της Παναγιώτας Χατζηλυμπέρη
Ένα ζήτημα
που έχει ανέλθει στην παγκόσμια ατζέντα αφορά την προστασία του περιβάλλοντος
και η υιοθέτηση των κατάλληλων μέτρων, ώστε να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις
από την κλιματική αλλαγή. Το διακύβευμα είναι η ενσωμάτωση στην διεθνή
νομολογία διατάξεων που θα αφορούν το συγκεκριμένο θέμα της κλιματικής αλλαγής
και ποιά θα είναι τα συγκεκριμένα ανθρώπινα δικαιώματα που χρήζουν προστασίας
σε περιπτώσεις καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος. Ως παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στον
τομέα του φυσικού περιβάλλοντος, μπορεί να θεωρηθεί οποιαδήποτε ανθρώπινη πράξη
που επηρεάζει την καθημερινότητα του ατόμου, με αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία
του και στον χώρο γύρω του. Ένας τομέας που δείχνει στην πράξη πώς υλοποιείται
η παραπάνω πρόταση είναι οι καταγγελίες που έχουν γίνει από πολίτες σε τοπικά
και διεθνή δικαστήρια σχετικά με αδικήματα που αφορούν το
περιβάλλον. Σε διεθνή κλίμακα, το αντίστοιχο παράρτημα των Ηνωμένων Εθνών για
το περιβάλλον, UN Environment, έχει θέσει ορισμένα σημεία που
αφορούν την σχέση μεταξύ ανθρωπίνων δικαιωμάτων και προστασίας του
περιβάλλοντος. Σύμφωνα με στοιχεία των επίσημων
πηγών, τα "περιβαλλοντικά δικαιώματα" διακρίνονται σε
ουσιαστικά και διαδικαστικά.[1]
Αναφέρεται ότι τα ουσιαστικά δικαιώματα αποτελούν τα θεμελιώδη και είναι "εκείνα
στα οποία το περιβάλλον έχει άμεσο αντίκτυπο στην ύπαρξη ή στην απόλαυση του
ίδιου του δικαιώματος",[2]
περιλαμβάνοντας τα αστικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, όπως η πρόσβαση
στην υγεία, και στα συλλογικά δικαιώματα, με συγκεκριμένο παράδειγμα τα
δικαιώματα των αυτόχθονων πληθυσμών.[3] Στα διαδικαστικά δικαιώματα επισημαίνεται ότι
είναι τα συγκεκριμένα που αφορούν την λήψη επίσημων μέτρων για την προστασία
και την υλοποίηση των προηγούμενων, θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως η πρόσβαση σε
πληροφορίες και η συμμετοχή στην λήψη αποφάσεων.[4]
Για τον
οργανισμό του Ο.Η.Ε. σχετικά με το περιβάλλον, υπάρχουν τρεις διαστάσεις
αλληλεξάρτησης μεταξύ της προστασίας του περιβάλλοντος και των ανθρωπίνων
δικαιωμάτων: α) η υποχρέωση των κρατών να εξασφαλίζουν ένα υγιές περιβάλλον για
τους πολίτες τους, ώστε να υλοποιούνται τα ανθρώπινα δικαιώματα, β) η
απαραίτητη παρουσία των διαδικαστικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που θα
εξασφαλίζουν την λήψη σωστών περιβαλλοντικών αποφάσεων και γ) το δικαίωμα της
πρόσβασης σε ένα υγιές περιβάλλον είναι "ανθρώπινο δικαίωμα από μόνο
του", επισημαίνοντας ότι η τελευταία αυτή διάσταση είναι υπό συζήτηση.[5] Όπως
επισημάνθηκε και παραπάνω, ένα σημαντικό ερώτημα είναι πώς θα ενσωματωθεί το
προηγούμενο διεθνές πλαίσιο στις εθνικές νομοθεσίες. Η προστασία του
περιβάλλοντος και των συγκεκριμένων δικαιωμάτων αφορά την πρόληψη σχετικά με
την κλιματική αλλαγή, αλλά και τί γίνεται σε περίπτωση που έχει εξελιχθεί μια
περιβαλλοντική καταστροφή. Συγκεκριμένα, οι φυσικές καταστροφές έχουν ευρύ
αντίκτυπο στο περιβάλλον που διαδραματίζονται και, σε αρκετές περιπτώσεις,
μπορούν να προκαλέσουν και πολιτική αντιπαράθεση. Όπως παρατηρείται στις
εξελίξεις στην εσωτερική πολιτική των κρατών, αρκετές φορές, δεν υπάρχει μια
κοινή άποψη για μια συγκεκριμένη περιβαλλοντική πολιτική. Υπάρχουν αρκετά
παράπλευρα ζητήματα που προηγούνται στην διευθέτησή τους, όπως η οικονομική και
