Η ενεργειακή συνεργασία Ρωσίας και Ινδίας στην Αρκτική

του Μπάρμπ Δάλλη Ιωάννη Στέφανου

Η πρόσφατη επίσκεψη του Ρώσου προέδρου, Vladimir Putin, για την σύναψη ενεργειακών συμφωνιών με τον Ινδό ομόλογο του, Narendra Modi στις αρχές Οκτωβρίου, καθώς και οι προγραμματισμένες επισκέψεις στις αρχές Δεκεμβρίου, αποτελούν για πολλούς αναλυτές,  σταθμούς μιας έκδηλης αναθέρμανσης των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών. Ορμώμενοι από αυτή την αναθέρμανση, οι αναφορές για τα ενεργειακά projects της Αρκτικής, υποδεικνύουν τη σημασία που έχει η ενέργεια για τις δύο πλευρές. Το παρόν κείμενο, επιχειρεί να παρουσιάσει τη σημασία που έχει η Αρκτική και τους παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την ενεργειακή τους συνεργασία.

Οι περιβαλλοντικές μεταβολές των τελευταίων δεκαετιών στην Αρκτική, έχουν προκαλέσει σημαντικές αλλαγές στον γεωπολιτικό χάρτη της περιοχής. Η προσέλκυση μια σειράς επενδυτικών σχεδίων, για την έρευνα και την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών, αλλά και για τον έλεγχο των ενεργειακών και εμπορικών διαδρομών, έχουν αναδείξει την Αρκτική, σε πεδίο ανταγωνισμού και συνεργασίας με κράτη του Αρκτικού κύκλου και κρατών που δεν ανήκουν γεωγραφικά στο εν λόγω υποσύστημα. Συγκεκριμένα, ανάμεσα στα επενδυτικά σχέδια, οι ενεργειακές συμπράξεις Ινδίας και Ρωσίας αποτελούν ένα από τα πιο ενδεικτικά παραδείγματα συνεργασίας στην Αρκτική. Από την μια πλευρά, η Ρωσία, ως μια από τις κύριες Αρκτικές χώρες με τεράστιο ορυκτό και φυσικό πλούτο και από την άλλη πλευρά, η επαυξημένη ενεργειακή ζήτηση της Ινδίας, έχει οδηγήσει σε μια σύσφιξη των σχέσεων τους.

Πιο συγκεκριμένα, η «ήπια» Ινδική επιρροή της προηγούμενης δεκαετίας στην Αρκτική, μέσω της συμμετοχής της σε ερευνητικά προγράμματα για την διερεύνηση των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής, έχει αλλάξει τόσο ως προς τις επιδιώξεις της, όσο και ως προς το βαθμό εκδήλωσής της. Από χώρα παρατηρητής στο Συμβούλιο της Αρκτικής (Arctic Council), έχει μετατραπεί σε ενεργό παράγοντα στην περιοχή, υιοθετώντας πολιτικές που ενισχύουν και προωθούν τις ενεργειακές συνεργασίες με την Ρωσία, με στόχο την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών. Αντίστοιχα, η Ρωσία επιθυμεί να προάγει την ενεργειακή συνεργασία και ειδικότερα με την Ινδία, αναζητώντας επενδύσεις στους τομείς της ενέργειας που να εξυπηρετούν την εγχώρια ανάπτυξη και περιφερειακή ασφάλεια των ρωσικών συμφερόντων στον Αρκτικό κύκλο.

Η αυξανόμενη βαρύτητα που κατέχει το ζήτημα της ενέργειας μεταξύ των δυο χωρών στην Αρκτική, εντοπίζεται και στις κοινές διακηρύξεις προθέσεων στην 70^η επέτειο των σχέσεων Ρωσίας – Ινδίας, το 2017, στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας. Με δεδομένο το ευρύτερο αυτό πλαίσιο,  οι πρόσφατες διμερείς συναντήσεις, τον Οκτώβριο του 2018 στην Iνδία και οι δεσμεύσεις που ακολούθησαν για ενεργειακά projects στον Αρκτικό Βορρά, συμπεριλαμβανομένων των παράκτιων περιοχών της Πετσόρας και της Οχοτσκικής θάλασσας τονίζουν, σύμφωνα με  πολλούς αναλυτές, την αναβάθμιση της συνεργασίας σε πολλαπλά επίπεδα. Εντούτοις, ένα σύνολο παραγόντων εξακολουθούν να καθορίζουν τον προσανατολισμό και τον βαθμό υλοποίησης της εν λόγω συνεργασίας.

