Η Ρωσική Εκκλησία και ο ρόλος της στην εξωτερική πολιτική της Ρωσίας

της Κάτση Βασιλικής

 

Η σχέση Ρωσίας-Εκκλησίας είναι ιδιαίτερη. Είναι ένα είδος πολιτικής σύνδεσης και δέσμευσης, που ξεκινάει από πολύ παλιά φτάνοντας στις μέρες μας σχεδόν άφθαρτο, έχοντας κερδίσει πολύ έδαφος. Η στροφή του ρωσικού λαού αλλά και των Ρώσων ηγετών στην Ορθόδοξη Χριστιανική θρησκεία και Εκκλησία εντοπίζεται το 955 π.Χ. όταν ο Χριστιανισμός υιοθετήθηκε στο «Κράτος των Ρως», τον πρόδρομο του Ρωσικού κράτους, από την Βασίλισσα Όλγα[1].

Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό, πολιτικά, κοινωνικά και πνευματικά τα τεκταινόμενα της Ρωσίας, ξεκινώντας μάλιστα από την πρώιμη σύσταση του κράτους έως σήμερα.[2] Είναι αυτοκέφαλη Εκκλησία υπό την δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της Μόσχας περιλαμβάνοντας περίπου 28.000 ενορίες.[3] Την περίοδο της Ρωσικής Αυτοκρατορίας (1721-1917) όλοι οι Αυτοκράτορες προέρχονταν από τον οίκο των Ρομανώφ και θρησκεία ήταν ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός. Τον 18ο αιώνα, ως τσάρος, ο Μέγας Πέτρος περιόρισε την ισχύ των ευγενών και της Εκκλησίας και επιχείρησε τον διαχωρισμό κράτους-Εκκλησίας αλλάζοντας το καταστατικό της και καταργώντας το παλαιορωσικό ημερολόγιο.[4] Στόχευσε στην εκπαίδευση κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα και επενέβη στην εκκλησιαστική διαχείριση καταργώντας το Πατριαρχείο αντικαθιστώντας το με την Ιερά Σύνοδο, ένα κρατικό όργανο με κρατικούς υπαλλήλους για να διαχειρίζεται και να ελέγχει την Εκκλησία, πράγμα που δημιούργησε πρόβλημα και άρχισε να χάνει την αποδοχή του λαού.[5]

Το αποτέλεσμα ήταν να μειωθεί η ισχύς και το γόητρο της Εκκλησίας και κατά τον 19^ο αιώνα εκδηλώθηκε ένα κίνημα αρκετά ισχυρό για την αποκατάσταση της αυτονομίας της και κατά το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, όντας προ των πυλών πολλά σοσιαλιστικά κόμματα, η εξέγερση ήταν πολύ κοντά, όμως καθυστέρησε εξαιτίας μιας σειράς μεταρρυθμίσεων. Επιπροσθέτως, είχε παραχθεί ένας μεγάλος αριθμός εκκλησιαστικών πρεσβυτέρων που κατάφερε να κερδίσει στα μάτια της κοινής γνώμης και βρήκε υποστηρικτές σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, δίνοντας του την ελευθερία να παίξει τον ρόλο του συμβούλου σε κοσμικά και πνευματικά θέματα.

Μεταβαίνοντας στην εποχή που κάνουν την εμφάνιση τους τα σοσιαλιστικά κόμματα, τα πράγματα αλλάζουν ριζικά και η Ρωσία πλέον θεωρείται σχεδόν στο σύνολό της αθεϊστική κοινωνία. Τον 20^ο αιώνα, η Εκκλησία δέχτηκε πολλά χτυπήματα και περιορισμούς στην ΕΣΣΔ από το 1922 έως και το 1991 που κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση. Το κοινωνικοπολιτικό μοντέλο του υπαρκτού πλέον σοσιαλισμού, βασιζόμενο στο Μαρξισμό-Λενινισμό θεωρούσε την θρησκεία ως θεσμό αναχρονιστικό και παρωχημένο. Η πολιτική που βασίστηκε στην γνωστή φράση του Karl Marx που δημοσιεύτηκε 1844 σε κείμενο του «Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού» μπορεί να θεωρηθεί ως η βάση όσων ακολούθησαν αργότερα. Η Ρωσική Εκκλησία, αλλά και Εκκλησίες άλλων θρησκειών εκτός του Ορθόδοξου Χριστιανισμού, υποτάχθηκε στην Σοβιετική Ένωση και στις σκληρές μεταρρυθμίσεις της. Η Ορθόδοξη Εκκλησία κυνηγήθηκε ανελέητα, αλλά και βουδιστικοί και σαμανιστικοί τόποι λατρείας καταστράφηκαν, ενώ οι σαμάνοι που εξασκούσαν την θρησκεία τους, απειλούνταν με εξορία ή ποινή θανάτου.[6]

