Μεταβολές της Οικονομίας της Τουρκίας

του Καφαντάρη Βαλέριου

 

 

Η Τουρκία μέχρι πρόσφατα απολάμβανε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και καταλάμβανε υψηλές θέσεις στη λίστα των ξένων επενδύσεων. Το αποτυχημένο και αμφιλεγόμενο πραξικόπημα του περσινού καλοκαιριού σε συνδυασμό με το δημοψήφισμα για την αλλαγή του συντάγματος προκάλεσαν σημαντικές συνέπειες στην οικονομία της χώρας. Με την υποτίμηση του εθνικού της νομίσματος, την απομάκρυνση ξένων επενδυτών και την αύξηση του εξωτερικού της χρέους η Τουρκία πλέον χαρακτηρίζεται ως χώρα υψηλού επενδυτικού ρίσκου με συνέπεια να χειροτερεύει το βιοτικό επίπεδο των πολιτών της.

Μετά το τουρκικό δημοψήφισμα, στις 16 Απριλίου, μία από τις πιο δημοφιλείς εφημερίδες της Τουρκίας, η Hurriyet αναφέρθηκε για τον ερχομό ενός «νέου συστήματος». Οι Τούρκοι ψηφοφόροι έφεραν το τέλος του «κοινοβουλευτικού συστήματος που εφαρμόστηκε από το 1923, υπέρ ενός νέου προεδρικού καθεστώτος».[1] Η Τουρκία είναι πράγματι σε ανεξερεύνητα ύδατα, τώρα που η ψήφος του «ναι» με ποσοστό 51,4% έχει λάβει επίσημη επικύρωση, εν μέσω ισχυρισμών για σοβαρές παρατυπίες και διόγκωση ψήφων, καθώς και το γεγονός ότι το δημοψήφισμα έγινε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης.[2] Στην ουσία, το νέο σύστημα συγκεντρώνει την εξουσία στα χέρια ενός μόνο προσώπου, του προέδρου, καταργώντας την αρχή του διαχωρισμού των εξουσιών.

Το πακέτο τροποποίησης των 18 άρθρων καταργεί το ρόλο του πρωθυπουργού και παραχωρεί στον πρόεδρο τις εξουσίες του, καθώς επίσης και άλλες εξουσίες που μειώνουν το ρόλο του κοινοβουλίου και περιορίζουν τη δικαστική ανεξαρτησία. Δεδομένου ότι ο πρόεδρος δεν είναι πλέον ουδέτερος και μπορεί ταυτόχρονα να είναι επικεφαλής ενός πολιτικού κόμματος, οι πρώτες γενικές και προεδρικές εκλογές στο πλαίσιο του νέου συστήματος θα διεξαχθούν το Νοέμβριο του 2019 ταυτόχρονα. Οι τροποποιήσεις δημιουργούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για μια «κομματική δικαστική εξουσία», δίνοντας τη δυνατότητα στον πρόεδρο να διαμορφώσει το Ανώτατο Συμβούλιο Δικαστών και Εισαγγελέων, διορίζοντας άμεσα μερικά μέλη και επηρεάζοντας τους διορισμούς του κοινοβουλίου.[3]

Εν ολίγοις, το νέο σύστημα αποκλίνει σε μεγάλο βαθμό από τα δημοκρατικά πρότυπα της Δύσης, της οποίας η Τουρκία αποτελεί οικονομικό κομμάτι της, καθώς και τμήμα μέσω διαφόρων πολυμερών θεσμών. Στην ερώτηση αν η χώρα μπορεί να διατηρήσει τη σταθερότητα υπό τις παρούσες συνθήκες, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι τροπολογίες έλαβαν έγκριση από το ήμισυ μόνο του εκλογικού σώματος, γεγονός που δημιουργεί πρόβλημα βιωσιμότητας. Το υπάρχον σύνταγμα, που υιοθετήθηκε το 1982, είχε την υποστήριξη του 92% των ψηφοφόρων, ενώ το προηγούμενο είχε εγκριθεί από το 62% των ψηφοφόρων το 1961.[4] Το ζήτημα της πολιτικής σταθερότητας εγείρει επίσης το ζήτημα της οικονομικής σταθερότητας. Οι οικονομίες χρειάζονται πολιτική σταθερότητα και ανάπτυξη. Τα τελευταία χρόνια, η Τουρκία έχει χάσει τη δυναμική της ανάπτυξη υπό την επίδραση τόσο των εξωτερικών παραγόντων, όσο και των εγχώριων κινδύνων. Το δεύτερο εξάμηνο του 2016, η οικονομία έφτασε στο χείλος μιας κρίσης, με το ρυθμό ανάπτυξης να μειώνεται στο 1%.[5]

