της Τσακάλου Κωνσταντίνας
Τα φιλόδοξα σχέδια
της Κίνας για τον Νέο Δρόμο του Μεταξιού περιλαμβάνουν μια σειρά από έργα και
υποδομές σε διάφορες χώρες του κόσμου. Μια περιοχή, στην οποία η Κίνα έχει
θέσει τις ελπίδες της για την υλοποίηση του μεγαλόπνοου έργου της, είναι εκείνη
της Κεντρικής Ασίας. Τα κράτη της Κεντρικής Ασίας, πλούσια σε φυσικούς πόρους,
διαχρονικά, χαρακτηρίζονται από ζητήματα ασφάλειας ως προς την διαχείριση των
συγκεκριμένων πόρων και κυρίως του νερού.
Ο ανταγωνισμός για
τη διαχείριση των υδάτινων πόρων στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας είναι ένα
ζήτημα που ανάγεται σε βάθος χρόνων. Οι προσπάθειες που διεξάγονται για την
ασφάλεια των υδάτων δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται μονοδιάστατα, εφόσον
πρόκειται για ένα σύμπλεγμα ενεργειών που επηρεάζονται από τις περιβαλλοντολογικές
συνθήκες, τα εκάστοτε οικονομικά συμφέροντα καθώς και τις στρατηγικές
επιδιώξεις του κάθε κράτους.
Εστιαζόμενοι στην
Κεντρική Ασία, παρατηρούμε ότι οι υδάτινοι πόροι της περιοχής έχουν τεράστια
στρατηγική σημασία, τόσο για τα κράτη που συνδέονται μαζί τους, όσο και για τις
Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες επιδιώκουν μέσω αυτών να ασκήσουν επιρροή και να διατηρήσουν
τον έλεγχο εντός της περιφέρειας.
Θέτοντας ως
αφετηρία την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης, γίνεται αντιληπτό ότι η διαχείριση
των υδάτων λαμβάνονταν ως ένα ζήτημα που έχριζε κοινής αντιμετώπισης και
ελέγχονταν αποκλειστικά από την Κεντρική διοίκηση αλλά και από το αρμόδιο
Υπουργείο που ήταν υπεύθυνο για την ανασύσταση του εδάφους και τους υδάτινους
πόρους[1].
Βάσει αυτής της
λογικής, την εποχή εκείνη χτίστηκαν δύο φράγματα, στο Kyrgyzstan
και στο Tajikistan, για τις ανάγκες της άρδευσης και της
παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας. Αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι τα τέλη της
δεκαετίας του 1990 η υδροηλεκτρική ενέργεια αποτελούσε το 35% της συνολικής
ενέργειας που παράγονταν στην Σοβιετική Ένωση[2].
Στο αυστηρά
ελεγχόμενο σύστημα διανομής των υδάτων, το Kazakhstan,
το Turkmenistan και το Uzbekistan
λάμβαναν την πλειοψηφία της ποσότητας του νερού, κυρίως για λόγους άρδευσης,
ενώ το Kyrgyzstan και το Tajikistan
αποζημιώνονταν με ενεργειακά ανταλλάγματα[3].
Όταν διαλύθηκε η
Σοβιετική Ένωση εμφανίστηκαν και τα προβλήματα για την διαχείριση των υδάτων,
καθώς τα κράτη έπρεπε να διασφαλίσουν την βιωσιμότητα των εθνικών τους πόρων
και ταυτόχρονα την προώθηση των εθνικών τους συμφερόντων[4]. Έτσι, ενώ μέχρι τότε
υπήρχε κοινή αντίληψη για την διαχείριση του νερού, έκτοτε κάθε κράτος
αντιλαμβάνονταν διαφορετικά την έννοια της ασφάλειας[5].
Το 1992 τα κράτη
της Κεντρικής Ασίας επιχείρησαν να συνάψουν Συμφωνία μεταξύ τους, η οποία θα
καθόριζε το καθεστώς ελέγχου των υδάτων. Η Συμφωνία Almaty
προέβλεπε από κοινού διαχείριση των υδάτων και αναγνώριζε ίσα δικαιώματα στα κράτη[6], υπό την προϋπόθεση να
αποφευχθούν οι κρατικές παραβιάσεις, να διατηρηθεί η διανομή του νερού όπως
είχε συμφωνηθεί και να πραγματοποιηθεί ανοιχτή ανταλλαγή πληροφοριών[7].