κοινωνική μετάβαση σε καθαρές μορφές ενέργειας, πώς θα εξασφαλιστούν οι θέσεις
εργασίας, αλλά και το ζήτημα της πολιτικής επιρροής. Σε μια
αναφορά από το Συμβούλιο της Ευρώπης, επισημαίνεται αυτή η σύγκρουση μεταξύ των
οικονομικών συμφερόντων και της οικολογίας στο διεθνές περιβαλλοντικό δίκαιο,
ιδιαίτερα όταν χρειάζεται να εγκριθεί ένα έργο που θα έχει "περιβαλλοντικές
επιπτώσεις" και το κράτος πρέπει να προχωρήσει σε μια αντιστάθμιση των
συμφερόντων.[6] Στην
περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η εικόνα είναι πιο ξεκάθαρη, καθώς υπάρχει ένα
πιο συγκεκριμένο πλαίσιο στο τομέα της ενσωμάτωσης κανονισμών και οδηγιών στις
εθνικές νομοθεσίες και τα περιβαλλοντικά ζητήματα αποτελούν μέρος της ημερήσιας
ατζέντας στα κοινά σώματα. Ωστόσο, υπάρχει διαφορά στον τρόπο και στον χρόνο
που ενσωματώνονται οι κανόνες περί προστασίας του περιβάλλοντος, λόγω της
διαφορετικής δομής των πολιτικών συστημάτων και των οικονομιών των
κρατών-μελών. Παρόλα αυτά, σύμφωνα με εγχειρίδιο σχετικά με τα ανθρώπινα
δικαιώματα και το περιβάλλον από το Συμβούλιο της Ευρώπης, τα άρθρα της
Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, που συνάδουν με την περίπτωση που
εξετάζεται, είναι τα άρθρα 2 (δικαίωμα στη ζωή), 6 (το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη
και πρόσβαση σε δικαστήριο), 8 (δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και
οικογενειακής ζωής και στην κατοικία) και 13 (το δικαίωμα αποτελεσματικής
προσφυγής).[7] Οι υποθέσεις που έχουν εκδικαστεί στο
Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποτελούν ένα αντιπροσωπευτικό
δείγμα για τις καταγγελίες και τις αποφάσεις που αφορούν την σύνδεση ανθρωπίνων
δικαιωμάτων και περιβάλλοντος, ιδιαίτερα στην περιοχή της Νοτιοανατολικής
Ευρώπης. Αρκετές υποθέσεις, από αυτήν
την περιοχή, αφορούν καταγγελίες πολιτών για καταστροφές στην περιουσία τους
και επιδείνωση της υγείας τους από την δραστηριότητα ορυχείων και εργοστασίων
που βρίσκονται κοντά σε κατοικημένες περιοχές. Συγκεκριμένα παραδείγματα είναι
η υπόθεση Τatar v. Romania,[8]
το 2009, που αφορούσε την λειτουργία ενός ορυχείου χρυσού κοντά σε κατοικημένη
περιοχή, σε μια περιοχή της Ρουμανίας, και την ανεπάρκεια των αρχών της χώρας
να προστατέψουν το περιβάλλον και τους κατοίκους και η υπόθεση Dimitar Yordanov v. Bulgaria,[9] το 2018, που αφορά την καταγγελία
ενός Βούλγαρου πολίτη για την καταστροφή της περιουσίας του από την λειτουργία
ενός κοντινού ανθρακωρυχείου. Ωστόσο, παρατηρείται ότι, σε αρκετά κράτη της
ευρύτερης περιοχής, έχουν θεσπιστεί επίσημοι κανόνες για την προστασία του
περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, στο άρθρο 55 του Συντάγματος της Βουλγαρίας
υπάρχει η πρόβλεψη για το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον, όπως παρόμοια
διάταξη υπάρχει στο άρθρο 44 του Συντάγματος της Σλοβακίας και στο άρθρο 74 της
Σερβίας.[10] Στην συνολική εικόνα, τα περιβαλλοντικά ζητήματα που
απασχολούν την Νοτιοανατολική Ευρώπη, και συγκεκριμένα τα Βαλκάνια, έχουν μια
πολιτική και οικονομική διάσταση, καθώς η ευρύτερη περιοχή βρέθηκε σε μια μεταβατική
περίοδο, όπου οι τεχνολογίες του παρελθόντος έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην
σύγχρονη εποχή, και η μετάβαση σε πιο καθαρή μορφή ενέργειας κρίνεται δύσκολη,
λόγω του υψηλού κόστους χρηματοδότησης και επένδυσης σε νέες τεχνολογίες. Γι'
