του Ευαγγελόπουλου Γεώργιου
Την 1η Δεκεμβρίου του 2014 ο Πρόεδρος της Ρωσίας Vladimir Putin αιφνιδίασε την αγορά ενέργειας αναγγέλλοντας τον τερματισμό των διεργασιών του αγωγού φυσικού αερίου South Stream και την έναρξη ενός νέου έργου, του αγωγού Turkish Stream. Η παύση του South Stream και η ανακοίνωση της εκκίνησης του Turkish Stream επηρεάζουν καθοριστικά τους όρους συνδιαλλαγής αερίου μεταξύ Ευρώπης και Ρωσίας καθώς και τους υφιστάμενους προγραμματισμού. Η εν λόγω ανάλυση έχει ως στόχο την σύντομη περιγραφή του νέου έργου, την ανάλυση των επιδιώξεων της Ρωσίας μέσα από την κατασκευή του συγκεκριμένου αγωγού καθώς και των συμφερόντων που επιθυμεί να ικανοποιήσει επιλέγοντας ως εταίρο την Τουρκία.
Μια πρώτη ματιά στα γεγονότα
Την 1η Δεκεμβρίου του 2014 κατά τη διάρκεια επίσκεψης του Ρώσου προέδρου Vladimir Putin στην Τουρκία η Gazprom και η
Botaş Petroleum Pipeline Corporation υπέγραψαν ένα μνημόνιο συνεργασίας το
οποίο προβλέπει τη δημιουργία ενός
αγωγού φυσικού αερίου ο οποίος θα ξεκινά
από το Κράσνονταρ, θα διασχίζει την Μαύρη Θάλασσα, θα καταλήγει στην ευρωπαϊκή
πλευρά της Τουρκίας και από εκεί θα συνδεθεί με άλλες χώρες της ευρωπαϊκής
ηπείρου. Ο πρόεδρος Putin ανακοίνωσε ότι ο Turkish Stream[1] είχε ως σκοπό να αντικαταστήσει τον αγωγό South Stream, ο οποίος είχε ουσιαστικά ακυρωθεί.
Μια σύντομη αναδρομή θα εξυπηρετήσει την ανάλυσή
μας. O πρώτος αγωγός που συνέδεε απευθείας την Ρωσία με
την Τουρκία ήταν o Blue Stream που υλοποιήθηκε το 2005. Το 2009 ο πρόεδρος της Ρωσίας πρότεινε τη δημιουργία ενός αγωγού παράλληλου
στο Blue Stream (ως επέκταση) ο όποιος θα ξεκινούσε από την Σαμψούντα και θα κατέληγε
στο Ceyhan και από εκεί στην Συρία, στο Λίβανο, στο
Ισραήλ και στην Κύπρο. Τελικά αυτό το σχέδιο δεν προχώρησε και αντικαταστάθηκε
από τον αγωγό South Stream, ο οποίος όμως και αυτός με την σειρά του εγκαταλείφτηκε το 2014.