Με βάση τα παραπάνω, θα επιχειρηθεί να παρουσιαστούν συνοπτικά οι υπάρχουσες και οι  δυνητικές προοπτικές του ενεργειακού πλούτου της Αρκτικής, καθώς και η σημασία που έχει τόσο για την Ρωσία, όσο και για την Ινδία αντίστοιχα, ενώ θα αναλυθεί η διαχρονική τους σχέση προκειμένου να διευκρινιστούν οι παράγοντες που επιδρούν στην ενεργειακή συνεργασία τους μέχρι σήμερα. Η κλιματική αλλαγή στην Αρκτική έχει επιφέρει νέα δεδομένα με ιδιαίτερη οικονομική σημασία, με πιο σημαντικά, τη δυνατότητα διευκόλυνσης της εξαγωγής των φυσικών πόρων και τη σταδιακή διερεύνηση νέων θαλάσσιων εμπορικών διαδρομών. Συγκεκριμένα, από την εποχή της έναρξης της δορυφορικής καταγραφής της Αρκτικής, το 1978, ο θαλάσσιος αρκτικός πάγος βρίσκεται σε μια συνεχή καθοδική μείωση.

Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τις μετρήσεις το 2012, η μείωση του αρκτικού πάγου παρουσίασε το χαμηλότερο ρεκόρ ελάχιστης έκτασης, στα 3,29 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα (1,27 εκατομμύρια τετραγωνικά μίλια) ή 49% κάτω του μέσου όρου της περιόδου 1979-2000.^[1] Οι κλιματικές εξελίξεις επιτρέπουν σε σημαντικό βαθμό την αξιοποίηση  του λεγόμενου Βόρειου Περάσματος (Northern Sea Route - NSR), τη ναυτιλιακή  διαδρομή από τη θάλασσα του Μπάρεντς, κοντά στα σύνορα της Ρωσίας με τη Νορβηγία, μέχρι το Βερίγγειο πορθμό μεταξύ Σιβηρίας και Αλάσκας. Κατ΄ επέκταση, το NSR δημιουργεί ευκαιρίες για διαφοροποίηση των εμπορικών διαδρόμων και τη μείωση του κόστους μεταφοράς, σε σύγκριση με τις παραδοσιακές διαδρομές, των νότιων θαλάσσιων εμπορικών διαδρομών συμπεριλαμβανομένης της διώρυγας του Σουέζ και του Παναμά.^[2]

Παράλληλα, η δραματική υποχώρηση του αρκτικού πάγου έχει αναζωπυρώσει το ενδιαφέρον επιχειρηματικών ομίλων στο τομέα της ενέργειας. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του 2012, από την Αμερικανική Γεωλογική Υπηρεσία  (US Geological Survey), εκτιμάται ότι στην Αρκτική βρίσκεται το 13% των παγκόσμιων ανεξερεύνητων κοιτασμάτων ακατέργαστου αργού πετρελαίου (90 δισεκατομμύρια βαρέλια), καθώς και αντίστοιχα το 30% των ανεξερεύνητων κοιτασμάτων φυσικού αερίου.^[3] Επίσης θα πρέπει να τονισθεί, η πιο πρόσφατη δημοσιοποιημένη εκτίμηση για το 2018,  στην οποία υπογραμμίζεται ότι τα ήδη υπάρχοντα υπεράκτια αποθέματα της Αρκτικής ανέρχονται στα 136.6 δισεκατομμύρια βαρέλια ισοδύναμου πετρελαίου (Boe), ενώ με βάση παλιότερες εκθέσεις, γίνεται λόγος για επιπρόσθετα 346 δισεκατομμύρια βαρέλια ισοδύναμου πετρελαίου (Βoe) από ανεξερεύνητα κοιτάσματα.^[4] Εξίσου σημαντικό στοιχείο, είναι η γεωγραφική τους διασπορά, καθώς η συντριπτική ποσότητα του φυσικού αερίου της περιοχής, σε ποσοστό 82%, εντοπίζεται στο ρωσικό Αρκτικό Βορρά.^[5] Τα ανωτέρω δεδομένα έχουν επιφέρει σημαντικές γεωπολιτικές αλλαγές, δεδομένου ότι η Ρωσία τοποθετείται σε μια προνομιακή θέση ανάμεσα στα κράτη της Αρκτικής. Συμπερασματικά, οι εν λόγω εξελίξεις, έχουν φέρει κοντά τη Ρωσία και την Ινδία, με κύρια συνισταμένη την ενεργειακή συνεργασία, ωθούμενες όμως, από διαφορετικά κίνητρα και στόχους.

