Ευρωσκεπτικισμός: ο λαϊκιστικός εθνικισμός ως απειλή για την Ευρωπαϊκή Ένωση

της Άντας Καλλιτέρη

 

Το 2016 επιφύλασσε μεγάλες ανατροπές σε διεθνές επίπεδο. Η εκλογή του Donald Trump στην Προεδρία των ΗΠΑ θεωρείται ιστορικής σημασίας. Η επικράτηση του Ρεπουμπλικάνου Trump εδραιώθηκε σε μεγάλο βαθμό στην αυξανόμενη δυσαρέσκεια των Αμερικάνων πολιτών με τις πιέσεις της παγκοσμιοποίησης. Η απελευθέρωση των αγορών και η ελεύθερη μετανάστευση ήταν τα δύο βασικά ζητήματα που τέθηκαν στο τραπέζι^[1]. Ο νεοεκλεγείς Trump πρεσβεύει ένα νέο είδος ηγετών που επικρίνουν το σύστημα το οποίο τους ανέδειξε και ζητούν την εξάλειψη των ελιτιστικών πολιτικών. Αυτοί οι πολιτικοί δεν είναι αποκλειστικότητα των ΗΠΑ, αλλά πρόσφατα κυριαρχούν και στην Ευρωπαϊκή πολιτική, υπό τον μανδύα του Ευρωσκεπτικισμού.                                         

Ο Ευρωσκεπτικισμός αποτελεί μία από τις αγαπημένες λέξεις για τα κυρίαρχα μέσα επικοινωνίας κατά τα τελευταία χρόνια, ωστόσο εμφανίστηκε στην πολιτική ρητορική από τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Χαρακτηριστικά, η Margaret Thatcher χρησιμοποιούσε τον όρο υπογραμμίζοντας την ανησυχία της για τα αμφισβητούμενα όρια μεταξύ εθνικής κυριαρχίας και κεντρικής Ευρωπαϊκής εξουσίας^[2]. Πράγματι, στον πυρήνα του Ευρωσκεπτικισμού βρίσκεται ο φαινομενικά άλυτος ανταγωνισμός μεταξύ εθνικού κράτους και διακρατικής ένωσης. Για τον Taggart, «ο Ευρωσκεπτικισμός εκφράζει την ιδέα της ευκαιριακής ή προσδιορισμένης αντίθεσης, καθώς και την κατηγορηματική και ασαφή αντίσταση, στη διαδικασία της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης»^[3].                 

Η εννοιολογική αυτή ευρύτητα παραπέμπει πρακτικά στην ποικιλομορφία που λαμβάνει το φαινόμενο^[4]. Οι διαφορετικές μορφές του Ευρωσκεπτικισμού έχουν συντελέσει στην αμήχανη αντίδραση πολλών πολιτικών αλλά και ερευνητών για το φαινόμενο. Εξάλλου, για την δεσπόζουσα πλειοψηφία των πολιτικών επιστημόνων η Ευρωπαϊκή ενοποίηση αποτελούσε έναν μονόδρομο- μία προοδευτική διαδικασία κατά την οποία δεν θα υπήρχαν ουσιώδη βήματα προς τα πίσω^[5].          