Με την έλλειψη σταθερών εγχώριων αποταμιεύσεων, η τουρκική οικονομία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την εισροή ξένου κεφαλαίου. Αυτό οφείλεται κυρίως στο δανεισμό και ως εκ τούτου τα αποθέματα χρέους αποτελούν σημαντικό βάρος για την οικονομία. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της Κεντρικής Τράπεζας της Τουρκίας, τα εξωτερικά περιουσιακά στοιχεία της  ανήλθαν σε περίπου 217 δις δολάρια στα τέλη Φεβρουαρίου, ενώ οι υποχρεώσεις της έναντι εξωτερικών μερών - ή χρέος - ήταν πάνω από 589 δις δολάρια.[6] Αυτό ισοδυναμεί με έλλειμμα ύψους περίπου 372 δις δολαρίων, το οποίο αντιστοιχεί στο 43,5% περίπου του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της χώρας, το οποίο αναθεωρήθηκε προς τα πάνω σε 857 δις δολάρια σε μία αμφιλεγόμενη μεταρρύθμιση το Δεκέμβριο του 2016.[7] Για μια τέτοια οικονομία, η εισροή ξένου κεφαλαίου είναι ό,τι πιο σημαντικό. Οι ξένοι επενδυτές σίγουρα έχουν άλλες επενδυτικές επιλογές. Η Τουρκία δεν είναι η μόνη. Όσον αφορά τις συμφωνίες ανταλλαγής κινδύνου αθέτησης (credit default swaps), οι οποίες υποδηλώνουν το πριμ κινδύνου, η Τουρκία σήμερα είναι η πιο επικίνδυνη χώρα από τις λεγόμενες «Πέντε Εύθραυστες». Η θέση της είναι στη 233^η, ακολουθούμενη από τη Βραζιλία στη 220^η και τη Νότια Αφρική στη 216^η. Η Ρωσία είναι στην 166^η, ενώ η Ινδονησία στην 129^η.[8]

Παράλληλα, οι διωγμοί που λαμβάνουν χώρα κατ’ εντολή του Erdogan τρομοκρατούν τόσο το εσωτερικό, όσο και τους επενδυτές στο εξωτερικό της χώρας. Σύμφωνα με δημοσίευμα του Spiegel, περίπου 130.000 δημόσιοι υπάλληλοι είτε έχουν χάσει τη δουλειά τους ή έχουν ανασταλεί, ενώ 45.000 άτομα έχουν συλληφθεί. Αυτό το κυνηγητό έχει στραφεί περισσότερο στην οικονομική ελίτ της χώρας, καθώς δεκάδες επιχειρηματίες έχουν συλληφθεί ως ύποπτοι συνωμότες στο πραξικόπημα.[9]

