Η συμφωνία Gazprom-ΕΕ, οι προοπτικές της ενεργειακής πολιτικής της ΕΕ και οι σχέσεις της με τη Ρωσία

του Φούκα Βασιλείου

 

Η πρόσφατη συμφωνία[1]του Μαρτίου μεταξύ της ΕΕ και του ρωσικού ενεργειακού κολοσσού Gazprom δρομολογεί νέες επενδύσεις στον τομέα της ενέργειας στον ευρωπαϊκό χώρο. Οι δεσμεύσεις της ρωσικής εταιρείας όσον αφορά στις αγορές αερίου της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης επαναφέρουν στο προσκήνιο τα σχέδια για την κατασκευή νέων αγωγών φυσικού αερίου, ενώ ταυτόχρονα οι σχέσεις της Ρωσίας με την Ευρώπη αποκλιμακώνονται για ακόμη μία φορά. Η ενεργειακή απεξάρτηση της δεύτερης από την πρώτη όχι μόνο απαιτεί ακόμη αρκετά στάδια για την υλοποίηση της, αλλά τείνει προς επανεξέταση στη βάση της εκμετάλλευσης του φυσικού αερίου με γνώμονα την ευρωπαϊκή νομοθεσία στην οποία οφείλει να συμμορφώνεται και ο ρωσικός κολοσσός.

 

Η συμφωνία μεταξύ ΕΕ-Gazprom

Ύστερα από μία διαμάχη σχεδόν πέντε ετών, στις αρχές του Μαρτίου του τρέχοντος έτους η Gazprom υπέβαλε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τις δεσμεύσεις της αναφορικά με την αντιμονοπωλιακή νομοθεσία της ΕΕ, δίνοντας επίσης τη δυνατότητα στη τελευταία να επιβάλει πρόστιμο της τάξεως του 10% στο κύκλο εργασιών της εταιρείας, σε περίπτωση παραβίασής τους.[2] Η εν λόγω διαμάχη είχε ξεσπάσει καθώς οι ευρωπαϊκές αρχές διαπίστωσαν ότι η Gazprom καταχραζόταν τη δεσπόζουσα θέση της στην αγορά προμήθειας φυσικού αερίου και προσπαθούσε να επιβάλει υπερβολικές τιμές σε οκτώ μέλη της Ανατολικής Ευρώπης (Πολωνία, Βουλγαρία, Λιθουανία, Λετονία, Εσθονία, Τσέχικη Δημοκρατία, Σλοβακία, Ουγγαρία).[3]

Η διαμάχη, μάλιστα, είχε λάβει και χαρακτήρα σύγκρουσης διεθνών συμφερόντων, από τη στιγμή που η Gazprom, μετά την επίσημη τοποθέτηση της ΕΕ το 2015 και τις κατηγορίες που της απαγγέλθηκαν, είχε σπεύσει να τονίσει ότι πρόκειται για κρατική εταιρεία, με συγκεκριμένες κοινωνικές λειτουργίες αναφορικά με τη Ρωσική επικράτεια, επομένως δεν αποτελεί αντικείμενο ποινικής μεταχείρισης της ΕΕ. Πολλοί αξιωματούχοι έσπευσαν τότε με τη σειρά τους να σκιαγραφήσουν το πλεονέκτημα της ΕΕ στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής αντιμονοπωλιακής νομοθεσίας στην αγορά φυσικού αερίου,[4] προτρέποντας την ΕΕ να αναζητήσει εναλλακτικές αναφορικά με την εξάρτησή της από το ρωσικό φυσικό αέριο.[5]

Η Gazprom, αναλογιζόμενη ότι αποτελεί το δεσπόζοντα προμηθευτή φυσικού αερίου αρκετών χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης[6] και υπό το φόβο του περιορισμού της στην ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά, προέβη στις εξής ακόλουθες δεσμεύσεις, οι οποίες διαφαίνονται και στην εικόνα 1:

 

 

-          παροχή δυνατότητας ελεύθερης ροής φυσικού αερίου στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη,

-          εξασφάλιση ανταγωνιστικών τιμών φυσικού αερίου στις συγκεκριμένες περιοχές,

-          εξάλειψη των απαιτήσεων που γεννήθηκαν μέσω της δεσπόζουσας θέσης της στην αγορά.[7]