Ο Turkish Stream[2] θα ξεκινούσε από τον σταθμό συμπίεσης στην Russkaya
και θα κατέληγε στο Kıyıköy μια περιοχή στη βορειοδυτική Τουρκία. H σχεδιαζόμενη χωρητικότητα του αγωγού ανέρχεται στα
63 δις κυβικά μέτρα ετησίως (2,2 τρισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ανά έτος) του
φυσικού αερίου.[3]
Η Τουρκία θα λάβει περίπου 14 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως (490
δισεκατομμύρια κυβικά πόδια ανά έτος), το υπόλοιπο του φυσικού αερίου είχε
προγραμματιστεί να εξαχθεί στην Ευρώπη. Ωστόσο, υπάρχουν ανησυχίες αναφορικά με
την μέγιστη δυνατή χωρητικότητα του αγωγού που θα διοχετεύει το φυσικό αέριο, από
τα ελληνo-τουρκικά σύνορα προς την καρδία της νοτιοανατολικής Ευρώπης με ενδεχόμενο
να μην υπάρχει η επιθυμητή τροφοδότηση. Όπως αναφέρει ο Jack Sharples, καθηγητής ενέργειας στο ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, «αν
δεν δημιουργηθεί ένας νέος αγωγός με νέα χωρητικότητα για να μεταφέρει το αέριο στην Ευρώπη ο Turkish Stream θα αποτύχει». [4]
Τα σχέδια για τον αγωγό είχαν παγώσει για ένα
διάστημα όπως και οι σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και
Τουρκίας μετά την κατάρριψη του
ρωσικού Sukhoi Su-24M[5] από τις ένοπλες δυνάμεις της Τουρκιάς το Νοέμβριο του 2015. Οι συζητήσεις για
τον υπό σχεδιασμό αγωγό αναστάλθηκαν ως
ένα από τα αντίποινα της ρώσικης πλευράς εναντίον της τουρκικής ηγεσίας. Στις 5
Δεκεμβρίου 2015, ο πρόεδρος Erdogan ανακοινώνει πως θα τερματίσει τα σχέδια για τον
αγωγό, καθώς πλέον δεν εξυπηρετούνται τα συμφέροντα της τουρκικής πλευράς. Παρά
τις αρχικές ενδείξεις περί ενός ακόμη ναυαγίου στις διαπραγματεύσεις
ενεργειακού έργου, έλαβε χώρα μια θεαματική μεταστροφή των γεγονότων. Τον
Ιούλιο του 2016 ο πρόεδρός Erdogan σε συνάντηση που είχε με τον Ρώσο ομόλογο ζήτησε
συγγνώμη για την κατάρριψη του μαχητικού και δήλωσε πως οι σχέσεις Ρωσίας και
Τουρκίας θα μπουν ξανά σε μια σωστή τροχιά.[6] Στις
10 Οκτωβρίου 2016 και οι δυο πλευρές επίσημα επαναφέρουν τον αγωγό στο τραπέζι και
υπογράφουν σύμφωνο για την δημιουργία του σχεδίου στην Κωνσταντινούπολη.[7] Μάλιστα
η Τουρκία στην συμφωνία που υπογράφεται
με την Gazprom, δίνει ήδη τις νομικές διαβεβαιώσεις[8] στην
εταιρία για την άμεση κατασκευή δύο σωλήνων φυσικού αεριού από την Ρωσία προς
την Τουρκία μέσω της Μαύρης Θάλασσας αλλά και τη δημιουργία ενός αγωγού στην
ξηρά για την μεταφορά αεριού σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Αυτές οι διαβεβαιώσεις
που παρέχονται στην ρωσική πλευρά είναι ιδιαίτερα σημαντικές καθώς ορίζουν το
νομικό πλαίσιο του αγωγού. Επίσης η έντονη κινητικότητα της Τουρκίας και της
Ρωσίας σχετικά με το project και η τόσο άμεση σύναψη της συμφωνίας δείχνει την
επιθυμία και των δυο πλευρών για την υλοποίηση του έργου.
Τι επιδιώκει η Ρωσία από
την υλοποίηση του έργου;
Αρχικά
πρέπει να αναφέρουμε πως η Ρωσία είναι η χώρα με τα μεγαλύτερα αποθέματα
φυσικού αερίου παγκοσμίως.[9]
Ο ενεργειακός χάρτης της Ρωσίας αποτελεί ένα από τα πιο ισχυρά χαρτιά της
και παίζει μεγάλο ρολό στην χάραξη της πολιτικής της, ιδιαίτερα της εξωτερικής.[10]
Η Ρωσία είναι μια χωρά που προμηθεύει πολλές άλλες χώρες με αέριο και άλλες
μορφές ενέργειας. Όπως έχουμε παρατηρήσει τα τελευταία χρόνια η Ρωσία έχει ανοίξει