Η εκκλησιαστική περιουσία κρατικοποιήθηκε και οι εκκλησιαστικοί υπάλληλοι, η Εκκλησία στο σύνολο της δηλαδή, έχασε τα ειδικά προνόμια που κατείχε μέχρι και το 1917 που έγινε η Οκτωβριανή Επανάσταση. Μέσα σε τέσσερα χρόνια (1922-1926) θανατώθηκε μεγάλος αριθμός ιερέων, κάνοντας την ΕΣΣΔ να εδραιώσει ακόμα περισσότερο την ισχύ της και την πολιτική που θα ακολουθούσε.[7] Ο περιορισμός και στην συνέχεια ο αφανισμός της Εκκλησίας δεν σταμάτησε εκεί καθώς τα πράγματα δεν ηρέμησαν μέχρι και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1925 ιδρύθηκε στην Σοβιετική Ένωση μια εκστρατεία πανσοβιετικού χαρακτήρα και ξεκίνησε ένας ανελέητος διωγμός με μαζικές απώλειες θρησκευόμενων ατόμων κάθε θρησκείας και φυγή πολλών ακόμα στο εξωτερικό προκειμένου να προστατευθούν, από την πολιτική που αποσκοπούσε στην εξάλειψη των οργανωμένων θρησκειών, με κορύφωση το «Πέντε χρόνων σχέδιο αθεΐας» του Στάλιν την δεκαετία του 1930. Η κυβέρνηση Στάλιν θέλοντας να προβάλει στην Δύση το προσωπείο της ανεξιθρησκίας και της θρησκευτικής ανεκτικότητας κατά την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αποφάσισε να κατεβάσει τους τόνους στην αντιθρησκευτική της εκστρατεία και χρησιμοποίησε την Εκκλησία προς όφελος της πολιτικής της.[8] Άνοιξε χιλιάδες Εκκλησιές για να κρατήσει τον λαό ενωμένο και ως μηχανισμό εξισορρόπησης απέναντι στην επερχόμενη απειλή, μόνο για να κλείσουν πάλι αργότερα.[9] Η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού την δεκαετία του 1990 επανέφερε την Εκκλησία στο προσκήνιο από το περιθώριο.

Τα μαύρα χρόνια της Ρωσικής Εκκλησίας που την έπληξαν τόσο πολύ από κάθε πλευρά, αποτέλεσαν μόνο την αρχή για την δύναμη και την θέση που επρόκειτο να κατακτήσει μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1990 ψηφίστηκε νόμος με τον οποίο αναγνωρίστηκαν εξαιρετικές θρησκευτικές ελευθερίες.[10] Λαμβάνοντας πίσω πολλά από τα κεκτημένα της και με το πέρασμα του χρόνου ίσως ακόμα περισσότερα, κατάφερε μέσα στο χρόνο όχι μόνο ανέβει η δημοτικότητά της ξανά αλλά το σημαντικότερο να κερδίσει τον χαμένο σεβασμό και την ταυτότητα της, λαμβανόμενη πλέον υπόψη από την πολιτική ηγεσία. Σήμερα οι Χριστιανοί Ορθόδοξοι απολαμβάνουν άλλη αντιμετώπιση από τον Πούτιν, εκ δια μέτρου αντίθετη από αυτήν του Στάλιν και αποτελούν το 41% του πληθυσμού, ενώ υπάρχουν κι άλλες θρησκείες αφού η Ρωσία πλέον πρεσβεύει το δικαίωμα στην ανεξιθρησκία.

Στην σημερινή εποχή η θρησκευτική διπλωματία επιτρέπει να χρησιμοποιηθεί η θρησκεία σε διάφορες πτυχές της πολιτικής και παίζει μεγάλο ρόλο στην εξωτερική πολιτική οποιασδήποτε χώρας γενικότερα και στην προκειμένη της Ρωσίας ειδικότερα, καθώς αποτελείται από μηχανισμούς που επιτρέπει να χρησιμοποιηθούν στις διεθνείς σχέσεις της χώρας με τα υπόλοιπα κράτη, όπως σύμβολα, ιδέες, θρησκευτικοί οργανισμοί, ακόμα και σλόγκαν, μηχανισμοί που βρίσκουν απήχηση και εκτός των ρωσικών συνόρων.[11]