Πιο συγκεκριμένα, η Gazprom δεσμεύτηκε να καταργήσει όλους τους συμβατικούς φραγμούς στην ελεύθερη ροή φυσικού αερίου στις αγορές της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και να λάβει επιπλέον, δραστικά μέτρα ώστε να διευκολύνεται η ολοκλήρωσή τους. Αυτό θα επιτευχθεί μέσω της εξάλειψης του κατακερματισμού της αγοράς, της διευκόλυνσης των διασυνδέσεων της αγοράς με τη Βουλγαρία και της δημιουργίας ευκαιριών για περισσότερες ροές φυσικού αερίου προς τις χώρες της Βαλτικής και τη Βουλγαρία.[8]

Επίσης, δεσμεύτηκε να εφαρμόσει σειρά σημαντικών αλλαγών στις συμβατικές της ρήτρες αναθεώρησης των τιμών, προκειμένου να εξασφαλίζονται ανταγωνιστικές τιμές φυσικού αερίου σε αυτές τις αγορές, ήτοι: α) καθορισμό ανταγωνιστικών κριτηρίων αναφοράς συμπεριλαμβανομένων των τιμών κόμβου (hub) Δυτικής Ευρώπης, στις ρήτρες αναθεώρησης των τιμών στις συμβάσεις της με πελάτες από τη Βουλγαρία, Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία και Πολωνία και β) πιο συχνή και αποτελεσματική αναθεώρηση των τιμών.[9]

Όσον αφορά στις ανησυχίες που είχαν διατυπωθεί από τους Ευρωπαίους αξιωματούχους σε σχέση με το έργο South Stream στη Βουλγαρία και τον αγωγό Γιαμάλ στην Πολωνία, η Gazprom δεσμεύτηκε να μη ζητήσει αποζημίωση από τους εταίρους της στη Βουλγαρία μετά τη διακοπή του έργου South Stream,[10] ενώ η έρευνα της Επιτροπής για τον αγωγό Γιαμάλ έδειξε ότι η κατάσταση δεν μπορεί να αλλάξει με την παρούσα αντιμονοπωλιακή διαδικασία, λόγω των επιπτώσεων διακυβερνητικής συμφωνίας μεταξύ Πολωνίας και Ρωσίας.[11]

Οι προοπτικές της ενεργειακής πολιτικής της ΕΕ και οι σχέσεις της με τη Ρωσία

Η συμφωνία ΕΕ - Gazprom, εκτός της εκ νέου προώθησης και έγκρισης των ενεργειακών σχεδίων για την καλύτερη ενεργειακή διασύνδεση του ευρωπαϊκού χώρου, συνεπάγεται το «ξεπάγωμα» των επενδύσεων του ρωσικού κολοσσού. Λαμβάνοντας υπόψη ότι το ρωσικό φυσικό αέριο καλύπτει το 34% των αναγκών των χωρών της ΕΕ το 2016, η Gazprom υποχώρησε στις πιέσεις της ΕΕ, σκεπτόμενη ότι το τυχόν πρόστιμο που εξέταζε η ΕΕ και η ενδεχόμενη απώλεια κερδών θα καθυστερούσε περαιτέρω ή θα ακύρωνε μέρος των επενδυτικών σχεδίων της εταιρείας, το ύψος των οποίων ανέρχεται σε 20 δισεκατομμύρια δολάρια· σε περίοδο, μάλιστα, πτώσης της παραγωγής της και διατήρησης των τιμών του φυσικού αερίου στην Ευρώπη σε ιδιαίτερα χαμηλές τιμές.[12]

 Η υποχώρηση, επομένως, της ρωσικής εταιρείας δεν είναι τυχαία επιλογή. Αντιμετωπίζοντας το ζήτημα μακροπρόθεσμα, η Gazprom επιλέγει να θυσιάσει σε ένα βαθμό τον έλεγχο και πιθανώς το μερίδιο της σε ορισμένες αγορές του πρώην ανατολικού μπλοκ, αλλά ταυτόχρονα θα διαφυλάξει το ευρύτερο μερίδιο της στην ευρωπαϊκή αγορά, έναντι των υπολοίπων προμηθευτών διασφαλίζοντας τον έλεγχο του τρόπου εξαγωγής του αερίου της και θα απεξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από την «προβληματική» για την ίδια Ουκρανία.[13]