Για τη Ρωσία, η σημασία της Αρκτικής στηρίζεται στην εκπλήρωση μιας οικονομικής ενοποίησης των ρωσικών αρκτικών περιοχών και τη διαφύλαξη της εθνικής της ασφάλειας, καθώς υπολογίζεται ότι το 90% της συνολικής παραγωγής ρωσικού πετρελαίου, λαμβάνει χώρα αποκλειστικά στην Αρκτική.^[6] Η «Στρατηγική για την Ανάπτυξη της Αρκτικής Ζώνης για την Ρωσική Ομοσπονδία και την Εθνική Ασφάλεια για την Περίοδο μέχρι το 2020»  (Strategy for the Development of the Arctic Zone of the Russian Federation and National Security for the Period up to 2020), που δόθηκε στην δημοσιότητα τον Φεβρουάριο του 2013 καταδεικνύει την ιδιαίτερη σημασία της περιοχής για τη Ρωσία.^[7] Με βάση την εν λόγω στρατηγική, η τρέχουσα κατάσταση της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης της ρωσικής αρκτική ζώνης, αντιμετωπίζει  μια σειρά από προκλήσεις. Οι κυριότερες είναι, η έλλειψη σύγχρονων τεχνικών μέσων για την εξερεύνηση και την εξόρυξη των πεδίων υδρογονανθράκων, η υπανάπτυξη βασικών θαλάσσιων και ηπειρωτικών υποδομών, καθώς και η τεχνολογική ανεπάρκεια για την παροχή υπηρεσιών προς το πληθυσμό των υπεράκτιων αρκτικών περιοχών.

Γίνεται αντιληπτό, ότι αποτελεί στρατηγικό στόχο για τη Ρωσία η διασύνδεση της αχανούς ρωσικής αρκτικής ζώνης και η ενοποίηση μιας κοινωνικο-οικονομικής κρατικής σύστασης στον Αρκτικό Βορρά. Ωστόσο, τόσο τα ήδη υπάρχοντα ενεργειακά κοιτάσματα, όσο και αυτά που προορίζονται για μελλοντική εκμετάλλευση, θέτουν επιτακτικά την ανάγκη προσέλκυσης ξένων κεφαλαίων, λόγω της έλλειψης τεχνογνωσίας για τη διεξαγωγή υπεράκτιων γεωτρήσεων. Οι τεταμένες σχέσεις με την Δύση, τα τελευταία χρόνια, και ειδικότερα οι κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας, περιορίζουν σημαντικά την πρόσβαση σε τεχνολογικά μέσα και εξοπλισμούς για την πραγματοποίηση έργων στην Αρκτική. Τα εμπόδια αυτά, έχουν αναγκάσει τη Ρωσία να επεκτείνει τις σχέσεις της με χώρες της Ασίας και πιο συγκεκριμένα με την Ινδία.^[8]

Το ενδιαφέρον της  Ινδίας  για την Αρκτική, βασίζεται κυρίως στην κάλυψη των ενεργειακών της αναγκών και στη διαφοροποίηση εναλλακτικών ενεργειακών οδών. Σε αυτό το πλαίσιο, μια σειρά από διμερείς συναντήσεις έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία χρόνια. Ενδεικτικά, στη κοινή δήλωση του 2014 μεταξύ των δύο πλευρών στο Δελχί,  η ενεργειακή συνεργασία αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά σημεία. Πιο συγκεκριμένα, διατυπώθηκε η φιλοδοξία για τη συνεργασία, στην εξερεύνηση και εξόρυξη των αρκτικών κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου, καθώς και σε ενεργειακά projects LNG.^[9] Στην ετήσια διμερή συνάντηση τους στη Μόσχα, τον Δεκέμβριο του 2015, εκφράστηκε η ικανοποίηση για την ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ της Gazprom και των ινδικών εταιρειών, όσον αφορά την αγορά  φυσικού αερίου σε μορφή LNG, καθώς και το ενδιαφέρον για την δυνατότητα παροχής LNG στην Ινδία από την ρωσική εταιρία NOVATEK.^[10]