Ταυτόχρονα,
συστάθηκαν θεσμικές δομές, οι οποίες αφορούσαν κατά κύριο λόγο την θάλασσα Aral και τους ποταμούς που συνδέονται μαζί της, Syr Darya και Amu Darya. Δυστυχώς, οι
πολιτικές διαφορές, αλλά και η οικονομική δυσχέρεια κατέστησαν τα κράτη ανίκανα
να τηρήσουν τις υποχρεώσεις τους και να εφαρμόσουν τα συμφωνηθέντα[8].
Οι ποταμοί Syr Darya και Amu Darya, οι οποίοι
συνδέονται με την θάλασσα Aral, εμφανίζουν
ιδιαίτερο ενδιαφέρον, μιας και σχετίζονται και με τα πέντε κράτη της Κεντρικής
Ασίας, για τα οποία γίνεται λόγος. Συγκεκριμένα, ο Syr
Darya ξεκινάει από το Kyrgyzstan
και διαπερνάει το Kazakhstan και το Uzbekistan. Αντίστοιχα, ο Amu
Darya ξεκινάει από το Tajikistan
και διέρχεται μέσα από το Turkmenistan και το Uzbekistan[9].
Το Kyrgyzstan και το Tajikistan,
περιοχές πλούσιες σε φρέσκο νερό,[10] είναι γνωστό ότι πάσχουν
από έλλειψη υδρογονανθράκων γι’ αυτό και χρειάζονται το νερό, για την
παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας[11]. Το Uzbekistan, το Turkmenistan
και το Kazakhstan, γνωστά ως μεγάλοι καταναλωτές νερού[12], είναι κράτη πλούσια σε
υδρογονάνθρακες[13].
Επιπλέον, αξίζει
να σημειωθεί ότι τα νερά της θάλασσας Aral πηγάζουν από το
βουνό Tian Shan, το οποίο τα
τελευταία 50 χρόνια έχει χάσει το 1/3 της μάζας του πάγου του[14], ενώ μέχρι το 2050
υπολογίζεται να έχει χάσει το 1/2 αυτής. Ο Tian
Shan συνδέεται ταυτόχρονα και με την κοιλάδα Fergana, η οποία είναι γνωστή για τα
αμφισβητούμενα σύνορά της, αλλά και για τον κίνδυνο ερημοποίησης που διαθέτει[15].
Από τις παραπάνω
περιγραφές γίνεται κατανοητό ότι ο συνδυασμός της περίπλοκης φύσης των υδάτινων
πόρων και της σύστασης των νέων κρατικών οντοτήτων έφερε στην επιφάνεια
ανταγωνισμούς και προβλήματα συνεννόησης.
Χαρακτηριστικό
παράδειγμα ασυνεννοησίας, ανταγωνισμού και εχθρικών σχέσεων σε διακρατικό
επίπεδο, δεν είναι άλλο από το Tajikistan με το Uzbekistan. Oι
υπόνοιες για ανάμειξη του Uzbekistan στον εμφύλιο
πόλεμο του Tajikistan στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ήταν
και μια εκ των παραγόντων που συνέβαλαν στις μετέπειτα κακές σχέσεις των δύο
αυτών κρατών[16].
Ταυτόχρονα, ο
εμφύλιος πόλεμος στο Tajikistan ήταν και ο λόγος,
για τον οποίο ακυρώθηκαν τα σχέδια για την κατασκευή του φράγματος Rogum, το οποίο είχε τεθεί σε σχεδιασμό το 1982 ως έργο της
Σοβιετικής Ένωσης. Οι φιλοδοξίες για την κατασκευή του φράγματος αναβίωσαν το
2004, όμως το 2007 το κράτος τερμάτισε τη συμφωνία με την εταιρεία Rusal, επειδή θεωρήθηκε ότι η ρώσικη εταιρεία προωθούσε τα
συμφέροντα του Uzbekistan[17].
Η στάση του Uzbekistan επί κυβερνήσεως Islam
Karimov θεωρείται ιδιαίτερα προκλητική και
επιθετική. Το 2009 το κράτος έλαβε την απόφαση να πραγματοποιήσει ενεργειακή
συμφωνία με το Afghanistan,
αφήνοντας το Tajikistan και το Kyrgyzstan[18] σε ενεργειακό
‘πάγωμα’.