πολλά μέτωπα με άλλες ισχυρές δυνάμεις του πλανήτη. Η προσάρτηση της Κριμαίας
και οι τεταμένες σχέσεις με την
Ουκρανία, η στάση της στον συριακό εμφύλιο
όπως και η στρατιωτική μεγέθυνση των τελευταίων χρόνων την έχουν φέρει
σε τροχιά σύγκρουσης τόσο με την ΕΕ όσο και με την Αμερική. Η Ευρωπαϊκή Ένωση
είναι παγκοσμίως ο μεγαλύτερος εισαγωγέας ενέργειας (πετρελαίου και αερίου) και
ο δεύτερος μεγαλύτερος καταναλωτής,[11]
περιβάλλεται δε από τα μεγαλύτερα παγκοσμίως αποθέματα πετρελαίου και φυσικού
αερίου (Ρωσία, λεκάνη της Κασπίας, Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική). Θα
εξαρτάται ολοένα και περισσότερο από τις εισαγωγές, οι οποίες, σύμφωνα με τις
παρούσες προβολές, θα ανέλθουν από το 50% σε 70% έως το 2030.[12]
Οι γειτονικές χώρες διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στην ασφάλεια του ενεργειακού
εφοδιασμού της ΕΕ. Πολλές χώρες επιδιώκουν να αποκτήσουν βελτιωμένη πρόσβαση
στην ενεργειακή αγορά της ΕΕ, ως προμηθευτές (για παράδειγμα, Ρωσία, Αλγερία,
Αίγυπτος, Λιβύη) ή ως χώρες διαμετακόμισης (Ουκρανία, Λευκορωσία, Μαρόκο,
Τυνησία). Από την άποψη αυτή, οι χώρες Καυκάσου είναι επίσης σημαντικές όσον
αφορά τις νέες πηγές εφοδιασμού σε ενέργεια της ΕΕ από την περιοχή της Κασπίας
και από την Κεντρική Ασία. Για τη Ρωσία,[13]
η βασική πρόκληση είναι να ανεξαρτητοποιηθεί από τους γείτονές της, και κυρίως
από την Ουκρανία, για την μεταφορά του πλούτου της στη Δύση. Ακόμα και σήμερα,
παρά τις συστηματικές ρωσικές προσπάθειες των τελευταίων δέκα ετών, το 85% του
φυσικού αερίου της περνάει μέσα από την Ουκρανία.[14]
Στα πλαίσια αυτά, η Ρωσία επιδιώκει την κατασκευή αγωγών φυσικού αερίου: του
Nord Stream2 και του Turkish
Stream. Ο πρώτος θα μεταφέρει το αέριο υποθαλάσσια, μέσω της Βαλτικής Θάλασσας,
στη Γερμανία ενώ ο δεύτερος θα μεταφέρει το αέριο από την Russkaya μέσω της Μαύρης Θάλασσας στην Τουρκία και από κει στην Ευρώπη. Σημαντικό στοιχείο
αποτελεί το γεγονός ότι και στις δυο περιπτώσεις δεν προβλέπεται ως χώρα διέλευσης
του αγωγού η Ουκρανία με την οποία όπως είπαμε οι σχέσεις έχουν διαρραγεί. Ο Putin επιχειρεί
τοιουτοτρόπως να συνεχίσει να αποτελεί η Ρωσία κύριο ενεργειακό –τροφοδοτικό παίχτη
τόσο της Ευρώπης όσο και άλλων περιοχών του κόσμου. Δόγμα της εξωτερικής πολίτικης
της Ρωσικής Ομοσπονδίας είναι η χώρα να
είναι πάντα ενεργειακά ισχυρή και
οι άλλες μεγάλες δυνάμεις να εξαρτούνται στον ενεργειακό τομέα από αυτή, ώστε να
μπορεί να είναι πάντα σε θέση να επηρεάζει το πολιτικό σκηνικό παγκοσμίως. Η
Ρωσία λοιπόν αναζητά συνεχώς τρόπους να συνεχίσει να αποτελεί το μεγαλύτερο πάροχο
φυσικού αερίου της Ευρώπης και κάνει τα πάντα για να υποβαθμίσει άλλους πιθανούς
ενεργειακούς τροφοδότες (Αζερμπαϊτζάν).[15]
Έτσι λοιπόν στην προσπάθεια της να διατηρήσει την πρωτοκαθεδρία σε αυτούς τους
τομείς, η Ρωσία κάνει ότι είναι δυνατό για να ξεπεράσει τα οποία εμπόδια μπορεί
να της θέσει η ΕΕ καθώς και τις ήδη εν
ισχύι κυρώσεις. Η επιλογή της Τουρκιάς ως μιας νέας οδού διαμετακόμισης του
φυσικού αερίου της Ευρώπης δίνει την δυνατότητα στην Ρωσία να υπερκεράσει τους οποίους
περιορισμούς που μπορεί να θέτει το ισχύον νομικό πλαίσιο της ΕΕ για την
απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας καθώς η Τουρκία δεν αποτελεί μέλος της Ένωσης.