Μολαταύτα, η πλειοψηφία των σχεδίων αποτελούν περισσότερο διακηρυγμένες προθέσεις, με εξαίρεση την ενεργειακή συμφωνία της εταιρείας ρωσικών συμφερόντων Rosneft αναφορικά με την εξαγορά του 49% των μετοχών της ινδικής εταιρείας Essar Oil Ltd, επιτρέποντας στην Ρωσία να αποκτήσει μια ουσιαστική πρόσβαση στην ινδική αγορά λιανικής πώλησης καυσίμων.^[11] Αντίστοιχα, η κοινή διακήρυξη στη Γκόα στην Ινδίας το 2016, ήταν περισσότερο μια επαναδιατύπωση των κοινών δηλώσεων του 2014, για την ανάγκη πραγμάτωσης των συμφωνημένων στόχων, σχετικά με την ανάπτυξη των ετήσιων διμερών εμπορικών και επενδυτικών σχεδίων.^[12] Η επανάληψη καλών προθέσεων, διατυπώθηκε και στη λεγόμενη «Διακήρυξη της Αγίας Πετρούπολης της Ρωσικής Ομοσπονδίας και της Δημοκρατίας της Ινδίας: ένα όραμα για τον 21ο αιώνα» (Saint Petersburg Declaration by the Russian Federation and the Republic of India: A vision for the 21st century), το 2017, στο πλαίσιο της 70^ης επετείου των διμερών σχέσεών τους.

Το γεγονός που αξίζει να τονισθεί είναι ότι επισημοποιήθηκε εκ νέου, η πρόθεση για την δρομολόγηση κοινών έργων για την εξερεύνηση και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων στην Αρκτική.^[13] Ιδιαίτερα, η έμφαση δόθηκε στην οικοδόμησης μιας «Eνεργειακής Γέφυρας» μεταξύ των δυο χωρών, ως καθοριστικής σημασίας για την σύνδεση των οικονομιών τους και την ευρύτερη επέκταση των ενεργειακών διμερών σχέσεων τους.^[14] Ωστόσο, παρατηρείται ότι οι επαναλαμβανόμενες διακηρύξεις παρουσιάζουν ένα έλλειμμα προθυμίας και από τις δύο πλευρές, αναφορικά με την υλοποίησή τους.

Ένας από τους λόγους για την μη πλήρη υλοποίηση των παραπάνω διακηρύξεων, οφείλεται, στην επιφυλακτικότητα των ινδικών ομίλων. Σε αντίθεση με τους ρωσικούς, οι  ινδικοί όμιλοι φαίνεται να μην είναι τόσο πρόθυμοι να επενδύσουν στα ρωσικά σχέδια με υψηλό ρίσκο επένδυσης, εξαιτίας διεθνών παραγόντων, όπως οι πτώσεις των τιμών του πετρελαίου και οι επιβαλλόμενες  δυτικές κυρώσεις απέναντι στην Ρωσία. Οι φόβοι που εκφράστηκαν το 2014 από την ινδική εταιρία ONGC Videsh, για την υλοποίηση των ενεργειακών projects εξαιτίας των αμερικανικών κυρώσεων, αποτελεί ενδεικτική περίπτωση της επιφυλακτικότητας των εν λόγω ομίλων.^[15] Ωστόσο, παρά την γενικότερη απροθυμία, σημαντικές ενεργειακές συμφωνίες έχουν υλοποιηθεί, όπως η υπογραφή μνημονίου συνεννόησης  μεταξύ της ρωσικής εταιρείας Rosneft και της ινδικής εταιρείας ONGC Videsh Limited για την συνεργασία στην εξερεύνηση και την εξόρυξη υδρογονανθράκων στην υφαλοκρηπίδα της Ρωσικής Ομοσπονδίας την ίδια χρονιά.^[16]