Το 2011 ξεκινάει
ένας εμπορικός πόλεμος μεταξύ του Uzbekistan και του Tajikistan, ενώ το 2012 το Uzbekistan
διακόπτει την παροχή φυσικού αερίου στο Tajikistan[19]. Την ίδια χρονιά
ο Karimov προειδοποιεί ευθέως για πιθανότητα
διεξαγωγής πολέμου με αφορμή το νερό[20].
Σήμερα, μετά από
το θάνατο του Karimov, το Uzbekistan
έχει προχωρήσει σε ορισμένες προσπάθειες εξομάλυνσης των σχέσεων τόσο με το Tajikistan, όσο και με το Kyrgyzstan.
Το 2017 το Uzbekistan σύναψε συμφωνία με το Kyrgyzstan για την κατασκευή υδροηλεκτρικού σταθμού
στον ποταμό Naryn[21], ενώ την ίδια
χρονιά επιχειρήθηκε διευθέτηση του ζητήματος για την υδατοδεξαμενή Kasan Say, για την οποία
στο παρελθόν τα δύο κράτη είχαν τοποθετήσει στρατεύματα στην εν λόγω περιοχή[22].
Δύο ποταμοί που
εμφανίζουν επίσης αξιοσημείωτο ενδιαφέρον στην περιοχή είναι ο Illy και ο Irtush. Ο Illy συνδέεται με την λίμνη Balkash,
από την οποία και προμηθεύεται το 80% του νερού και η οποία κινδυνεύει άμεσα
από το φαινόμενο της ερημοποίησης[23]. Ο Irtush διέρχεται μέσα από το Kazakhstan
και θεωρείται βασική πηγή νερού για το κράτος[24].
Ο λόγος για τον
οποίο οι δύο ποταμοί θεωρούνται άξιοι μελέτης είναι διότι και οι δύο συνδέονται
με την Κίνα, εφόσον διέρχονται μέσα από την επαρχία Xinjiang.
Γι’ αυτό το λόγο η Κίνα έχει προχωρήσει σε μια σειρά από συμφωνίες με το Kazakhstan για την διαχείριση των υδάτων, αλλά και
σε μια σειρά από επενδύσεις και υποδομές, από τις οποίες λαμβάνει ως αντάλλαγμα
την παροχή ενέργειας. Μάλιστα, δεν είναι τυχαίο ότι το ¼ της παραγωγής
πετρελαίου του Kazakhstan ανήκει στην Κίνα.
Οι επιδιώξεις της
Κίνας στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας συνδέονται τόσο με τα σχέδια της χώρας
για τον Νέο Δρόμο του Μεταξιού, όσο και με την ικανοποίηση γεωστρατηγικών
συμφερόντων εντός της περιφέρειας.
Οι εταιρικές
σχέσεις με τις χώρες της Κεντρικής Ασίας εξασφαλίζουν στην Κίνα τη σιγουριά ότι
τα κράτη αυτά δεν θα προχωρήσουν σε βοήθεια προς τους Ουιγούρους της Xinjiang,
οι οποίοι επιζητούν απόσχιση[25].
Σημειωτέον, ότι το
80% του εμπορίου της Κίνας με τα κράτη της Κεντρικής Ασίας διεξάγεται μέσω της Xinjiang, η οποία λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος
μεταξύ των δύο περιοχών[26].
Από το 2002 κιόλας
η Κίνα είχε συνάψει στρατιωτική συμφωνία με το Kazakhstan
αξίας $3εκατομμυρίων[27], ενώ το 2005 σχεδίαζε να
αποκτήσει στρατιωτική παρουσία σε Uzbekistan και Kyrgyzstan[28].
Ταυτόχρονα, ένας
επιπλέον λόγος για τον οποίο η Κίνα επιθυμεί να έχει αυξημένη παρουσία στην
Κεντρική Ασία είναι επειδή θέλει να περιορίσει την παρουσία των ΗΠΑ στην
περιοχή[29], η οποία μετά την 9/11
θεωρείται ιδιαίτερα αυξημένη.
Όσον αφορά στη
Ρωσία, μιας και μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης η χώρα δεν είχε τη
δυνατότητα να ασκεί άμεσο έλεγχο στη διαχείριση των υδάτων, έκτοτε περιορίστηκε
στον ρόλο του διαμεσολαβητή μεταξύ των κρατών, κάθε φορά που προέκυπτε κάποια
διαφορά[30].