Γιατί ο Putin επιλέγει την Τουρκία ως
διαμετακομιστικό κράτος;
Όπως έχει ήδη αναφερθεί ανωτέρω, πέρυσι
οι σχέσεις Τουρκιάς Ρωσίας είχαν διακοπεί μετά την κατάρριψη του ρωσικού μαχητικού
ωστόσο όπως αναφέρθηκε στο πλαίσιο της
χάραξης νέας στρατηγικής τόσο από την Τουρκία όσο και από τη Ρωσία, η
επαναπροσέγγιση κρίθηκε αναγκαία. Η τουρκική πολιτική ηγεσία, το τελευταίο διάστημα,
περνά ένα στάδιο απομόνωσης και κρατά αποστάσεις από τις μεγάλες δυνάμεις τόσο από
τις ΗΠΑ όσο και από την ΕΕ. Η στρατηγική
της Τουρκίας στην Συρία δυσαρέστησε τον
δυτικό κόσμο και τις ΗΠΑ, καθώς η τάση του Erdogan να
μην πολεμά το ισλαμικό κράτος αποτελεσματικά αλλά αντίθετα να χρησιμοποιεί την επίθεση
εναντίον της τρομοκρατίας ως μανδύα για να πλήττει τους Κούρδους[16]
και να εξυπηρετεί τα συμφέροντα του, δεν γινόταν αποδεκτή από τα άλλα κράτη. Επίσης οι εκκαθαρίσεις που έλαβαν
χωρά στην Τουρκία μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα και οι δηλώσεις για πιθανή επιστροφή
της θανατικής ποινής εξόργισαν και την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία διαμήνυσε ότι μια επιστροφή της
θανατικής ποινής θα αποτελέσει ταφόπλακα
στο ευρωπαϊκό όνειρο της Τουρκίας. Ο Erdogan μάλιστα συνέχισε την
σκληρή γραμμή ενάντια στην ΕΕ και
απείλησε ότι θα "πλημυρίσει" με μετανάστες[17]
την Ευρώπη αν δεν εξυπηρετηθούν τα συμφέροντα της Τουρκίας. Ωστόσο αντιλήφθηκε ότι
αυτή η πολιτική στροφή στον απομονωτισμό δεν θα καρποφορήσει και ότι η πιθανή συνεργασία
και η υλοποίηση του Turkish
Stream θα
αποδείκνυε το ακριβώς αντίθετο, ότι δεν είναι δηλαδή διεθνώς απομονωμένος.[18]
Σε
αυτό το παζλ της παγκόσμιας αλλαγής η Ρωσία θεώρησε πως λόγω της γενικότερης αμφισβήτησης
πολιτικών και αντιλήψεων[19]
μπορεί να αποκομίσει και αλλά οφέλη μετέπειτα έκτος από την δημιουργία μιας
νέας οδού αερίου για την Ευρώπη. Με την
δημιουργία του αγωγού στην Τουρκιά ο Putin προσπαθεί να
δημιουργήσει μια ακόμη ένταση και ένα ρήγμα στο εσωτερικό της Ένωσης καθώς πιστεύει
ότι και άλλες ευρωπαϊκές χώρες θα προσπαθήσουν να επωφεληθούν από τις
ενεργειακές προσφορές της Ρωσίας και δεν θα ακολουθήσουν την ενεργειακή πολιτική
της ΕΕ. Για παράδειγμα η Ελλάδα[20],
η ΠΓΔΜ, η Σερβία όπως και η Ουγγαρία είναι μερικές από τις χώρες που ήδη αντιδρούν
και έδειξαν πως ενδιαφέρονται για πιθανή συνεργασία με την Ρωσία στο ενεργειακό κομμάτι .