Ο Πούτιν και η κυβέρνηση του, έχει ταχθεί φανερά στο πλευρό της Εκκλησίας και προβάλει ένα πρόσωπο που βρίσκεται κοντά στον θρησκευόμενο λαό, χωρίς να λείπουν οι δημόσιες συναντήσεις και συζητήσεις με ιερωμένους και πρεσβυτέρους. Ο Πούτιν κατάφερε να χειριστεί την θρησκεία με τρόπο προσεκτικό και κέρδισε θετικές εντυπώσεις, καθώς μπορεί να ειπωθεί ότι μέσα σε όλα τα άλλα προσόντα που έχει ειπωθεί ότι διαθέτει, το γεγονός ότι είναι θρησκευόμενος και δείχνοντας τον απαραίτητο σεβασμό απέναντι στην Εκκλησία, χωρίς να προσβάλλει τις υπόλοιπες θρησκείες που υπάρχουν στην Ρωσία, του επιτρέπει να βγαίνει πρώτος χωρίς δυσκολία εδώ και πολλά χρόνια.

Μεγάλο ρόλο σε αυτό, παίζει ο συντηρητισμός και η προσήλωση στις παραδοσιακές αρχές που φαίνεται να διακατέχουν βαθιά την πολιτική Πούτιν, με ιδιαίτερη έμφαση στο τρίπτυχο που έχει συνδεθεί με το πρόσωπό του, «πατρίδα, θρησκεία, οικογένεια». Η θρησκεία, εάν ιδωθεί από διαφορετική σκοπιά, αυτή της πολιτικής και των διεθνών σχέσεων, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ως τίποτα διαφορετικό από εργαλείο για την επίτευξη ζωτικών και καθοριστικών συμφερόντων. Χρησιμοποίησε εντέχνως τα θρησκευτικά αισθήματα του λαού για νομιμοποιήσει και να δικαιολογήσει τους πολέμους της. Η χρήση της θρησκευτικής διπλωματίας είναι παγκόσμιο φαινόμενο και συναντάται στην πολιτική πολλών ηγετών, αλλά η Ρωσία είναι ακόμη πιο ιδιαίτερη περίπτωση, εξαιτίας της παράδοσης που έχει να προωθεί την θρησκεία για πολιτικούς σκοπούς ανά καιρούς, εξαιτίας των επιπτώσεων σε κλίμακα παγκόσμιου βεληνεκούς για την οποιαδήποτε απόφαση πάρει, αφού μπορεί και το έχει κάνει, να επηρεάσει ηγέτες άλλων κρατών αλλά και τον απλό λαό και τέλος, επειδή η Ρωσία διαθέτει θρησκευτικούς οργανισμούς εξαιρετικά ικανούς να κάνουν πράγματα και εκτός των συνόρων της και αυτό την κάνει την ισχυρότερη Ορθόδοξη δύναμη.

Στο πεδίο της πολιτικής, όταν μιλάμε για την Ρωσία και την θρησκεία, δεν γίνεται να θεωρήσουμε πώς η δύναμη που της έχει δοθεί είναι λόγω «πίστης» ή «ευσέβειας», αλλά μάλλον λόγω εθνικών συμφερόντων.[12] Είναι μοχλός ελέγχου του λαού και χρησιμοποιείται για την ενδυνάμωση και προστασία της εθνικής ρωσικής ταυτότητας.

 Η εθνική ταυτότητα, είναι ένα θέμα που βασάνισε ιδιαίτερα τον ρωσικό λαό μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, που εξαιτίας της δύσκολης συγκυρίας κινήθηκε σε πιο φιλοευρωπαϊκή διάθεση. Εξαιτίας των όσων είχε περάσει το ρωσικό έθνος, βίωσε μία πολύ μεγάλη ταυτοτική ανασφάλεια, κάτι που ο Πούτιν προσπάθησε να διορθώσει με την τόσο μεγάλη προβολή της Εκκλησίας. Επιπρόσθετος στόχος του ήταν η προστασία από την ξένη κουλτούρα, είτε δυτική, είτε ανατολική, είτε βόρεια. Παρόλα αυτά δεν υπάρχει εχθρική διάθεση από την μεριά της πολιτικής ηγεσίας απέναντι στις άλλες θρησκείες στην Ρωσία, δημιουργώντας έτσι μια ατμόσφαιρα αρμονικής συμβίωσης, ένα αίσθημα ανεκτικότητας και ανεξιθρησκείας.