Οι ανωτέρω επικρατούσες συνθήκες στο εσωτερικό της Τουρκίας έχουν ως αποτέλεσμα σημαντικές συνέπειες. Το τουρκικό οικονομικό θαύμα βρίσκεται σε διαδικασία μετασχηματισμού προς το αντίθετο: το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν της χώρας, το οποίο έφτασε να αυξάνεται με 9 τοις εκατό υπό την ηγεσία του Erdogan, γνώρισε μια πτώση 1,8 τοις εκατό κατά το τρίτο τρίμηνο του 2016, σε σχέση με την ίδια περίοδο το 2015[10]. Με επίσημα στοιχεία της 17ης Απριλίου το ποσοστό της ανεργίας ανέρχεται σε 13%,[11] το οποίο σημαίνει ότι περίπου 4 εκατομμύρια άνθρωποι είναι άνεργοι. Η ανεργία των νέων στην ηλικιακή ομάδα 15-24 ετών είναι ιδιαίτερα ανησυχητική, καθώς διαμορφώθηκε στο 24,5%, το οποίο είναι το υψηλότερο επίπεδο σε επτά χρόνια[12]. Και η τουρκική λίρα βρίσκεται σε ιστορικό χαμηλό έναντι του δολαρίου, το οποίο έχει θέσει τις εταιρείες που κατέχουν χρέος σε (αμερικάνικα) δολάρια σε μια δύσκολη θέση. Τους τελευταίους μήνες, ο Erdogan έχει κατασχέσει περίπου 800 επιχειρήσεις, συνολικής αξίας 10 δις δολαρίων[13]. Επιπλέον, η πολιτική αστάθεια οδήγησε σε απότομη πτώση των εσόδων από τον τουρισμό, με μια βουτιά περίπου στο ένα τρίτο σε σχέση με πέρυσι[14]. Υπάρχουν εκατοντάδες ξενοδοχεία προς πώληση στην Τουρκική Ριβιέρα, στη νοτιοδυτική ακτή της χώρας, και περίπου 600 από 3.600 καταστήματα στο Μεγάλο Παζάρι της Κωνσταντινούπολης έχουν αναγκαστεί να κλείσουν από το περασμένο καλοκαίρι, σύμφωνα με τον εμπορικό σύνδεσμο.[15] . Επίσης, η εταιρεία Turkish Airlines έχει θέσει 30 αεροπλάνα εκτός λειτουργίας.[16]

Από τον Σεπτέμβριο του 2016, οι τρεις μεγαλύτεροι οργανισμοί του κόσμου, αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας, έχουν μειώσει την Τουρκία σε βαθμό μη επενδύσεων.[17] Αξιολογούμενο σε αριθμητικό δείκτη μεταξύ 0 και 100, η πιστοληπτική ικανότητα της Τουρκίας είναι 44, μια βαθμολογία που θεωρείται ως μήνυμα αποθάρρυνσης των επενδυτών. O πρόεδρος της Τουρκίας, αμέσως μετά το δημοψήφισμα, απείλησε να διεξαγάγει και άλλα δημοψηφίσματα για να τερματίσει την πορεία της χώρας να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς και να επαναφέρει τη θανατική ποινή. Οι ανωτέρω πολιτικές εξαγγελίες συμβάλουν στην περαιτέρω διάδοση του αισθήματος της οικονομικής ανασφάλειας για τους ξένους επενδυτές. Είναι αυτονόητο ότι τα ξένα κεφάλαια, είτε πρόκειται για άμεσες επενδύσεις είτε για δάνεια, παύουν να ρέουν ή μειώνονται σημαντικά εάν οι εκτιμήσεις κινδύνου και οι αξιολογήσεις πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας αποτυγχάνουν να καθησυχάσουν τους εν δυνάμει επενδυτές. Αυτό που συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις είναι κυρίως βραχυπρόθεσμες επενδύσεις σε μετοχές και ομόλογα. Τέτοιες μεταβλητές κινήσεις κεφαλαίων προκαλούν συχνά πτώση της τουρκικής λίρας έναντι του δολαρίου και του ευρώ. Με άλλα λόγια, το ξένο συνάλλαγμα γίνεται ακριβότερο, γεγονός που με τη σειρά του, αυξάνει το κόστος των εισαγωγών και των δανείων και τελικά εμποδίζει την οικονομική ανάπτυξη. Τα εισαγόμενα αγαθά με πιο ακριβές τιμές συναλλάγματος σημαίνουν υψηλότερο κόστος στο  νοικοκυριό και επομένως πληθωρισμό. Επίσης, όταν οι συναλλαγματικές ισοτιμίες αυξάνονται, οι εταιρείες που είναι χρεωμένες σε ξένο νόμισμα βλέπουν το χρέος τους να διογκώνεται σε όρους τουρκικής λίρας. Αξίζει να τονισθεί ότι, ο πληθωρισμός καταναλωτή της Τουρκίας είναι ήδη στο 11,3% σε ετήσια βάση, ενώ ο πληθωρισμός παραγωγού έχει φτάσει το 18%, καθώς οι μεταποιητές αυξάνουν διαρκώς τις τιμές λόγω υψηλότερων τιμών συναλλάγματος.[18] Η ανοδική τάση των τιμών παραγωγού αναμένεται να συνεχιστεί και τους επόμενους μήνες, που σημαίνει έναν υψηλότερο πληθωρισμό καταναλωτή.