Ασφαλώς και οι
προκλητικές ενέργειες κρατών, όπως του Uzbekistan,
έδιναν την ευκαιρία στη Ρωσία να λειτουργεί ως μέσο επίλυσης διαφορών, ενώ στην
πραγματικότητα δεν έκανε τίποτα περισσότερο από το να εφαρμόζει την τακτική του
διαίρει και βασίλευε.
Σήμερα, προβλήματα
οικονομικής φύσεως, όπως είναι η πτώση της τιμής του πετρελαίου, αλλά και το
καθεστώς κυρώσεων που υφίσταται η Ρωσία, τίθενται ως εμπόδια για τη χώρα
και τη δυσκολεύουν να ασκήσει πλήρη έλεγχο στην περιοχή[31].
Το ζήτημα των
υδάτων της Κεντρικής Ασίας έχει απασχολήσει σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο κρατικούς
δρώντες, αλλά και Διεθνείς Οργανισμούς. Το Central
Asia Energy and Water Program, συστάθηκε το 2009 από την Παγκόσμια
Τράπεζα, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Ελβετία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ.
Στόχος του προγράμματος είναι η προώθηση της ασφάλειας των υδάτων, αλλά και της
ενέργειας, στα πέντε επωφελούμενα κράτη της Κεντρικής Ασίας. Το 2018, στα κράτη
αυτά προστέθηκε και το Afghanistan, το οποίο
θεωρείται μεγάλος καταναλωτής νερού και χρήστης των υδάτων της θάλασσας Aral[32].
Εν κατακλείδι, το
ζήτημα της διαχείρισης και της ασφάλειας των υδάτινων πόρων στην Κεντρική Ασία
συνδέεται πρωτίστως με φυσικούς παράγοντες και εν συνεχεία με την προσπάθεια
ικανοποίησης εθνικών και οικονομικών συμφερόντων αλλά και με στρατηγικές
επιδιώξεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Είναι εμφανές ότι όσο πιο περίπλοκη είναι η
εκάστοτε περίπτωση, τόσο περισσότεροι κρατικοί και μη κρατικοί δρώντες θα επεμβαίνουν
για την επίλυσή της.
[1] Papacosma,
S. Victor; Kay,
Sean; Sperling,
James, “Limiting institutions?: The challenge of Eurasian
security governance”, Manchester
University Press, 2003, p.88.
[4] Xenarios Stefanos &
Shenhav, Ronan & Abdullaev, Iskandar & Mastellari, Alberto, “Water
Security in Central Asia: an overview”, Water Solutions, 2018, p.73. [Online
at: file:///C:/Users/User/Downloads/WS_02_2018_Publication_Xenarios%20(1).pdf ]
[5] Xenarios Stefanos &
Shenhav, Ronan & Abdullaev, Iskandar & Mastellari, Alberto, “Water
Security in Central Asia: an overview”, Water Solutions, 2018, p.75. [Online
at: file:///C:/Users/User/Downloads/WS_02_2018_Publication_Xenarios%20(1).pdf ]
[6] “Water disputes in
Central Asia Rising tension threatens regional stability”, European Parliament,
2015, p.2. [Online at: http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2015/571303/EPRS_BRI(2015)571303_EN.pdf ]
[7] Papacosma, S. Victor; Kay, Sean; Sperling, James, “Limiting
institutions?: The challenge of Eurasian security governance”, Manchester University Press, 2003, p.89.
[9] “Central Asia: Water
and Conflict”, International Crisis Group, 2002. [Online at: https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/central-asia/uzbekistan/central-asia-water-and-conflict ]
[10] “Issues of Water
Security in the Central Asia and Ways of their Decision”, The Central Asian
Regional Environmental Centre for the Kyrgyz Republic, 2007. [Online at: https://www.osce.org/eea/25151?download=true ]
[11]“Water disputes in
Central Asia Rising tension threatens regional stability”, European Parliament,
2015, p.3. [Online at: http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2015/571303/EPRS_BRI(2015)571303_EN.pdf ]
[12] “Central Asia: Water
and Conflict”, International Crisis Group, 2002. [Online at: https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/central-asia/uzbekistan/central-asia-water-and-conflict ]
[13] Xenarios Stefanos &
Shenhav, Ronan & Abdullaev, Iskandar & Mastellari, Alberto, “Water
Security in Central Asia: an overview”, Water Solutions, 2018, p.73. [Online
at: file:///C:/Users/User/Downloads/WS_02_2018_Publication_Xenarios%20(1).pdf ]
[14] “Glacier melting and
water security in Central Asia», Central Asia Water Blog. [Online at: https://centralasiawater.blog/ ]
[15] Mansur Mirovalev, “Are
‘water wars’ imminent in Central Asia?” Aljazeera, 23 March 2016. [Online
at: https://www.aljazeera.com/indepth/features/2016/03/water-wars-imminent-central-asia-160321064118684.html ]
[16] Shairbek Juraev,
“Central Asia’s Cold War? WATER AND POLITICS IN UZBEK-TAJIK RELATIONS”, PONARS
Eurasia, p.1. [Online at: http://www.ponarseurasia.org/sites/default/files/policy-memos-pdf/pepm_217_Juraev_Sept2012_0.pdf ]
[17] “Water disputes in
Central Asia Rising tension threatens regional stability”, European Parliament,
2015, p.7. [Online at: http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2015/571303/EPRS_BRI(2015)571303_EN.pdf ]
[18] Nishtha Chugh, “Will
Central Asia Water Wars Derail China’s Silk Road?” The Diplomat, 24 March 2017.