Πιο συγκεκριμένα, διακρίνονται τρία ρεύματα Ευρωσκεπτικισμού. Το πρώτο θεωρεί πως η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι αρκετά περιεκτική καθώς αποκλείει συγκεκριμένες περιοχές ή ομάδες από τα θετικά αποτελέσματα της ενοποίησης^[6]. Το δεύτερο θεωρεί πως η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ακατάλληλη ως εργαλείο ενοποίησης καθώς αδυνατεί να διαχειριστεί τα πολύπλοκα προβλήματα των διαφορετικών κρατών- μελών^[7]. Και τέλος, το τρίτο αντιτίθεται σε κάθε μορφή Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, προτιμώντας το εθνικό κράτος ως δομή^[8]. Αυτές οι διαφορετικές θεωρήσεις της ενωμένης Ευρώπης εκφράζονται και ιδεολογικά, παρά το γεγονός ότι ο Ευρωσκεπτικισμός εντοπίζεται πλέον και στα δύο πολιτικά άκρα^[9]. Όπως παρατηρεί μία πρόσφατη έρευνα, η άκρα αριστερά τείνει να καταδικάζει τις πολιτικές επιλογές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως την απελευθέρωση των αγορών και την υποχώρηση του κράτους πρόνοιας^[10]. Αντίθετα, η άκρα δεξιά ανησυχεί για τις οικονομικές πρακτικές, πρωτίστως όμως αντιτίθεται στην κατάλυση της εθνικής κυριαρχίας μέσω της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης^[11]. Επομένως, η αριστερή θεώρηση είναι κατά βάση πολιτική, ενώ η δεξιά θεώρηση είναι κατά βάση οντολογική. Η οντολογική αυτή προσέγγιση επικεντρώνεται σε διάφορες σύγχρονες κοινωνικοπολιτισμικές ανησυχίες, για παράδειγμα την ελεύθερη εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση, την πολυπολιτισμικότητα των σύγχρονων Ευρωπαϊκών κρατών, και την εξάλειψη των εθνικών παραδόσεων^[12]. Αυτή η μορφή του Ευρωσκεπτικισμού είναι ίσως η εντονότερη απειλή για την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Το 2016 ήταν ένα ακόμα περιπετειώδες έτος για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η αδυναμία επίλυσης ποικίλων εξωτερικών προβλημάτων, όπως οι διαφορές με τη Ρωσία για την Ουκρανία και τη Συρία, η αναποτελεσματική αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης και των τρομοκρατικών απειλών, τα εμφανή συστημικά κατάλοιπα της οικονομικής αβεβαιότητας, αλλά και οι αυξανόμενοι θεσμικοί τριγμοί είναι τα ζητήματα που θα τεθούν εκ νέου στην ατζέντα των Ευρωπαίων ηγετών^[13]. Εντούτοις, σύμφωνα με τους πολιτικούς αναλυτές, η μεγαλύτερη απειλή για την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι η άνοδος του λαϊκισμού^[14]. Παραδοσιακά, ο λαϊκισμός θεωρείται ως ο εκφυλισμός της δημοκρατίας εφόσον αξιοποιείται ως εργαλείο της ρητορικής αντιπαράθεσης όταν η διακυβέρνηση έχει απολέσει κάθε ουσιώδη πολιτική εννοιολόγιση^[15]. Ως ιδιαίτερη έκφραση του λαϊκισμού, ο Ευρωσκεπτικισμός έρχεται να καλύψει το πολιτικό έλλειμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης^[16]. Πιο συγκεκριμένα, η απουσία πολιτικής σύγκρουσης και σαφούς οριοθέτησης μεταξύ κυβερνώντων και αντιπολιτευόμενων στους θεσμούς της ένωσης υπονομεύει την πολιτική νομιμοποίησή της, σύμφωνα με τους μελετητές^[17].                                                          

