρουσίασε καινοφανείς χάρτες με τις τουρκικές
διεκδικήσεις και προτάσεις οριοθέτησης ΑΟΖ μεταξύ της Τουρκίας και τεσσάρων
χωρών της Αν. Μεσογείου και της Αφρικής χωριστά, παρακάμπτοντας πλήρως τις
διεθνείς συμφωνίες και κανόνες δικαίου και αγνοώντας προκλητικά την ύπαρξη
ελληνικών νησιών και της ελληνικής υφαλοκρηπίδας εν μέσω των οριοθετήσεών της.[11]
Ωστόσο, παρά τις τουρκικές
προκλήσεις, τον Οκτώβριο και σύμφωνα με τα προαναγγελθέντα χρονοδιαγράμματα, η
κοινοπραξία της EXXON MOBIL
με την QATAR PETROLEUM προχώρησε στην γεώτρηση του τεμαχίου 10 της κυπριακής ΑΟΖ.[12] Η
Τουρκία βρέθηκε σε ιδιαιτέρως δύσκολη θέση, καθώς φάνηκε τόσο η αμηχανία όσο
και η αδυναμία της για οποιουδήποτε είδους αντίδραση απέναντι στα εμπλεκόμενα
κράτη. Εξάλλου, η Ελλάδα είχε ήδη φροντίσει αφενός μέσω της συνεχούς και
δραστήριας παρουσίας του Πολεμικού Ναυτικού στην περιοχή, αφενός μέσω της
αναβάθμισης του Κέντρου Εκπαίδευσης Ναυτικής Αποτροπής
(ΚΕΝΑΠ)[13] και
αφετέρου, πραγματοποιώντας ναυτικά και αεροπορικά γυμνάσια με στρατεύματα άλλων
χωρών, να κάνει αισθητή την παρουσία της στο πεδίο των εξελίξεων.[14]
Στις αρχές Δεκεμβρίου και ενώ η
συνεργασία Ελλάδας-ΗΠΑ ενδυναμωνόταν εγκαινιάζοντας ένα νέο πλαίσιο συνεργασίας
μέσω του πολυσυζητημένου Στρατηγικού
Διαλόγου των δύο χωρών,[15] η
Τουρκία αδύναμη να εμποδίσει τις εξελίξεις, αποφάσισε τη μετακίνηση του «Deep Sea Metro II» εντός της κυπριακής ΑΟΖ, με
προοπτική την πραγματοποίηση γεωτρήσεων εκεί. Η κίνηση αυτή ωστόσο δεν φάνηκε να προκαλεί ιδιαίτερο προβληματισμό,
καθώς η κοινοπραξία όχι μόνο συνέχισε (και συνεχίζει) τις γεωτρήσεις στο
οικόπεδο 10, αλλά και η τουρκική επιδίωξη για παράταση του «πολέμου των
γεωτρυπάνων» στην Αν. Μεσόγειο απέβη άκαρπη, καθώς οι κινήσεις του «Deep Sea Metro II» αντιμετωπίστηκαν με ψυχραιμία έως
αδιαφορία, κυρίως από την Κυπριακή Δημοκρατία, μα και από τους λοιπούς
εταίρους.
Σήμερα, ο «πόλεμος των πλωτών
γεωτρυπάνων» ως απτών διακηρύξεων των εθνικών προθέσεων και επιδιώξεων στην Αν.