[Online at: https://thediplomat.com/2017/03/will-central-asia-water-wars-derail-chinas-silk-road/ ]
[19] Shairbek Juraev,
“Central Asia’s Cold War? WATER AND POLITICS IN UZBEK-TAJIK RELATIONS”, PONARS
Eurasia, p.2. [Online at: http://www.ponarseurasia.org/sites/default/files/policy-memos-pdf/pepm_217_Juraev_Sept2012_0.pdf ]
[20] David Trilling, “Water
Wars in Central Asia”, Foreign Affairs, 24 August 2016. [Online at: https://www.foreignaffairs.com/gallerys/2016-08-24/water-wars-central-asia ]
[21] Alina Dalbaeva, “End
the weaponisation of water in Central Asia”, International Crisis Group, 2018.
[Online at: https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/central-asia/kazakhstan/end-weaponisation-water-central-asia ]
[22] Umida Hashimova,
“Uzbekistan and Kyrgyzstan Undertake Resolving their Water Disputes”, Eurasia
Daily Monitor, 2017. [Online at: https://jamestown.org/program/uzbekistan-kyrgyzstan-undertake-resolving-water-disputes/ ]
[23] Zhang Hongzhou, “Can
China Solve Central Asia’s Impending Water Crisis?” National Interest, 2
February 2017. [Online at: https://nationalinterest.org/blog/the-buzz/can-china-solve-central-asias-impending-water-crisis-19289 ]
[24] Nishtha Chugh, “Will
Central Asia Water Wars Derail China’s Silk Road?” The Diplomat, 24 March 2017.
[Online at: https://thediplomat.com/2017/03/will-central-asia-water-wars-derail-chinas-silk-road/ ]
[25] Malika Turkmadiyeva,
“Xinjiang in China’s Foreign Policy toward Central Asia”, Partnership for Peace Consortium of
Defense Academies and Security Studies Institutes, 2013, p.90. [Online
at: https://www.jstor.org/stable/26326333?seq=1#metadata_info_tab_contents]
[26] Malika Turkmadiyeva, ibid.
[27] “Central Asia:
Militarization could come at cost of regional stability”, Eurasianet, 7
September 2002. [Online at: https://eurasianet.org/central-asia-militarization-could-come-at-cost-of-regional-stability ]
[28] Alex Berkofsky,
“China’s Strategic Involvement in Central Asia- Strategies, Results and
Obstacles”, Instituto Per Gli Studi di Politica Internationale, 2012, p.5.
[Online at: https://www.ispionline.it/it/documents/Analysis_128_2012.pdf ]
[29] Malika Turkmadiyeva,
“Xinjiang in China’s Foreign Policy toward Central Asia”, Partnership for Peace Consortium of
Defense Academies and Security Studies Institutes, 2013, p.90. [Online
at: https://www.jstor.org/stable/26326333?seq=1#metadata_info_tab_contents]
[30] Roy Sultan Khan Bhatty and Nazima Shaheen, “Russia: Indispensable for Central Asia”, Pakistan Horizon, p.60.
[31] Ekaterina Zolotova,
“Central Asia Steps out of Russia’s Shadow”, Geopolitical Futures, 2018.[Online
at: https://geopoliticalfutures.com/central-asia-steps-russias-shadow/ ]
[32] “Central Asia
Energy-Water Program”, the World Bank. [Online at: http://www.worldbank.org/en/region/eca/brief/caewdp ]