Ο Taggart αποδίδει τρία χαρακτηριστικά στον λαϊκισμό: την ιδεολογική του ευελιξία, την κριτική κατά των θεσμών και την επίκληση σε μία ουτοπική πατρίδα^[18]. Λαμβάνοντας υπόψη αυτό το μοντέλο, γίνεται εύκολα αντιληπτό πώς θεμελιώνεται ο ακροδεξιός Ευρωσκεπτικισμός. Αρχικά, η ιδεολογική ευελιξία του εθνικισμού είναι αρκετά ευρεία καθώς προσαρμόζεται ανά περίπτωση, από το φάσμα του πατριωτισμού μέχρι την επιθετική ξενοφοβία. Επιπροσθέτως, οι Ευρωπαϊκοί θεσμοί καταδικάζονται ως τεχνοκρατικοί και ελιτιστικοί, έχοντας ήδη χάσει τη δημοκρατική τους νομιμοποίηση. Τέλος, το έθνος- κράτος ως ουτοπική αντιπροσώπευση κάθε ιδανικού είναι μία γνώριμη ιδέα για την Ευρωπαϊκή ήπειρο. Συνεπώς, ο ακροδεξιός λαϊκισμός ανθεί στο τρέχον πολιτικό περιβάλλον.               Μία συνοπτική ανασκόπηση των εξελίξεων του 2016, αποδεικνύει την ανοδική πορεία του εθνικιστικού Ευρωσκεπτικισμού. Το ισχυρότερο πλήγμα ήταν η διχαστική απόφαση του Βρετανικού δημοψηφίσματος υπέρ της εξόδου από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το Brexit, εκτός από την απόρριψη της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, σηματοδότησε την ήττα των δύο μεγαλύτερων Βρετανικών κομμάτων και την ανάδυση λαϊκιστικών φιγούρων, όπως ο Nigel Farage^[19]. Την ίδια στιγμή, η Αυστρία αντιμετώπιζε την πιθανότητα εκλογής Προέδρου της Δημοκρατίας από ακροδεξιό κόμμα. Ο Norbert Hofer, του Κόμματος της Ελευθερίας, είχε αναφέρει πως αν εκλεγόταν θα προωθούσε αντίστοιχο δημοψήφισμα σχετικά με τη θέση της Αυστρίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση^[20]. Παρά την τελική νίκη του Πράσινου υποψηφίου Alexander Van der Bellen^[21], η οριακή αναμέτρηση και η επικράτηση του Hofer στην πλειοψηφία των επαρχιακών περιφερειών καταδεικνύει την εθνικιστική μεταστροφή των Αυστριακών^[22].                                          

Η πολιτική αβεβαιότητα επικράτησε και στην Ιταλία μετά τη δημοψηφισματική απόρριψη των συνταγματικών μεταρρυθμίσεων και την παραίτηση του Matteo Renzi από την Πρωθυπουργία^[23]. Παρά το γεγονός ότι ο Renzi είχε επικρίνει έντονα τις Ευρωπαϊκές πολιτικές επιλογές των τελευταίων μηνών, το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος ενδυνάμωσε τα Ευρωσκεπτικιστικά κινήματα, όπως τη Λέγκα του Βορρά^[24]. Σε περίπτωση που οι Ιταλοί καταφύγουν άμεσα στις κάλπες, το Ευρωσκεπτικιστικό Κίνημα των Πέντε Αστέρων φαίνεται να επικρατεί των αντιπάλων του^[25].                                     