Μεσόγειο, βρίσκεται ακόμη περισσότερο στο επίκεντρο του παγκόσμιου
ενδιαφέροντος. Οι προπαρασκευαστικές διεργασίες για την υλοποίηση του αγωγού East Med φαίνεται να προχωρούν με ταχείς
ρυθμούς, όπως και η συζήτηση για την υγροποίηση του κυπριακού φυσικού αερίου
στους αιγυπτιακούς σταθμούς.[16]
Παράλληλα, οι Συναντήσεις Κορυφής των εμπλεκομένων κρατών πραγματοποιούνται
πλέον σε τακτική βάση, στις οποίες οι διακρατικές συνεργασίες λαμβάνουν μια
πολυσχιδή διάσταση, ενώ η συνεργασία Ελλάδας-ΗΠΑ αναβαθμίζεται διαρκώς, ιδίως
σε στρατιωτικό επίπεδο. Οι ανωτέρω εξελίξεις
αναδεικνύουν την αναποτελεσματική πολιτική του Προέδρου Erdoğan, η οποία τον
κρατάει δέσμιο σε ένα ανούσιο παιχνίδι ισχύος στην Αν. Μεσόγειο και στο Αιγαίο.
Ωστόσο, εάν παραμερίζονταν οι
προσωπικές του μισαλλοδοξίες, εκ των πραγμάτων η Τουρκία θα έβγαινε ωφελημένη,
καθώς λόγω της γεωστρατηγικής της θέσης μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στο ενεργειακό μέλλον της Αν.
Μεσογείου. Η συμπερίληψή της στους σχεδιασμούς των ενεργειακών αγωγών από τη
μια (βασική επιθυμία άλλωστε των ΗΠΑ και του Ισραήλ), αλλά και η συμμετοχή της
τουρκοκυπριακής κοινότητας στην εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων από την άλλη
(γεγονός επιθυμητό από την Κυπριακή Δημοκρατία), θεωρείται πως δυνητικά θα
έβγαζε τη χώρα από τη δυσμενή οικονομική πραγματικότητα και θα ήταν σε θέση να
δημιουργήσει μια συνεργασία win-win
για όλους τους παίκτες της κυπριακής ΑΟΖ. Κάτι τέτοιο ωστόσο θα είναι δυνατό,
μόνο όταν η τουρκική πλευρά μπορέσει να
ανακτήσει μέρος της απολεσθείσας εμπιστοσύνης των δρώντων της Αν. Μεσογείου,
γεγονός που σημαίνει αποβολή των μαξιμαλιστικών επιδιώξεών της, τον σεβασμό των
επιταγών του Διεθνούς Δικαίου, καθώς και την υιοθέτηση πολιτικών συνεργασίας
που θα προάγουν την ασφάλεια και τη σταθερότητα στην περιοχή.
[1] “Το γεωτρύπανο της ENI-TOTAL στην κυπριακή ΑΟΖ”, Insider, 27/12/2017, https://www.insider.gr/eidiseis/kosmos/71139/geotrypano-tis-eni-total-stin-kypriaki-aoz,
ημ. ανάκτησης 30/12/2018.
[2] Νέδος Β., “Η Τουρκία μετακινεί πλωτό
γεωτρύπανο στην Αν. Μεσόγειο”, Η
Καθημερινή, 19/12/2018, http://www.kathimerini.gr/939825/article/epikairothta/politikh/h-toyrkia-metakinei-plwto-gewtrypano-sthn-an-mesogeio,
ημ. ανάκτησης 25/12/2018.
[3] “Το τουρκικό γεωτρύπανο προϊδεάζει
για “θερμό” καλοκαίρι στη Μεσόγειο”, New
Post,16/05/2018, http://newpost.gr/politiki/672257/to-toyrkiko-gewtrypano-pro-deazei-gia-thermo-kalokairi-sth-mesogeio,
ημ. ανάκτησης 25/12/2018.
[4] Βικέτος Α., “Τουρκικά πολεμικά
πλοία παρεμπόδισαν γεωτρύπανο στην κυπριακή ΑΟΖ", CNN.gr,10/02/2018, https://www.cnn.gr/news/kosmos/story/117112/toyrkika-polemika-ploia-parempodisan-geotrypano-stin-kypriaki-aoz,
ημ. ανάκτησης 20/12/2018.
[5] Νέδος Β., “Το πλωτό γεωτρύπανο
“Φατίχ” αλλάζει το σκηνικό”, Η Καθημερινή,
4/6/2018, http://www.kathimerini.gr/967357/article/epikairothta/kosmos/to-plwto-gewtrypano-fatix-allazei-to-skhniko,
ημ. ανάκτησης 26/12/2018.