  Από την άλλη, η ΕΕ αξιολογεί, με τη σειρά της, την επιτυχία της συμφωνίας. Ένα από τα επιμέρους θέματα που αναμένεται να επηρεαστούν είναι οι προοπτικές κατασκευής του ρωσικού αγωγού Nord Stream II, του αγωγού που στοχεύει στη μεταφορά ρωσικού αερίου μέσω της Βαλτικής στη Γερμανία, παρακάμπτοντας την Ουκρανία.[14] Μάλιστα, ευρωπαίοι αξιωματούχοι ανέφεραν ότι οι πιθανότητες να λάβει ο αγωγός την έγκριση της Κομισιόν είναι πλέον «πολύ υψηλές», καθώς η Επιτροπή απέσπασε τις δεσμεύσεις που ήθελε από την Gazprom.[15]

Ωστόσο, σε περίπτωση υλοποίησης του παραπάνω αγωγού, «καταδικάζονται» χώρες όπως η Ουκρανία, η Σλοβακία και η Πολωνία, που μέχρι σήμερα διακινούσαν μεγάλες ποσότητες αερίου μέσω του εδάφους τους και μελλοντικά θα τις δουν να μειώνονται, μαζί με τα έσοδά τους από τη συγκεκριμένη δραστηριότητα. Οι δεσμεύσεις, όμως, που εξασφάλισε η ΕΕ από τη Gazprom έρχονται να λειτουργήσουν ως «αντίδοτο», περιορίζοντας τη κυριαρχία της εταιρείας στην εσωτερική τους αγορά.[16] Αναφορικά με τη Σλοβακία, αξίζει να σημειωθεί ότι η ρωσική εταιρεία ήρθε σε συμφωνία - πλαίσιο με τον κύριο μεταφορέα φυσικού αερίου της χώρας Eustream, για τη μεταφορά φυσικού αερίου μέσω αυτής, η οποία έχει ισχύ μέχρι το 2050 και συνιστά βάση για επόμενες συμφωνίες.[17]

Πέραν αυτού, μία ακόμη χώρα η οποία θα ωφεληθεί από τη συμφωνία ΕΕ – Gazprom είναι η Βουλγαρία, εξέλιξη η οποία αφορά και την Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, πέραν της αποφυγής καταβολής αποζημίωσης για το ακυρωθέν έργο του αγωγού South Stream, θα περιοριστεί η επίδραση της ρωσικής εταιρείας στην εγχώρια αγορά της. Οι περιορισμοί των συμβολαίων με τη Gazprom δυσχέραιναν σημαντικά τις προσπάθειες απελευθέρωσης της βουλγαρικής αγοράς φυσικού αερίου, καθώς η βουλγαρική εταιρεία διαχείρισης Bulgargaz δυσκολευόταν στην αγορά αερίου από τρίτους, δίχως να προβεί στην πληρωμή της εκάστοτε ρήτρας. Επίσης, δεν είχε τη δυνατότητα πώλησης του αερίου που περίσσευε στο εξωτερικό για τη μείωση του κόστους εξισορρόπησης της ζήτησης. Από εδώ και στο εξής, ωστόσο, η εταιρεία θα είναι σε θέση πλέον να επαναπωλεί το ρωσικό αέριο,[18] γεγονός που ενισχύει τις πιθανότητες μελλοντικής διάθεσης ποσοτήτων σε αντίστροφη ροή μέσω του διασυνδετήριου αγωγού IGB, διευκολύνοντας την εφαρμογή της συμφωνίας διασύνδεσης μεταξύ της Βουλγαρίας και γειτονικών κρατών, όπως της χώρας μας.[19]

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί και το μνημόνιο αλληλοκατανόησης που υπεγράφη μεταξύ της Gazprom και της ιταλικής Eni, το οποίο αφορά την παροχή ρωσικού φυσικού αερίου στην Ευρώπη, ιδιαίτερα στην Ιταλία μέσω του «Νότιου Διαδρόμου Μεταφοράς», και την επικαιροποίηση των συμβολαίων που αφορούν την παροχή ρωσικού φυσικού αερίου στην Ιταλία. Επιπλέον, στο αίτημα των ιταλικών αρχών για μεταφορά του σημείου παράδοσης στη νότια Ιταλία, η Gazprom ανέφερε ότι θα μπορούσε να επιλυθεί με την κατασκευή της δεύτερης γραμμής του αγωγού φυσικού αερίου Turkish Stream, ο οποίος θα καταλήγει στα ελληνοτουρκικά σύνορα, και στο σημείο αυτό θα μπορούσε να συνδεθεί ο νέος αγωγός φυσικού αερίου Poseidon που σχεδιάζεται. Ο τελευταίος θα περνάει από την χώρα μας και θα καταλήγει υποθαλάσσια μέσω Ιονίου στη νότιο Ιταλία, ενώ θα είναι δυναμικότητας 10 με 20 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων ετησίως. Τέλος, εξετάζεται από τη ρωσική εταιρεία η αξιοποίηση του αγωγού ΤΑΡ που θα προμηθεύει την Ευρώπη με φυσικό αέριο μέσω του Turkish Stream, η δυναμικότητα του οποίου θα ανέρχεται στα 10 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως με δυνατότητα αύξησης στα 20.[20]