Επιπρόσθετα, υπάρχουν και αντικειμενικοί παράγοντες που δυσχεραίνουν τα ενεργειακά project στην περιοχή, όπως η γεωλογική και κλιματική ιδιομορφία της Αρκτικής. Μόλις στα 33 από τα 174 κοιτάσματα υδρογοναθράκων υπάρχει εξορυκτική δραστηριότητα, στην ουσία ένα μικρό μόνο ποσοστό του δυναμικού της περιοχής. Επίσης, ο μέσος χρόνος διάρκειας μεταξύ της ανακάλυψης και της τελικής αξιοποίησης των κοιτασμάτων υπερβαίνει τα 13 έτη. Επιπλέον, τα ήδη γνωστά πεδία αντιμετωπίζουν ένα εξαιρετικά αβέβαιο μέλλον. Μέχρι σήμερα, 38 πεδία έχουν την δυνατότητα εξαγωγής και παραγωγής, ενώ μόλις 7 βρίσκονται υπό ανάπτυξη ή σχεδιάζονται για εκμετάλλευση εντός του 2018.^[17]

Όσον αφορά την αξιοποίηση του Βόρειου Περάσματος, η εποχιακή πλοήγηση από τρείς έως τέσσερις μήνες μόνο το έτος, η επιλογή εξειδικευμένου εμπορικού στόλου υψηλού κόστους, λόγου του αρκτικού κλίματος, οι υψηλές ασφαλιστικές εισφορές, τα τέλη διέλευσης, η οικονομική επιβάρυνση για την απαραίτητη συνοδεία παγοθραυστικών και τέλος η έλλειψη υποδομών αναζήτησης και διάσωσης ναυτικών πληρωμάτων, αποτελούν σημαντικά εμπόδια.^[18] Ωστόσο, παρά την επιφυλακτικότητα  και τις αντικειμενικές  δυσκολίες υλοποίησης των ενεργειακών projects, οι διμερείς ενεργειακές συμφωνίες έχουν ήδη φθάσει στο ποσό των 23 δισεκατομμυρίων δολαρίων, παράλληλα με την πραγματοποίηση επενδύσεων αξίας 10 δισεκατομμυρίων δολαρίων από ινδικές επιχειρήσεις στο ρωσικό Αρκτικό Βορρά.^[19]

Ανακεφαλαιώνοντας, η επιδίωξη της οικονομικής ενοποίησης των ρωσικών αρκτικών περιοχών και οι διεθνείς παράγοντες, όπως οι  συνέπειες των δυτικών κυρώσεων, ωθεί την Ρωσία σε μια στενότερη ενεργειακή συνεργασία με την Ινδία  προκειμένου να μοιραστεί το υψηλό κόστος της εξερεύνησης και ανάπτυξης των αρκτικών κοιτασμάτων. Τέλος, η Ινδία, βασιζόμενη στην επιδίωξη της για τη μεγαλύτερη δυνατή ενεργειακή διαφοροποίηση και πρόσβαση σε νέες ενεργειακές αγορές, ακολουθεί μια επιφυλακτική αλλά σταθερή παρουσία στον Αρκτικό Βορρά. Ωστόσο, παραμένει να ειδωθεί αν οι προκλήσεις των ενεργειακών σχεδιασμών θα αποδώσουν έμπρακτα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα και για τις δύο πλευρές.

---

[1] Potts Tavis, The 2013 Arctic Council Kiruna Ministerial Meeting Report for Advisory Committee on the Protection of the Sea, διαθέσιμο στο http://www.acops.org.uk/wp-content/uploads/2017/02/artic-council-kiruna-ministerial-meeting-2013.pdf, σελ. 1

[2] Filimonova Nadezhda (2015), Prospects for Russian – Indian Cooperation in the High North: Actors, Interests, Obstacles, National Maritime Foundation, διαθέσιμο στο https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09733159.2015.1025537?scroll=top&needAccess=true, σελ.100

[3] US Energy Information Administration, Arctic Oil and Natural Gas Resources, διαθέσιμο στο https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=4650, ημ.ανάκτησης 30/12/2018

[4] Infield the Energy Analysts, Offshore Arctic Oil & Gas Market Report To 2018, διαθέσιμο στο http://www.messe.no/ExhibitorDocuments/190412/6921/Librar_Inc.%20_Offshore-Arctic-Oil-.pdf?ExhibitionId=422, σελ.1 ημ.ανάκτησης 30/12/2018

[5] Ibid.