αυτόν τον λόγο, πρόσφατα αναφέρθηκε ότι πέντε μη κυβερνητικές οργανώσεις., λόγω
της κυριαρχίας του λιγνίτη ως φθηνού ενεργειακού καυσίμου στην ευρύτερη περιοχή
των Δυτικών Βαλκανίων, ζήτησαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση να γίνει πιο αυστηρή
σχετικά με την ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλείται από παλαιούς
ηλεκτροπαραγωγικούς σταθμούς.[11] Τέλος,
επισημαίνεται ότι η έντονη αστικοποίηση που παρατηρείται στην ίδια περιοχή,[12]
και η ολοένα αυξανόμενη τουριστική εκμετάλλευση της επικράτειάς της έχουν θέσει
το ζήτημα της προστασίας του περιβάλλοντος σε σχέση με την οικονομική ανάπτυξη
των χωρών αυτών, αλλά και στην προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών τους είτε
αφορά την υγεία τους είτε την οικονομική και κοινωνική τους ευημερία. Συνεπώς, συνοψίζοντας τα παραπάνω,
γίνεται αντιληπτό ότι η σύνδεση της προστασίας του περιβάλλοντος με τα
ανθρώπινα δικαιώματα έχει αρκετές προεκτάσεις. Είναι ένα ζήτημα που θα
απασχολεί όλο και περισσότερο την διεθνή κοινότητα στο μέλλον. Αφορά όχι μόνο
την προστασία της υγείας των ανθρώπων, αλλά επεκτείνεται και σε άλλα
δικαιώματα, όπως η προστασία της περιουσίας και η πρόσβαση στην πληροφόρηση.
Στον νομικό τομέα, ιδιαίτερα σε διεθνή κλίμακα, μπορεί να ειπωθεί ότι υπάρχουν
συνδυασμοί διατάξεων που ενεργοποιούνται σε περίπτωση της παραβίασης των
αντίστοιχων δικαιωμάτων. Ωστόσο, το ζητούμενο είναι να υιοθετηθούν οι
κατάλληλες πολιτικές από τα κράτη προκειμένου να επιτευχθεί η "χρυσή
τομή", συνδυάζοντας την προστασία του περιβάλλοντος με παράλληλη ευημερία των πολιτών.
[1] UN Environment, “What are
environmental rights?”, διαθέσιμο σε: https://www.unenvironment.org/explore-topics/environmental-rights-and-governance/what-we-do/advancing-environmental-rights/what
[Ημερομηνία πρόσβασης: 11/5/19].
[2] Ibid.
[3] Ibid.
[4] Ibid.
[5] UN Environment,
“Human Rights and the Environment”, διαθέσιμο σε:
http://web.unep.org/divisions/delc/human-rights-and-environment
[Ημερομηνία πρόσβασης: 11/5/19].
Committee on the Environment,
Agriculture and Local and Regional Affairs, Rapporteur: Mrs Cristina Agudo,
Spain, SOC, Council of Europe. Διαθέσιμο σε: https://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewHTML.asp?FileID=10145&lang=EN [Ημερομηνία πρόσβασης: 25/5/19].
[7] Manual on Human Rights and the Environment, (2012), Council of Europe
Publishing. First edition, 2006, page 8.
Διαθέσιμο σε:
https://www.echr.coe.int/LibraryDocs/DH_DEV_Manual_Environment_Eng.pdf [Ημερομηνία πρόσβασης: 25/5/19]
[8] European Court of Human Rights, (2019) , “Environment and the
European Convention on Human Rights”,
Factsheet – Environment and the ECHR, Press Unit., March Διαθέσιμο σε:
https://www.echr.coe.int/Documents/FS_Environment_ENG.pdf [Τελευταία πρόσβαση: 25/5/19].
[9] Ibid.
[10] Manual on Human Rights and the Environment, ibid, page 160.
[11] ”Environmentalists Call For EU Action On Western Balkans’ 'Chronic Coal
Pollution'”, (2019) , Radio Free Radio Liberty,
February 19. Διαθέσιμο σε: https://www.rferl.org/a/environmentalists-call-for-eu-action-on-western-balkans-chronic-coal-pollution-/29779256.html
[Ημερομηνία πρόσβασης: 11/5/19]
[12] ”How will the Western Balkans shape its environmental future?“,(2016), European
Environmental
Agency, Jun 21. Διαθέσιμο
σε: https://www.eea.europa.eu/highlights/how-will-the-western-balkans
[Ημερομηνία
πρόσβασης: 11/5/19].