Άλλα σημαντικά στοιχεία γνωστοποιήθηκαν αμέσως μετά το δημοψήφισμα για τα δημοσιονομικά ελλείμματα της χώρας. Κατά το πρώτο τρίμηνο του έτους, η κυβέρνηση δημιούργησε έλλειμμα στον προϋπολογισμό κατά περίπου 15 δις τουρκικές λίρες (4 δις ευρώ), σε αντίθεση με το πλεόνασμα των 46 δις λιρών (12 δις €) κατά την ίδια περίοδο του προηγούμενου έτους[19]. Το ταμειακό υπόλοιπο του θησαυροφυλακίου έχει επίσης έλλειμμα 22,6 δις τουρκικών λίρων (6 δις €) κατά το πρώτο τρίμηνο, γεγονός που υποδηλώνει γενναιόδωρες κρατικές δαπάνες εν όψει του δημοψηφίσματος για τον περιορισμό των επιπτώσεων των οικονομικών δεινοπαθειών και την απόκρουση μιας εκτεταμένης κρίσης. Η δημοσιονομική πειθαρχία από καιρό αποτελεί την βιτρίνα της Τουρκίας για τους ξένους επενδυτές. Το γεγονός ότι το πλεόνασμα του προϋπολογισμού έχει μεταμορφωθεί σε έλλειμμα δείχνει ότι έφτασε η ώρα η κυβέρνηση να αναγνωρίσει την ύπαρξη και να διαχειριστεί την κρίση. Αυτό φέρνει περαιτέρω ερωτήματα για το πως θα το πράξει, η ελληνική εμπειρία δείχνει πως τα δημόσια ταμεία έχουν όρια. Η αποτυχία να γεφυρωθεί το χάσμα θα οδηγήσει σε ευρύτερο δανεισμό και περισσότεροι δημόσιοι πόροι θα δαπανώνται για τις πληρωμές των επιτοκίων.

Η τουρκική επιχειρηματική κοινότητα αναμένει από την Άγκυρα να λάβει μέτρα χωρίς πολιτικές σκοπιμότητες. Προσδοκά πρώτα απ 'όλα την επιστροφή στη δημοσιονομική πειθαρχία, η οποία έχει αποτελέσει σημαντικό στοιχείο για να δελεάσει τους ξένους επενδυτές. Η λήψη ενεργειών για την άμεση διόρθωση των σχέσεων με την ΕΕ συνιστά επίσης βασική προσδοκία για να κινητοποιήσει την εισροή ξένων κεφαλαίων και να δώσει μια νέα ώθηση στην ανάπτυξη.[20] Η επιχειρηματική κοινότητα μπορεί να είναι γεμάτη από καλοπροαίρετες προσδοκίες, αλλά η προοπτική της κυβέρνησης να επιμένει σε λαϊκιστικές πολιτικές για την εδραίωση της πλειοψηφίας του 51% που κέρδισε στο δημοψήφισμα δεν μπορεί να αποκλειστεί. Η Άγκυρα, για να ικανοποιήσει τους ψηφοφόρους της, μπορεί να μειώσει τους φόρους, να εκδώσει φορολογικές αμνηστίες και να αυξήσεις τις δαπάνες, όπως ακριβώς έκανε πριν από το δημοψήφισμα. Τέτοιες κινήσεις, εκλογικού σκεπτικού, θα υπονομεύσει τα δημόσια οικονομικά και άλλους ακρογωνιαίους λίθους της οικονομίας, κάτι που με τη σειρά του θα επιβαρύνει κι άλλο τα οικονομικά της χώρας. Όμως τα πολιτικά κίνητρα μπορούν να επιβληθούν και πάλι πάνω στις οικονομικές εκτιμήσεις, για λόγους εσωτερικής κατανάλωσης. Έτσι, με το σκεπτικό αυτό, αντί να πραγματοποιηθούν μέτρα αναζωογόνησης της οικονομίας να υπάρξουν μέτρα που θα αυξήσουν την ύφεση της οικονομίας της Τουρκίας.