Επιπρόσθετα,
με τον Turkish
Stream
η Ρωσία θα μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην μεγάλη τουρκική αγορά[21]
αλλά ταυτόχρονα θα ενισχύσει πολιτικά
και οικονομικά την παρουσία της στην περιοχή, σε μια περιοχή που όπως ήδη έχουμε
αναφέρει γίνονται κοσμογονικές αλλαγές μέρα με την μέρα. Είναι μια ακόμη κίνηση
της Ρωσίας που εντάσσεται στην γενικότερη πολιτική της στην Μέση Ανατολή και
ειδικά μετά τα γεγονότα στην Συρία. Στην
ήδη υπάρχουσα συνεργασία της Ρωσίας με την Αρμενία το καθεστώς Αssad στην
Συρία τους Kούρδους
και το Ιράν προστίθεται και μια οικονομική συνεργασία με την Τουρκία. Έτσι στοχεύει
στην δημιουργία νέων ζωνών επιρροής την ώρα που
ο ρόλος των δυτικών δυνάμεων υποβαθμίζεται.[22]
Η
Ρωσία έχει πάντα στραμμένο το βλέμμα στο
μέλλον. Θεωρεί ότι οι κινήσεις αυτές
μπορεί να επηρεάσουν τις εξελίξεις στην περιοχή όσο και την αναδιανομή του
ενεργειακού πλούτου. Πολλοί αναλυτές θεωρούν μάλιστα πως αν τελικά η συνεργασία
Τουρκίας-Ρωσίας επιτύχει και είναι κερδοφόρα για αμφότερες τις χώρες, η Ρωσία
θα έχει επιτύχει άλλο ένα καίριο πλήγμα στην πολιτική των ΗΠΑ και της ΕΕ[23],
καθώς ένας χρόνιος στρατηγικός εταίρος όπως η Τουρκία θα
τους έχει στρέψει την πλάτη επιλέγοντας την Ρωσία ως εταίρο και
συνομιλητή. Μακροχρόνια βέβαια, το γεγονός αυτό, ενδεχομένως να έχει και άλλες
επιπτώσεις στις χρόνιες συμμαχίες της Αμερικής με άλλες χώρες της περιοχής οι οποίες
σιγά σιγά μπορεί να αρχίσουν να αμφισβητούν την αμερικανική πολιτική και να
στραφούν σε νέους παίχτες.
Αυτό
που μένει να δούμε πλέον είναι αν ο Turkish Stream
θα
υλοποιηθεί ή αν θα είναι ένα ακόμη ενεργειακό έργο το οποίο θα μείνει στα
χαρτιά. Μένει να δούμε αν οι κινήσεις της Ρωσίας και τα προσδοκώμενα οφέλη από
την υλοποίηση του αγωγού θα επιτύχουν και αν μπορεί ένας αγωγός φυσικού αερίου
να αλλάξει τις μελλοντικές ισορροπίες τόσο στην Μέση Ανατολή όσο και στο
εσωτερικό της Ένωσης. Θα εξακολουθήσει η Ρωσία να αποτελεί τον κύριο προμηθευτή;
Η γνώμη του γράφοντος είναι, ότι λόγω της αυξανόμενης αμφισβήτησης του
ευρωπαϊκού οικοδομήματος και των Ευρωπαϊκών πολιτικών, η Ρωσία θα βρει ακόμη
μια ευκαιρία για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα της και να δημιουργήσει νέους
τριγμούς στην ΕΕ.
[2]Sergey
Dolzhenko, "Moscow expects positive decision on second line of Turkish
Stream", Tassrussian news, 8/11/2016
,http://tass.com/economy/911045,
ημ.
ανάκτησης
17/11/2016
[3]
Supra note 1
[4] Jack Sharples, Analysing the External
Dimensions of Russian Gas, Gazprom Monitor Annual Review 2014-15 European
Geopolitical Forum SPRL, http://www.academia.edu/19643853/Gazprom_Monitor_Annual_Review_2015_-_Preview, ημ. ανάκτησης 18/11/2016
[5]
"Turkey's downing of Russian warplane - what we know" , BBC, 1/12/2015, http://www.bbc.com/news/world-middle-east-34912581,
ημ. ανάκτησης 18/11/2016
[6]Alec
Luhn, "Erdoğan has apologised for downing of Russian jet" ,The Guardian, 27/06/2016,https://www.theguardian.com/world/2016/jun/27/kremlin-says-erdogan-apologises-russian-jet-turkish,
ημ.