[6] Glomsrød Solveig, Lindholt Lars (2015), Arctic Petroleum Extraction Under Climate Policies, Statistics Norway, διαθέσιμο στο  https://www.ssb.no/en/natur-og-miljo/artikler-og-publikasjoner/_attachment/299576?_ts=15aea97d740 , σελ.80

[7] S T R A T E G I I Development of the Arctic Zone of the Russian Federation and the National Security up to 2020 (2013), Website of the Government of the Russian Federation, διαθέσιμο στο http://www.research.kobe-u.ac.jp/gsics-pcrc/sympo/20160728/documents/Keynote/Russian%20Arctic%20strategy%202013.pdf, σελ. 2

[8] Filimonova Nadezhda (2015), Prospects for Russian – Indian Cooperation in the High North: Actors, Interests, Obstacles, National Maritime Foundation, διαθέσιμο στο https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09733159.2015.1025537?scroll=top&needAccess=true , σελ. 102

[9] Joint Statement on the Visit of Russian President Vladimir Putin to India: Full Text, NDTV, 11/12/2014, https://www.ndtv.com/india-news/joint-statement-on-the-visit-of-russian-president-vladimir-putin-to-india-full-text-711688, ημ.ανάκτησης 30/12/18

[10]  Ministry of External Affairs Government of India,  Joint Statement between the Russian Federation and the Republic of India: Shared Trust, New Horizons (December 24, 2015), 24/12/2015, διαθέσιμο στο https://mea.gov.in/bilateral-documents.htm?dtl/26243/Joint_Statement_between_the_Russian_Federation_and_the_Republic_of_India_Shared_Trust_New_Horizons_December_24_2015, ημ.ανάκτησης 30/12/2018

[11] Mukherjee Promit, Verma  Nidhi, “Rosneft, partners to announce acquisition of India's Essar Oil completed”, Reuters, 20/08/2017,διαθέσιμο στο https://www.reuters.com/article/us-india-essar-rosneft-idUSKCN1B00MN, ημ. ανάκτησης 30/12/2018

[12] “Full Text: India-Russia Joint Statement After PM Narendra Modi Meets President Vladimir Putin”, NDTV, 15/10/2016, διαθέσιμο στο  https://www.ndtv.com/india-news/full-text-india-russia-joint-statement-after-pm-narendra-modi-meets-president-vladimir-putin-1474578, ημ.ανάκτησης 30/12/2018

[13] Ministry of External Affairs Government of India,  Saint Petersburg Declaration by the Russian Federation and the Republic of India: A vision for the 21st century, 1/06/2017, διαθέσιμο στο https://www.mea.gov.in/bilateral-documents.htm?dtl/28507/Saint_Petersburg_Declaration_by_the_Russian_Federation_and_the_Republic_of_India_A_vision_for_the_21st_century, ημ.ανάκτησης 3/12/2018

[14] Ibid.

[15] Verma  Nidhi, “India's ONGC Videsh says sanctions could hit its Russia shale plans”, Reuters, 4/11/2014, διαθέσιμο στο https://www.reuters.com/article/us-commodities-summit-ongcvidesh-idUSKBN0IO0K120141104 , ημ.ανάκτησης 30/12/2018

[16] “Rosneft and ONGC Videsh Limited sign Memorandum of Understanding (MOU) for cooperation in exploration, appraisal and hydrocarbon production on the continental shelf of the Russian Federation”, Rosnef, 24/05/2014, διαθέσιμο στο https://www.rosneft.com/press/releases/item/153290/, ημ.ανάκτησης 30/12/2018

[17] Infield the Energy Analysts, Offshore Arctic Oil & Gas Market Report To 2018, διαθέσιμο στο http://www.messe.no/ExhibitorDocuments/190412/6921/Librar_Inc.%20_Offshore-Arctic-Oil-.pdf?ExhibitionId=422 , σελ. 1 ημ.ανάκτησης 30/12/2018

[18]  G.L., “What is the Northern Sea Route?”, The Economist, 24/09/2018, διαθέσιμο στο https://www.economist.com/the-economist-explains/2018/09/24/what-is-the-northern-sea-route , ημ.ανάκτησης 30/12/2018

[19]  Blank Stephen, “India’s Arctic energy partnership with Russia”, The Interpreter, 24/10/2018, διαθέσιμο στο https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/indias-arctic-energy-partnership-russia, ημ.ανάκτησης 30/12/2018