Η μεγαλύτερη ανησυχία των μετριοπαθών πολιτικών, ωστόσο, επικεντρώνεται στις επερχόμενες εκλογικές αναμετρήσεις. Στη Γαλλία, το Εθνικό Μέτωπο της Marine Le Pen προβλέπεται να αποκλείσει τους Σοσιαλιστές, καταλήγοντας σε μία αναμέτρηση με τους Συντηρητικούς του François Fillon^[26]. Ακόμα και αν η εθνικίστρια Le Pen ηττηθεί στον δεύτερο γύρο των Προεδρικών Εκλογών, όπως προβλέπουν οι δημοσκοπήσεις^[27], το κέντρο της Γαλλικής πολιτικής θα έχει αναπόφευκτα μετακυλήσει. Λίγους μήνες αργότερα, η τελευταία ισχυρή φιλελεύθερη ηγέτης στην Ευρώπη, η Angela Merkel, καλείται να επικρατήσει για τέταρτη φορά στη Γερμανία. Η αποστολή της, όμως, δυσχεραίνει εξαιτίας της ανόδου του εθνικιστικού κινήματος Εναλλακτική για την Γερμανία. Ενισχυμένο από την προσφυγική κρίση και τις τρομοκρατικές επιθέσεις στην Ευρώπη, το λαϊκιστικό κόμμα δεν έχει ακόμα αξιώσεις στην εξουσία, θα διαδραματίσει όμως σημαντικό ρόλο για τη διαμόρφωση της πολιτικής ατζέντας μέχρι την εκλογική αναμέτρηση^[28]. Ο εθνικιστικός Ευρωσκεπτικισμός φαίνεται να έχει εδραιωθεί στα κράτη που έθεσαν τα θεμέλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης.  Αυτή η επάνοδος των εθνικιστικών στοιχείων επτά δεκαετίες μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου εγείρει πολλά ερωτήματα για το μέλλον της Ευρώπης. Μπορούν οι ηγέτες της ένωσης, αλλά και των κρατών- μελών να αντιμετωπίσουν αυτή την απειλή; Για ορισμένους, η λύση δεν βρίσκεται στις Βρυξέλλες, αλλά στην ενίσχυση των κρατών. Σύμφωνα με αυτή την πρόταση, η Ευρωπαϊκή Ένωση οφείλει να ασχολείται με τα ζητήματα που τα μεμονωμένα μέλη δυσκολεύονται να διαχειριστούν, όπως η εξωτερική πολιτική^[29]. Αντίθετα, οι πολίτες χρειάζονται να νιώσουν πως οι εσωτερικές αποφάσεις, όπως η οικονομική πολιτική, λαμβάνονται από τις εκλεγμένες κυβερνήσεις τους. Μία τέτοια διάκριση, εντούτοις, ενδέχεται να προκαλέσει περαιτέρω τριβές μεταξύ των Ευρωπαϊκών θεσμών και των εθνικών κυβερνήσεων^[30]. Σε κάθε περίπτωση, η ηγεσία της Ένωσης έχει υποχρέωση να προσφέρει μία νέα πολιτική πνοή στη φαινομενικά τεχνοκρατική δομή της. Μία από τις πιο βασικές ελλείψεις της Ευρώπης σήμερα είναι η απουσία οποιουδήποτε οράματος για το μέλλον.                           

Συνοψίζοντας, το τρέχον πολιτικό περιβάλλον διευκολύνει την εξάπλωση των λαϊκιστικών Ευρωσκεπτικιστικών αισθημάτων στους πολίτες. Αυτά τα αισθήματα, που συχνά αποτυπώνονται στις εκλογικές προτιμήσεις των ψηφοφόρων, θέτουν σε κίνδυνο τις βάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις όπου ο Ευρωσκεπτικισμός λαμβάνει εθνικιστικό χαρακτήρα, οι θεμελιακές αξίες της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης απειλούνται. Επομένως, οι ηγέτες της Ένωσης, τόσο σε κεντρικό-θεσμικό επίπεδο, όσο και στις τοπικές κυβερνήσεις, καλούνται να νομιμοποιήσουν εκ νέου την πολιτική ζωή των κρατών- μελών. Η δυνητική λύση σε αυτό το πρόβλημα δεν μπορεί να αποτελεί μία απλή διαχείρισή του, αλλά διαμόρφωση ενός συνεκτικού οράματος για το μέλλον της Ευρωπαϊκής ηπείρου.

 

---

[1] Hirsh, Michael (2016), “Why the new nationalists are taking over”, Politico Europe, 29 Ιουνίου. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.politico.eu/article/why-the-new-nationalists-are-taking-over-donald-trump-boris-johnson-nigel-farage-vladimir-putin/ {Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-27}.

[2] Apodaca, Ariane & Robillard, Lisa (2016), “Euroscepticism”, Cardiff University Press, p.2. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://aei.pitt.edu/75531/2/Euroscepticism.pdf {Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-27}.

[3] Taggart,  Paul (1997), “The populist politics of Euroscepticism”, 5th Biennial Conference of the European Community Studies Association, p.4. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://aei.pitt.edu/2740/1/002543_1.pdf {Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-27}.