ανάκτησης
19/11/2016
[7]
"Turkish Stream gas pipeline: Moscow & Ankara sign agreement in
Istanbul", Russian today,10/10/2016
, https://www.rt.com/business/362279-gazprom-turkish-stream-pipeline/
, ημ. ανάκτησης
18/11/2016
[8]
"Alexey Miller: legal framework for TurkStream established", Gazprom
news, 10/10/2016, http://www.gazprom.com/press/news/2016/october/article288285/,
ημ. ανάκτησης 17/11/2016
[9]Ministry
οf Energy Of Russian Federation, http://minenergo.gov.ru/en/activity/statistic
, ημ.
ανάκτησης
18/11/15
[10]
Pavel k. Baev (2008), Russian Energy Policy and Military Power:
Putin's Quest for Greatness, Contemporary Secutity Studies, Routledge
[11]
"Europe increasingly dependent on oil imports, above all from Russia"
Εnergypost,eu,
15/7/2016, http://energypost.eu/europe-increasingly-dependent-oil-imports-russia/
,ημ.
ανάκτησης
20/11/2016
[12]
Lisa Pick, EU-Russia energy relations: a critical analysis, University of
Leeds, POLIS Journal Vol. 7, Summer 2012 , http://www.polis.leeds.ac.uk/assets/files/students/student-journal/ug-summer-12/lisa-pick.pdf, ημ. ανάκτησης
20/11/2016
[13]AlyaShandra,
"Turkish Stream or Russian Stream?", Euromaidan Press, 20/10/2016, http://euromaidanpress.com/2016/10/20/turkish-stream-or-russian-stream/, ημ. ανάκτησης
20/11/2016
[14]
Simon Pirani and KatjaYafimava, " Russian Gas Transit Across Ukraine
Post-2019: pipeline scenarios, gas flow consequences, and regulatory
constraints" February 2016, https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2016/02/Russian-Gas-Transit-Across-Ukraine-Post-2019-NG-105.pdf, ημ. ανάκτησης
20/11/2016
[15] Πρόκειται
για τον αγωγό Nabucco, οποίος μέσω
Τουρκίας, φιλοδοξούσε να φέρει το αέριο
της Κασπίας Θάλασσας και της Κεντρικής Ασίας στην Ευρώπη χωρίς την παρεμβολή
του ρωσικού δικτύου
[16]Maximilian Popp ,"Ο
Ερντογάν κυνηγάει Κούρδους στη Συρία και όχι το ISIS", Spiegel online, (αναδημοσίευση στο ΤheΤoc),
8/10/2016, http://www.thetoc.gr/diethni/article/spiegel-o-erntogan-kunigaei-kourdous-sti-suria-kai-oxi-to-isis, ημ.
ανάκτησης 17/11/2016
[17]"Erdogan
threatens to ‘open the gates’ for refugees in EU dispute", Financial Times, 9/11/2016, https://www.ft.com/content/6d87e404-a693-11e6-8b69-02899e8bd9d1, ημ. ανάκτησης
17/11/2016
[18]Edward
C.Chow, "Turkish Stream Redux" ,CSIS, 11/12/2016, https://www.csis.org/analysis/turkish-stream-redux,
ημ. ανάκτησης 18/11/2016
[19] Πιθανή
εκλογή Τrump ( οι συζητήσεις διεξάγονταν πριν τις αμερικανικές εκλογές ) η γενικότερη
αμφισβήτηση των ευρωπαϊκών πολιτικών , η άνοδος δεξιών ρευμάτων καθώς και η αποτυχημένη πολιτική των τελευταίων ετών
της Αμερικής στη Μέση Ανατολή
[20]
"Alexey Miller and Panagiotis Lafazanis address preparation of documents
for gas pipeline construction in Greece", Gazprom News, 18/06/2015 , http://www.gazprom.com/press/news/2015/june/article229588/, ημ. ανάκτησης
17/11/2016
[21]François
Koch"Turkish Stream and its implications for the EU",European policy brief , 15/3/2016 ,
http://www.egmontinstitute.be/wp-content/uploads/2015/04/EPB341.pdf , ημ. ανάκτησης
17/11/16
[22]
Ibid.
[23]
Ibid.