Συμπεράσματα

Οι πιέσεις που δέχονται οι διεθνείς τιμές του φυσικού αερίου από τη μεγάλη αύξηση της προσφοράς στο υγροποιημένο φυσικό αέριο που μεταφέρεται από τάνκερ, μειώνει δραματικά την ανάγκη δημιουργίας δικτύων μεταφοράς ενέργειας. Ταυτόχρονα, οι προοπτικές αύξησης της παραγωγής σε σχιστολιθικό αέριο από την άλλη μεριά του Ατλαντικού δυσχεραίνουν τις επενδύσεις της Gazprom ως ηγέτιδος δύναμης στο φυσικό αέριο.

Η σταδιακή ενεργειακή απεξάρτηση της ΕΕ από το ρωσικό αέριο και κατ’ επέκταση από τη ρωσική επιρροή φαίνεται, σύμφωνα με τα παραπάνω να μένει στο περιθώριο. Η επιλογή της ΕΕ τη δεδομένη χρονική στιγμή δείχνει την προτίμηση στο φυσικό αέριο της Ρωσίας αλλά με όρους ευρωπαϊκούς. Οι δεσμεύσεις, από την άλλη, της Gazprom απέναντι στην ΕΕ δείχνουν πως και η ρωσική πλευρά στηρίζεται στην ευρωπαϊκή ήπειρο σε μία δύσκολη οικονομική συγκυρία γι’ αυτήν. Αυτό σημαίνει πως, στο ενεργειακό τουλάχιστον κομμάτι, οι δύο πλευρές αλληλο-συμβιβάζονται και πορεύονται από κοινού με τα όποια μικροπροβλήματα, απολαμβάνοντας η κάθε μία τα πλεονεκτήματα της μεταξύ τους επιχειρηματικής σχέσης.

 

---

[1] Πρόκειται ουσιαστικά για μία προκαταρκτική συμφωνία στην οποία η Gazprom προέβη σε ορισμένες δεσμεύσεις, ώστε να αρθούν οι ανησυχίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για παραβιάσεις της αντιμονοπωλιακής νομοθεσίας της στις αγορές φυσικού αερίου της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης.

Βλέπε: «Ευρωπαϊκή Επιτροπή - Δελτίο Τύπου: Αντιμονοπωλιακή νομοθεσία: Η Επιτροπή σας καλεί να υποβάλετε τις παρατηρήσεις σας σχετικά με τις δεσμεύσεις της Gazprom όσον αφορά τις αγορές αερίου της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης», http://europa.eu/rapid/press-release_IP-17-555_el.htm, ημ. ανάκτησης 27/03/2017.

[2] Μάλιστα, η Επιτροπή δύναται να επιβάλει το πρόστιμο, χωρίς να είναι υποχρεωμένη να αποδείξει παραβίαση των αντιμονοπωλιακών κανόνων της ΕΕ.

«Διαβούλευση επί των δεσμεύσεων της Gazprom ζητά η Ε.Ε.», http://www.sofokleousin.gr/archives/336675.html, ημ. ανάκτησης 29/03/2017.

[3] «Προς συμβιβαστική συμφωνία Gazprom-EE», http://www.eea.gr/gr/el/articles/pros-symvivastiki-symfonia-gazprom-ee, ημ. ανάκτησης 28/03/2017.

[4] The New York Times, «In Accusing Russian Energy Giant Gazprom, E.U. Begins a Test of Wills», https://www.nytimes.com/2015/04/23/business/international/gazprom-european-antitrust-european-union.html, ημ. ανάκτησης 29/03/2017 και The New York Times, «Europe Is Expected to Bring Antitrust Charges Against Gazprom», https://www.nytimes.com/2015/04/21/business/international/europe-is-expected-to-charge-gazprom-in-antitrust-case.html, ημ. ανάκτησης 29/03/2017.