Η Ρωσία φαίνεται να καταδικάζει τον θρησκευτικό φανατισμό και τον εξτρεμισμό σε οποιαδήποτε μορφή εντός και εκτός των συνόρων της και επιθυμεί στο εσωτερικό της την αποφυγή θρησκευτικών εντάσεων που μπορεί να διαταράξει το φιλικό κλίμα που έχει καλλιεργήσει. Ανάμεσα σε όλη αυτή την πολιτική, ιδιαίτερα από το 2009 και μετά, δηλαδή μετά την εγκαθίδρυση του Πατριάρχη Κύριλλου, η Εκκλησία έχει παίξει τον ρόλο του φύλακα της ρωσικής κληρονομιάς με σκοπό να την περάσει σε όλα τα μετά-σοβιετικά έθνη. Η θρησκευτική πολιτική που ακολουθεί ο Πούτιν έχει καταφέρει να γιατρέψει την Εκκλησία στα μάτια του λαού, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ποσοστό ανθρώπων δεν την αντιμετωπίζει κριτικά ή ακόμη και την απορρίπτει τελείως.[13]

Ο ρωσικός λαός έχει στραφεί προς την Ορθοδοξία σε μεγαλύτερο βαθμό σε σύγκριση με παλαιότερα και ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού θεωρεί ότι η θρησκεία τους βοήθησε σε κάποια στιγμή της ζωής τους.[14] Από την άλλη, έχουν δημοσιευτεί έρευνες που δείχνουν μεγάλα ποσοστά του λαού να έχει γίνει πιο δύσπιστος καταλήγοντας στο ότι η θρησκεία τελικά κάνει περισσότερο κακό, παρά καλό.[15] Οι πολιτικοί ηγέτες, ανάμεσα τους και ο Ρώσος πρόεδρος, προσπαθούν να διατηρούν τις ισορροπίες σε θρησκευτικά ζητήματα καταδικάζοντας ανοιχτά οποιαδήποτε πράξη βίας δεν ταιριάζει στην φιλειρηνική διάθεση της διεθνούς κοινωνίας.

Αξιοπρόσεκτο είναι πώς ενώ θεωρητικά στην Ρωσία υπάρχει επίσημα διαχωρισμός Εκκλησίας-Κράτους, όσον αφορά τα θέματα εξωτερικής πολιτικής, η Εκκλησία ζητείται να πει την άποψη της και οι απόψεις και των δύο μερών είναι πάντα συγκλίνουσες, αν όχι ίδιες, φαίνονται προσυμφωνημένες και δεν έχει υπάρξει περίπτωση ως σήμερα που να διαφώνησαν σε κάποιο ζωτικής σημασίας θέμα.[16] Η Εκκλησία πλέον έχει δυνατή φωνή και βρίσκει μεγάλη απήχηση στην κοινή γνώμη καθώς εκπροσωπεί τον λαό και στην πολιτική εξουσία, αλλά και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης.[17]

Τέλος, όσο και να προβάλλεται ο διαχωρισμός Ρωσικού κράτους- Ρωσικής Εκκλησίας, σε πολλά επίπεδα είναι εικονικός. Ο Πούτιν προφανώς έχει τον τελευταίο λόγο, αλλά υπάρχουν ζητήματα στα οποία η Εκκλησία παίρνει πρωτοβουλίες και της ζητείται να πει την γνώμη της σε θέματα πολιτικής φύσης που δεν ανάγεται στο πεδίο ή στις αρμοδιότητές της. Είναι επίφοβο να ειπωθεί με σιγουριά αν ο Πούτιν όντως πιστεύει πώς η Εκκλησία καλώς διαδραματίζει μεγάλο ρόλο στα πολιτικά δρώμενα της χώρας, λόγω είτε ιδεολογίας είτε προσωπικής πίστης ή αν απλά φέρεται τόσο έξυπνα ώστε να χρησιμοποιήσει με εντελώς διαφορετικό τρόπο από τον Στάλιν, την φράση του Καρλ Μάρξ: «Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού».

---

[1] Θανάσης Δασκαλοθανάσης, «Αγία Όλγα, Η βασίλισσα της Ρωσίας» , Βυζαντινά Ιστορικά, Τετάρτη 8 Ιουλίου 2015, [Online at: http://vizantinaistorika.blogspot.gr/2015/07/blog-post_8.html ]

[2]“Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία”, Online [ http://users.sch.gr/aiasgr/Ekklhsia/Ekklhsia_ths_Rwsias/H_Rwsikh_Orthodoxos_Ekklhsia.htm ]