[4] Ibid.

[5] Leconte, Cecile (2015), “From pathology to mainstream phenomenon: reviewing the Euroscepticism debate in research and theory”, International Political Science Review, Vol.36 (3), p. 252.

[6] Taggart,  Paul p.3. Ibid.

[7] Ibid.

[8] Ibid.

[9] Ibid,  p.15.

[10] Van Elsas, Erika J., Hakhverdian, Armen & van der Brug, Wouter (2016), “United against a common foe? The nature and origins of Euroscepticism among left-wing and right-wing citizens”, West European Politics, DOI: 10.1080/01402382.2016.1175244, p. 2.

[11] Ibid.

[12] Ibid, p. 4.

[13] Herszenhorn, David M. et al. (2016), “Europe confronts limitations at year-end summit”, Politico Europe, 18 Δεκεμβρίου. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.politico.eu/article/europe-confronts-limitations-at-year-end-summit-brexit-greece-ukraine-syria/ {Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-27}. 

[14] Croet, Cynthia (2016), “Brexit deadline not feasible, say insiders”, Politico Europe, 17 Δεκεμβρίου. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.politico.eu/article/brexit-deadline-not-feasible-say-insiders-eu-turkey-populism/ {Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-27}.

[15] Leconte, Cecile (2015), “From pathology to mainstream phenomenon: reviewing the Euroscepticism debate in research and theory”, International Political Science Review, Vol.36 (3), p. 255.

[16] Ibid.

[17] Ibid, p. 255-256.

[18] Taggart,  Paul (1997), “The populist politics of Euroscepticism”, 5th Biennial Conference of the European Community Studies Association, p. 16-17. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://aei.pitt.edu/2740/1/002543_1.pdf {Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-27}.

[19] Hirsh, Michael (2016), “Why the new nationalists are taking over”, Politico Europe, 29 Ιουνίου. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.politico.eu/article/why-the-new-nationalists-are-taking-over-donald-trump-boris-johnson-nigel-farage-vladimir-putin/[{Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-27}.

[20] Kroet, Cynthia (2016), “Austria’s far right candidate considers EU referendum”, Politico Europe, 24 Νοεμβρίου. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.politico.eu/article/austrias-far-right-candidate-considers-eu-referendum/ {Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-27}.

[21] Eder, Florian (2016), “Far right loses in Austria”, Politico Europe, 4 Δεκεμβρίου. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.politico.eu/article/green-wins-austrian-presidency-beating-far-right-candidate/ {Ημερομηνία πρόσβασης:: 2016-12-27}.

[22] Ibid.

[23] Paravicini, Giulia & Barigazzi, Jacopo (2016), “Matteo Renzi resigns after Italian referendum rout”, Politico Europe, 4 Δεκεμβρίου. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.politico.eu/article/matteo-renzi-loses-italian-referendum-exit-poll {Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-27}.

[24] Ibid.

[25] Ibid.

[26] Kroet, Cynthia (2016), “Manuel Valls would lose French presidency in first round: poll”, Politico Europe, 7 Δεκεμβρίου. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.politico.eu/article/manuel-valls-french-presidency-marine-le-pen/ {Ημερομηνία πρόσβασης:2016-12-27}.

[27] Ibid.

[28] Schwartz, Yardena (2016), “Germany’s far right rises again”, Politico Europe, 26 Δεκεμβρίου. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.politico.eu/article/germanys-far-right-rises-again/ {Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-27}.

[29] Matthijs, Matthias (2016), “Europe after Brexit: a less perfect union”, Foreign Affairs, Δεκέμβριος. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-12-12/europe-after-brexit {Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-27}.

[30] Sheftalovich, Zoya (2016), “Ireland says EU exceeded powers in Apple case”, Politico Europe, 19 Δεκεμβρίου. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.politico.eu/article/ireland-says-eu-exceeded-powers-in-apple-case/ {Ημερομηνία πρόσβασης: 2016-12-19}.