---

[1]    Hurriyet, Yeni sisteme geçiş mesaisi, 17-4-2017   http://www.hurriyet.com.tr/yeni-sisteme-gecis-mesaisi-40429981 ημ. ανάκτησης 20/4/2017

[2]    A. Zaman, Calls for referendum annulment rise in Turkey, Al-Monitor, 18-4-2017  http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/04/turkey-referendum-fraud.html ημ. ανάκτησης  20/4/2017

[3]    TRT World, Turkey's constitution: 18 current and proposed changes, 13-4-2017 http://www.trtworld.com/referendum/18-ways-the-turkish-constitution-might-change-334921 ημ. ανάκτησης  20/4/2017

[4]    TESAV, TARİHLİ HALK OYLAMASI, 21-10-2007, http://www.tesav.org.tr/docs/makale/21ekim2007halkoylamasi.pdf Ανάκτηση 3-Μαΐου-2017

[5]    Turkish Statistical Institute, Quarterly Gross Domestic Product, IV. Quarter: October-December 2016, http://www.turkstat.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24566 ημ. ανάκτησης  20/4/2017

[6]    TCMB, International Investment Position Developments, February 2017, http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TCMB+EN/TCMB+EN/Main+Menu/STATISTICS/Balance+of+Payments+and+Related+Statistics/International+Investment+Position/International+Investment+Position+Developments ημ. ανάκτησης  20/4/2017

[7]    M. Sonmez, How Turkey used math to drastically boost its economy, Al-Monitor, 20-12-2016 http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/12/turkey-how-turks-became-richer-overnight.html ημ. ανάκτησης  20/4/2017

[8]    J. Kueper, What Are the Fragile Five?, The Balance, 24-4-2017 https://www.thebalance.com/what-are-the-fragile-five-1978880 ημ. ανάκτησης  20/4/2017

[9]    M. Popp, The Demise of the Anatolian Tiger, Spiegel Online, 31-3-2017, http://www.spiegel.de/international/business/turkish-economy-heading-toward-crisis-under-erdogan-a-1141363.html ημ. ανάκτησης  25/4/2017

[10]  Μτφ: Γενική Διεύθυνση Οικονομικών της Τουρκίας, Στατιστικά Γενικού Προϋπολογισμού, https://www.muhasebat.gov.tr/content/genel-yonetim-mali-istatistik-detayi?tabId=1&pageId=5 ημ. ανάκτησης  25/4/2017

[11]  Turkish Statistical Institute, İşgücü İstatistikleri, Ocak 2017, January 2017 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24626 ημ. ανάκτησης  25/4/2017

[12] Βλέπε 11

[13] Kayseri, Turkey's purges are hitting its business class, The Economist, 2 February 2017, http://www.economist.com/news/europe/21716103-once-among-countrys-most-dynamic-entrepreneurs-anatolian-tigers-are-having-their-firms ημ. ανάκτησης  25/4/2017

[14] IMF, Turkey's economy hit by declining tourism, 27 February 2017 https://www.imf.org/en/News/Articles/2017/02/21/NA230217Turkeys-Economy-Hit-By-Declining-Tourism ημ. ανάκτησης  25/4/2017

[15]  Turkish Minute, İstanbul’s historic Grand Bazaar sees shops close as tourism slumps, 9-10-2016 https://www.turkishminute.com/2016/10/09/600-shops-closed-istanbuls-historic-grand-bazaar-tourism-slumps/ ημ. ανάκτησης  25/4/2017

[16]  T. Ozbek, Turkish Airlines parks 30 planes as demand decreases amid economic slowdown, security concerns, 7-11-2016 http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-airlines-parks-30-planes-as-demand-decreases-amid-economic-slowdown-security-concerns.aspx?pageID=238&nID=105833&NewsCatID=345 ημ. ανάκτησης  25/4/2017

[17]  Trading Economics, Country List-Credit Rating, http://www.tradingeconomics.com/country-list/rating ημ. ανάκτησης  25/4/2017

[18]  Turkish Statistical Institute, Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi,Mart 2017 , March 2017 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24771 ημ. ανάκτησης  25/4/2017

[19]  Μτφ: Γενική Διεύθυνση Οικονομικών της Τουρκίας, Στατιστικά Γενικού Προϋπολογισμού, https://www.muhasebat.gov.tr/content/genel-yonetim-mali-istatistik-detayi?tabId=1&pageId=5 ημ. ανάκτησης  25/4/2017

[20]  Dunya, İş dünyası: Kutuplaşmaya karşı birlik olalım, http://www.dunya.com/ekonomi/is-dunyasi-kutuplasmaya-karsi-birlik-olalim-haberi-358722, ημ. ανάκτησης  25/4/2017