[5] The New York Times, «Europe Seeks Alternatives to Russian Gas Imports», https://www.nytimes.com/2016/02/17/business/energy-environment/european-union-seeks-to-reduce-reliance-on-russian-gas.html, ημ. ανάκτησης 29/03/2017.

[6] Σοφοκλέουςin, «Διαβούλευση επί των δεσμεύσεων της Gazprom ζητά η Ε.Ε.», http://www.sofokleousin.gr/archives/336675.html, ημ. ανάκτησης 30/03/2017. 

[7] Supranote 3.

[8] Supra Note 1.

[9] Supra Note 3.

[10] Βλέπε Euractiv, «EU-Gazprom deal clears Bulgaria of South Stream cancellation claims», http://www.euractiv.com/section/energy/news/eu-gazprom-deal-clears-bulgaria-of-south-stream-cancellation-claims/,  ημ. ανάκτησης 30/03/2017.

[11] Supra Note 1.

[12] Vladimir Afanasiev, «Gazprom’s agreement to change European trading practices is welcomed by the EU», http://www.upstreamonline.com/hardcopy/1226480/gazproms-agreement-to-change-european-trading-practices-is-welcomed-by-the-eu, ημ. ανάκτησης 29/03/2017.

[13] Energypress, «Στην πιο ουσιαστική διασύνδεση Ελλάδας- Βουλγαρίας οδηγεί ο συμβιβασμός της Gazprom με την E.E.», https://energypress.gr/news/stin-pio-oysiastiki-diasyndesi-elladas-voylgarias-odigei-o-symvivasmos-tis-gazprom-me-tin-ee, ημ. ανάκτησης 30/03/2017.

[14] Ibid. Η προσθήκη του θα διπλασιάσει τις ποσότητες μέσω της συγκεκριμένης όδευσης.

[15] Ibid. Βλέπε επίσης FmVoice, «Συμφωνία Κομισιόν με Gazprom: Και οι Γερμανοί τρίβουν τα χέρια τους!», http://www.fmvoice.gr/index.php/oikonomia/energeia/item/164118-symfonia-komision-me-gazprom-kai-oi-germanoi-trivoun-ta-xeria-tous, ημ. ανάκτησης 30/03/2017.

[16] Supra Note 13.

[17] The Slovak Spectator, «Gazprom and Eustream sign deal on gas transports», https://spectator.sme.sk/c/20507556/gazprom-and-eustream-sign-deal-on-gas-transports.html, ημ. ανάκτησης 13/04/2017.

[18] Ας σημειωθεί ότι σχετική ρήτρα έχει και η σύμβαση προμήθειας της ΔΕΠΑ, καθώς η εταιρία δεν έχει τη δυνατότητα επανεξαγωγής και μεταπώλησης του ρωσικού αερίου.

Βλέπε BusinessEnergy, «Συμφωνία της ΕΕ με τον ρωσικό κολοσσό: Ανοίγει ο δρόμος για αλλαγές στη σύμβαση προμήθειας αερίου ΔΕΠΑ - Gazrpom», http://www.businessenergy.gr/articlenews/15514/%CE%A3%CF%85%CE%BC%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%95%CE%95-%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%BA%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CF%83%CF%83%CF%8C-%CE%91%CE%BD%CE%BF%CE%AF%CE%B3%CE%B5%CE%B9-%CE%BF-%CE%B4%CF%81%CF%8C%CE%BC%CE%BF%CF%82-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CE%B3%CE%AD%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B7-%CF%83%CF%8D%CE%BC%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%BC%CE%AE%CE%B8%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82-%CE%B1%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%BF%CF%85-%CE%94%CE%95%CE%A0%CE%91-gazrpom, ημ. ανάκτησης 19/03/2017.

[19] Η εφαρμογή της συμφωνίας μεταξύ των δύο χωρών δυσκολεύεται σήμερα από τις υποχρεώσεις των συμβολαίων προμήθειας των δύο χωρών με τη Gazprom, καθώς και από το συμβόλαιο μεταφοράς της εταιρείας με τη Βουλγαρία.

Supra Note 13.

[20] Economy 365, «Συμφωνία Gazprom και Eni για παροχή ρωσικού φυσικού αερίου στην Ευρώπη», http://www.economy365.gr/article/32427/symfonia-gazprom-kai-eni-gia-parohi-rosikoy-fysikoy-aerioy-stin-eyropi,  ημ. ανάκτησης 27/03/2017.