[6] Supra note 3
[7] Νέδος Β., “Σεισμικές “δονήσεις”
στην Αν. Μεσόγειο”, Η Καθημερινή της Κυριακής,
21/10/2018, σελ. 8.
[8] “Δεύτερο γεωτρύπανο αγόρασε η
Τουρκία”, Philenews, 26/10/2018, http://www.philenews.com/eidiseis/politiki/article/600979/deftero-gotrypano-agrase-i-toyrkia,
ημ. ανάκτησης 8/1/2019.
[9] Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ανάλυση
για την προέλευση και το ιδιοκτησιακό καθεστώς των δύο αδερφών πλωτών
γεωτρυπάνων μπορεί να αναζητήσει κάποιος στο Παπαδόπουλος Π., “Η περιπέτεια
ενός πλωτού γεωτρυπάνου”, Η Καθημερινή,
2/6/2018, http://www.kathimerini.gr/967289/article/epikairothta/ellada/h-peripeteia-enos-plwtoy-gewtrypanoy,
ημ. ανάκτησης 26/12/2018.
[10] Νέδος Β., “Η τριμερής ανησυχεί την
Τουρκία”, Η Καθημερινή, 15/10/2018, http://www.kathimerini.gr/989799/article/epikairothta/politikh/h-trimerhs-anhsyxei-thn-toyrkia,
ημ. ανάκτησης 15/12/2018.
[11] Οι εν λόγω χάρτες αποτυπώνονται
στο Συρίγος Αγ., “Τουρκικοί τυχοδιωκτισμοί επί χάρτου”, Η Καθημερινή, 18/11/2018, http://www.kathimerini.gr/995745/gallery/epikairothta/politikh/toyrkikoi-tyxodiwktismoi-epi-xartoy,
ημ. ανάκτησης 27/12/2018.
[12] Σκαφίδας Γ., “Η Exxon Mobil αποφασισμένη να ξεκινήσει τις
γεωτρήσεις: Τι θα γίνει με το οικόπεδο 7 της ΑΟΖ…”, Hellas Journal,
6/10/2018, https://hellasjournal.com/2018/10/i-exxon-mobil-apofasismeni-na-xekinisei-tis-geotriseis-ti-tha-ginei-me-to-oikopedo-7-tis-aoz,
ημ. ανάκτησης 21/12/2018.
[13] Σχ. με το ΚΕΝΑΠ βλ. http://www.geetha.mil.gr/media/pdf-arxeia/kenap/kenap-ell.pdf,
ημ. ανάκτησης 31/12/2018.
[14] Νέδος Β., “Κινήσεις στη σκακιέρα
της Αν. Μεσογείου”, Η Καθημερινή,
25/11/2018, http://www.kathimerini.gr/996920/article/epikairothta/ellada/kinhseis-sth-skakiera-ths-an-mesogeioy,
ημ. ανάκτησης 28/12/2018.
[15] Συνοπτική αναφορά παρατίθεται στο
Νέδος Β., “Στρατηγικός διάλογος Ελλάδας-ΗΠΑ”, Η Καθημερινή, 21/11/2018, http://www.kathimerini.gr/996219/article/epikairothta/politikh/strathgikos-dialogos-elladas---hpa,
ημ. ανάκτησης 28/12/2018.
[16] Η Αίγυπτος διαθέτει ήδη τις
απαιτούμενες εγκαταστάσεις και οι αναγκαίες συμφωνίες είχαν ήδη υπογραφεί από
το 2016, όπως περιγράφεται στο “Φυσικό Αέριο: Αυτά Είναι τα Δύο Τερματικά της
Αιγύπτου”, Energia.gr,
1/9/2016, https://www.energia.gr/article/108312/fysiko-aerio-ayta-einai-ta-dyo-termatika-ths-aigyptoy,
ημ. ανάκτησης 1/1/2019.