[3] Αριθμεί 135.000.000 πιστούς στον κόσμο , γεγονός που την προσδιορίζει ως την πρώτη μεγαλύτερη τοπική εκκλησία μεταξύ των ορθοδόξων και δεύτερη μετά την Καθολική Εκκλησία του χριστιανικού κόσμου. Στην κορυφή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και του πατριαρχείου της Μόσχας είναι ο πατριάρχης Μόσχας και πασών Ρωσιών. Όλες οι ενορίες ανήκουν σε επαρχεία, τα οποία είναι ισοδύναμα με τις επισκοπές, κεφαλή των οποίων είναι οι αρχιερείς ή επίσκοποι. Σε όλο τον κόσμο υπάρχουν περίπου 130 επαρχεία. “Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία”, [Online at: http://users.sch.gr/aiasgr/Ekklhsia/Ekklhsia_ths_Rwsias/H_Rwsikh_Orthodoxos_Ekklhsia.htm ]

[4]“Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία”, Online [ http://users.sch.gr/aiasgr/Ekklhsia/Ekklhsia_ths_Rwsias/H_Rwsikh_Orthodoxos_Ekklhsia.htm ]

[5] “Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία”, ibid.

[6]“Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία”, [Online at: http://users.sch.gr/aiasgr/Ekklhsia/Ekklhsia_ths_Rwsias/H_Rwsikh_Orthodoxos_Ekklhsia.htm ]

[7]  Εκτελέστηκαν με διάφορες αιτιολογήσεις πάνω από 1200 απλοί ιερείς και αξιωματούχοι στην περίοδο 1922-26.  “Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία”, ibid.

[8] “Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία”, ibid.

[9] Χάριν εθνικής άμυνας χιλιάδες Εκκλησίες άνοιξαν εκ νέου στη Σοβιετική Ένωση, για να κλείσουν και πάλι χάριν της πολιτικής που ακολούθησαν ο Νικήτα Χρουτσώφ και ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ στην περίοδο 1953-1982.  “Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία”, [Online at: http://users.sch.gr/aiasgr/Ekklhsia/Ekklhsia_ths_Rwsias/H_Rwsikh_Orthodoxos_Ekklhsia.htm ]

[10] Μία εκ νέου αλλαγή της σοβιετικής πολιτικής συνέβη, όταν ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ το 1988 συναντήθηκε με ηγέτες της ορθόδοξης εκκλησίας, προκειμένου να συζητηθεί ο ρόλος των θρησκειών στη ζωή των πιστών τους. Λίγο αργότερα ο επίσημος εορτασμός της χιλιετηρίδας της Ρωσικής Ορθοδοξίας υπέδειξε ότι ήταν πλέον αποδεκτή η ελεύθερη θρησκευτική έκφραση. Έκτοτε με διαρκείς νομοθετικές ρυθμίσεις την άνοιξη του 1990 ψηφίστηκε ένας νέος νόμος που αναγνώριζε εξαιρετικές θρησκευτικές ελευθερίες. “Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία”, [Online at: http://users.sch.gr/aiasgr/Ekklhsia/Ekklhsia_ths_Rwsias/H_Rwsikh_Orthodoxos_Ekklhsia.htm ]

[11] Alicja Curavonic, “Religion in Russian’s Foreign Policy”, New Eastern Europe, Sunday August 4^th 2013, [Online at: http://www.neweasterneurope.eu/interviews/812-religion-in-russia-s-foreign-policy ]

 

[12] Alicja Curavonic, “Religion in Russian’s Foreign Policy”, New Eastern Europe, Sunday August 4^th 2013, [Online at: http://www.neweasterneurope.eu/interviews/812-religion-in-russia-s-foreign-policy]

[13] Alicja Curavonic, Ibid.

[14] Υπήρξε αύξηση αυτού του ποσοστού από 23% σε 55%.  “Russians feel less positive towards religion now than they did in 1990” , The Economist, July 31^st 2015, [Online at: http://www.economist.com/blogs/erasmus/2015/07/religion-russia ]

[15]  Το ποσοστό των ανθρώπων στην Ρωσία, που θεωρούν ότι η θρησκεία κάνει περισσότερο καλό, παρά κακό κατρακύλησε από 61% στο 36% , ενώ το ποσοστό που θεωρεί ότι η θρησκεία κάνει περισσότερο κακό παρά καλό εκτοξεύθηκε από 5% σε 23% . “Russians feel less positive towards religion now than they did in 1990” , The Economist, July 31^st 2015, [Online at:  http://www.economist.com/blogs/erasmus/2015/07/religion-russia ]

[16] Galina Petrenko, “Infuence of the Russian Orthodox Church on Russian’s foreign policy”, Jacobs University Bremen, 4-6 July 2012, page 6.

[17] Galina Petrenko, ibid.